ئه را ویرازاندن (ادیت کردن) ده ستت خوه ش بی براکه م.
دانه کولانه جان بازم ممنون از ویرایشت. ضمنا شما لطف دارین. منم به صورت آماتور از 4 سال پیش دارم زبانشناسی رو دنبال میکنم چون واقعا واژها جزو جذابترین مفاهیم این دنیا برای من هستم.
در زمینه دسته بندی زبانهای کردی حق داری. همونطور که گفتم این دسته بندی از لحاظ علمی میگه که کردها دو دسته میشن :
کرمانج و زازا-گوران.
دسته اول شامل یک زبان و سه لهجه : لهجه شمال یا کورمانجی، لهجه مرکز یا سورانی، و لهجه جنوب یا کلهوری، لکی، گروسی و فیلی.
دسته دوم هم شامل دو زبان میشه: زبان کردی هورامی و زبان کردی زازا.
حالا بعضی از افراد به دلایلی ترجیح میدن که این سه زبان رو سه لهجه کردی بنامن.
در کل این سه زبان کردی همگی از دسته زبانهای شمالغربی ایران هستن، نزدیکترین خویشاوند همدیگه محسوب میشن. از لحاظ دستوری و واژه ای به صورات ویژه ای با هم دیگه قرابت دارن و از همه مهمتر فهم و یادگیریشون راحت تر و سریعتر برای کردها تا اینکه مثلا بخوان زبان دیگری رو یاد بگیرن.
با توجه به این مسائل و با توجه به اینکه این سه زبان همگی توسط کردها گویش میشن، زبانشناسها در نطر دارن که گروه جدیدی رو درست کنن به اسم "گروه زبانهای کردیک". ای گروه شامل دو دسته مذکور و هر کدوم به اینصورت خونده میشن : کردی کرمانجی، کردی هورامی و کردی زازا.
این قضیه در میان بقیه اقوام و ملل هم وجود داره. حتی به صورت وخیم تر! مثلا سمنانی های عزیز یه زبان شیرین دارن که اون هم هم ردیف زبانهای کردی در دسته شمالغربی قرار میگیره (در حالیکه زبان فارسی در دسته جنوبغربی قرار داره). ولی شما اگه از یه سمنانی بپرسی که نژاد یا قومیتت چیه، فورا به شما پاسخ میده که من فارسم! در حالیکه اگه آسمون رو به زمین ببافیم هم زبان فارسی با زبان سمنانی یه جا جمع نمی شن! همینطور عزیزان ساکن نواحی مرکزی ایران مثل دلیجان یا روستاهایی مثل گرکویه 100% خودشون رو فارس میدونن در حالیکه نه تنها زبانشون متعلق به دسته شمالغربیه بلکه از نزدیکترین خویشاوندان زبانهای کردی هم محسوب میشه! یعنی اگر از اختلاف میان گویشهای فارسی مثل: تاجیکی، هزارگی، شیرازی، خراسانی، تهرانی... بگذریم، قوم فارس زبانهای دیگری رو هم علاوه بر زبان فارسی تکلم میکنه که فاصله قابل توجهی با زبان فارسی دارن. به این مثال ها توجه کنید :
زبان فارسی (استاندارد) : من از بازار شهر می آیم.
گویش فارسی خراسان : مو از بازار شهر مویوم.
زبان سمنانی : ا شهری واژاری ژ مایوون.
زبان دلیجانی (زبان راجی) : م اچ بازار شار اتوون.
حالا نکته جالب اینجاست که با اینکه گویشوران این زبانهای متفاوت همگی متفق القول خودشون "فارس" می نامن، ولی گویشوران یکه لهجه فارسی هم وجود دارن که 100% هویت قومی و نژادی متمایزی برای خودشون قائل هستن! منظور عزیزان "لر" هستش که با اینکه زبانی که تکلم میکنن در اصل یک گویش از فارسی که به شدت تحت تاثیر زبانهای کردی قرار گرفته ولی خودشون رو قومی جدا از فارسها میدونن.
حالا شاید این سوال رو بپرسین که آقا چرا سمنانی شد زبان ولی لری شد گویشی از فارسی؟! تا اونجا که من فهمیدم دسته بندی زبانها با توجه به نحوه تغییر حروف در اونها و چگونگی صرف و نحو و مهمتر از همه "ریشه فعل" در اونها هست.
برای مثال چرا کردی هورامی و کردی کرمانجی دو زبان متمایزن به این خاطر که ریشه افعال در اونها در بعضی موارد فرق میکنه :
کردی هورامی : وه ر-
کردی کرمانجی : خوه-
فارسی : خور- (خوردن)
کردی هورامی : شو-
کردی کرمانجی : چو-
فارسی : رو- (رفتن)
کردی هورامی : وه ن-
کردی کرمانجی : خوه ن-
فارسی : خوان- (خواندن)
کردی هورامی : که ر-
کردی کرمانجی : که-
فارسی : کن- (کردن)
ولی لکی گویشی از زبان کردی کرمانجی، با این دلیل:
کردی لکی : هوه (ر)*- ( درکردی لکی تحت تاثیر لری، "خ" بعضیا با "ه" تبدیل میشه، ضمنا در کردی کرمانجی و کردی زازا "-ر" آخر ریشه مضارع می افته که این موضو ع در کردی لکی کمتر اتفاق می افته)
کردی کرمانجی : خوه-
کردی لکی : چو-
کردی کرمانجی : چو-
کردی لکی : خوه ن-
کردی کرمانجی : خوه ن-
کردی لکی : که-
کردی کرمانجی : که-
حالا یه نگاه به لری و فارسی بندازیم :
لری : خور-، هور-* (در لری با طیف وسیعی از تبدیل "خ" به "ه" مواجهیم که البته در هر زیر-گویش لری این موضوع فرق می کنه)
فارسی : خور-
کردی : خوه-
لری : رو-
فارسی : رو-
کردی : چو-
لری : خون-
فارسی : خوان- (خون-)
کردی : خوه ن-
لری : کن-
فارسی : کن-
کردی : که-
لری : دون-
فارسی : دان- (دون-)
کردی : زان-
لری : خا-، ها-
فارسی : خواه- (خا-)
کردی : خواز-
لری : گو-
فارسی : گو-
کردی : ویژ-
همینطور که می بینید شباهتهای ریشه افعال لری و فارسی در حد تطابقه!
حالا باز بریم سراغ واژه های کردی. اولا دانه کولانه جان من در لیست واژهای کردی-فارسی-انگلیسی سعی کردم واژه های هم ریشه رو بنویسم مگرنه ما در گویشهای مختلف کردی شاید برای یه واژه قریب به 5 معادل از ریشه های مختلف رو داسته باشیم. ضمنا ما در کردی اردلانی (سنندجی) به بچه گربه میگیم "پیشیله" (پسوند "له" که به منظور تصغیر به کار میره رو حتما شنیدی، جالب بدونی این واژه در زبانهای ژرمانیک هم برای تصغیر به کار میره). ولی اونیکه من به عنوان "گربه ماده" نوشتم از کردی کورمانجی (شمالی) بود و تلفظش "پشی" نیست بلکه "پسی" هست! خیلی جالبه که در انگلیسی هم به گربه ماده و پیشی میگن "پوسی-کت".
حالا بپردازیم به یه سری واژه جدید و اتیمولوژی (ریشه شناسی) اونها :
این بار می خوام یه سری واژه کردی رو که از ریشه هند و اروپایی هستن ولی از منبع غیر ایرانی اخذ شدن رو بنویسم. همونطور که قبلا گفتم یه سری زبانهای هند و اروپایی در شمال کردستان تکلم میشده که امروزه ما در کردی به واژه هایی بر میخوریم که یحتمل همریشه با اون زبانها هستن (یا از زبان کیمری سکایی به یادگار موندن) :
لیزک : روشنایی . این واژه در اصل در زبان هند اروپایی اولیه "لووکو-" بوده که در زبانهای ایرانی به "ره ئو چه-" تبدیل شده و امروزه در کردی هورامی به صورت "روچ" در کردی کرمانجی و زازا "روژ" و در فارسی "روز" باقی مونده. ولی این واژه در زبان هیتی به "لوکز-" تبدیل شده و از اونجا به صورت "لوز-" و بعدا "لیز-" وارد کردی شده و یه پسوند "-ک" که از مشخصات کردی هست رو دریافت کرده. همچنین اصل معنی رو هم حفظ کرده "روشنایی". هم ریشه این واژه در انگلیسی به صورت "لایت" تلفظ می شه که اگه دقت کرده باشین املاش می شه "لیگت". کلمات "لوستر" و "لوکس" هم از همین ریشه هستن.
کور : مجمع؛ مغز و کانون ؛ مرکز. این واژه از ریشه هنواروپایی "کرد-" هست که در زبان ایرانی باستان تبدیل به "زرد-" می شه. از اونجا وارد زبان پارسی باستان می شه و تبدیل به "درد-" میشه. نهایتا "درد-" در زبان پهلوی به "دل" تبدیل می شه که متاسفانه امروزه به جای این واژه، فارس زبانها بیشتر از "قلب" عربی استفاده می کنن. در کردی هم اکثرا "دل" میگیم که از پهلوی وام گرفته شده، به جز برخی هورامی ها و کردهای زازا که "زیل" یا "زه رری" رو به کار می برن. البته در کردی کرمانجی هم من به نظرم دو واژه "زه رره" (در اصطلاحات "زه رره خوه ش" و "زه رره دار" به معنی "دلبر" و "دلدار") و همچنین "زات" (به معنی "دل و جرات") از ریشه اوستایی "زرد-" هستن. در انگلیسی و زبانهای رومانس (ایتالیایی، اسپانیایی، فرانسوی) ما به واژه های core به معنی "هسته" و "قلب" بر می خوریم. همچنین واژه "کارد-" در اصطلاح "کاردیولوژی" به معنی "قلب شناسی" هم از همین ریشه ست.
هوز : خانه؛ طایفه؛ قبیله. این واژه بسیار شبیه به واژه های "هاوس"، "هاوز"، "هویز"، "هوس" و غیره در زبانهای ژرمانیک و جالب بدونین که هنوز ریشه ی هیچ کدوم پیدا نشده چون در زبانهای دیگه هنداروپایی هیچ قرینه ای ندارن!
این لیست رو هم داشته باشین از مقایسه کردی – فارسی – فارسی باستان :
آسن : آهن : آفثینه
روژ : روز : ره ئوچه
زانین : دانستن : دان-
خوه ر : خورشید : خوه ر
کیف : کوه : کئو فه
آتر، آگر : آتش : آتر
ئه دی : بعد، سپس : ئه ده
ئه ز : من : ئه ده م
هه نی : دیگری : ئه نیه
آو : آب : ئه پ
بوه (خطر) : ترس : ئه فوه (هراس، ترس)
هه رین : رفتن، حرکت کردن : ئه ر-
ئه نکر : خشمگین : ئه ریکه
ئه رد : عدالت، راستی : ئه رته
ئه رده ل، ئه رده لان : عادل، پارسا : ئه رته وان
هه ولیر : اربیل (مرکز کردستان عراق) : ئه ربیره
ئه و : آن : ئه وه
ئه ودا : آنجا : ئه وه دا
ئه و په ر : آنسو، آنطرف : ئه وه په را
آوه نی : آبادی، روستا : آوه هه نه
ئه سپ : اسب : ئه سه
ئه سمه ن، ئه سمان : آسمان : ئه سمه ن
هه- : هست : ئه ه-
ئیدا : اینجا : ایدا
ئه م : این : ایمه
ئوو : و (حرف ربط) : ئووتا
هوونه ر : هنر : هوونه ره
وش : هوش : اوشی
وشک : خشک : اوشکه
که وه : کبود، آبی : که پوته که
کاوین : خواستن : کامه-
که- : کن- (ریشه مضارع) : که ره ئون-
که سک : سبز : کاسه که (درخشان، لاجوردی)
شه و : شب : خشه پ
ناسین : شناختن : خشناسه-
ژنه وتن : شنیدن : خشنه وه-
گوویشکه : گوش : گه و شه
گه ست : زشت، متعفن : گه سته
گرتن : گرفتن : گره ب-
چاو : چشم : چه شمه ن
چتر : چهره (نژاد) : چیچه (اوستایی "چیثره")
ژی- : زی- (زیستن) : جیو-
ژینو (بیشتر "زیندو، زینده، زیندگ" به کار میره) : زنده : جیوه
ترس : ترس : ته رسه
ته و : نیرو، توان : ته و
سه هین : دیدن، به نظر آمدن : ثه ند-
سال : سال : ثه رد
سیگ، زیگ : شنریزه، خرده سنگ : ثیک
دیو : دیو : ده یوه
دیر- : دار- (مضارع داشتن) : ده ر-
زیرر : زر، طلا : ده ره نیه
زیرنکه ر : زرگر : ده ره نیه که ره
ده ستکرت : دستساز : ده سته که رته
د ه وال : سرزمین : ده هیوو
دروو : دروغ : دوروج، دره ئووگه
ده رگا : در : دووه ره
درووزن : دروغگو : دره ئووجه نه
زری : دریا : دره یاه
نا، نو، نه : نه، نی (تاجیکی) : نه ی
ناژوو : کاج : نه ئوو چه ینه
نیوی : نوه : نه پات
نووه م : نهم : نه وه مه
نژ : پایین، بیرون : نیج
نوها، ئیسته : الان : نورام
دووپات : تکرار : پاتیه
په یکه ر : پیکر : په تیکه ره
پارراندن : ابلاغ کردن، سخن گفتن، دعا کردن : په ر-
پاردیز : پالیز : په ره ده یده (اوستایی "په یری ده یزه"، انگلیسی "پارادایس")
پیا (مرد) : پدر : پیتا
پس (کردی شمالی) : پسر : پووچه
بوژیان : رهای از درد، بهبودی : به وگ-
بادنگ : جام باده : به توگه ره
به رز : بلند : برده نت
به ژن : قامت، بلندی : به رشن
بو-، به و- : باش- (مضارع بودن، شدن) : به و-
-ست، -ترین : -ترین، -ست (پسوند تفضیلی) : -شته
ئه ورست (بلندترین، ضمنا کنایه از درخت "افرا") : فراترین : فره یشته
می ز ره (شالی که کردها به دور سر می بندند) : مهر (در اصل به معنی پیمان بستن برای دوستی و محبت) : میثره (دوستی، عهد و پیمان بستن؛ در اوستایی "میثره" به معنای بستن یا هر چیزی که می بندند)
یه ونان : یونان : یه ونه
رای، را : برای : رایدی
وین- : بین- (دیدن) : وه ینه-
وه رگ، گورگ : گرگ : وه رکه
وه هار : بهار : وا هه ره
ژه : از : هه چا
زووان، زمان، ئه زمان (کردی شمال) : زبان : هه زانه