آنچه همیشه دلمان را به درد آورده قضاوتهای ظالمانه بعضی هاست. آنان در باره ی دیگران و موضوعات مختلف به راحتی و بدون در نظر گرفتن عدالت و راستی، فتوا داده و حکم صادر می کنند ولی وقتی به خودشان می رسند می خواهند نه سیخ بسوزد و نه کباب! البته می دانیم در بسیاری موارد این گونه هسیتم ولی دانستن این نکته خوبست: هر که باد بکارد، طوفان درو می کند.
مولانا در دفتر ششم و در داستان قاضی و صوفی غوغایی به پا می کند. داستانی که شاید صدها بار خوانده ام و هر بار با نکته هایی تازه در آن روبرو شده ام. متنی که مانند چشمه است، می جوشد و می جوشد و انگار تمامی ندارد. آخرین بیتِ این داستان وردِ زبان منست و هر وقت قضاوت نادرست و ظالمانه ای را ببینم زیر لب می خوانم.
درویشی ضعیف، مریض و دردمند به نزد طبیبی برای معالجه رفت. طبیب نبض او را گرفت و معاینه نمود و دریافت که امید صحت و بهبودی در درویش محال است. طبیب رو به درویش کرد و گفت:« برو و هر چه دلت خواست بکن! تو از هفت دولت خط داری! اصلاً صبر و پرهیز را کنار بگذار و آزاد و رها هر کاری که دلت به آن فرمان داد انجام بده و هراسی نداشته باش.»
گفت نبضم را فرو بين اى لبيب
كه ز نبض آگه شوى بر حال دل
كه رگِ دست است با دل متصل
نبض او بگرفت و واقف شد ز حال
گفت: هر چت دل بخواهد آن بكن
تا رود از جسمت اين رنج كهن
هر چه خواهد خاطر تو وامگير
تا نگردد صبر و پرهيزت زحير
صبر و پرهيز اين مرض را دان زيان
هر چه خواهد دل در آرش در ميان
اين چنين رنجور را گفت اى عمو
حق تعالى اعْمَلُوا ما شئتم
درویش به طبیب گفت:« از تجویز شما ممنونم. من برای تماشای رودخانه می روم تا دلم باز شود.» درویش به کنار رودخانه رفت و به تماشا نشست. ناگهان چشمش به صوفئی افتاد که مشغول گرفتن وضو بود. درویش نگاهی به پشتِ گردنِ صوفی نمود و آن را خیلی تمیز و صاف! یافت. یکباره به دلش افتاد یک سیلی به پس گردنِ صوفی بزند. سریع بلند شد و آرزوی خودش را با یک سیلی محکم به گردن صوفی بدبخت! برآورده کرد. با زدن سیلی صدای بلندی برخاست و صوفی چنان عصبانی شد که می خواست درویش را کتک حسابی زده و تمام ریش و سیبیلش را یکی یکی! از ریشه در آورد.
گفت رو هين خير بادت جان عم
بر مراد دل همىگشت او بر آب
تا كه صحت را بيابد فتح باب
بر لب جو صوفيى بنشسته بود
دستورو مىشست و پاكى مىفزود
راست مىكرد از براى صفع دست
چون زدش سيلى بر آمد يك طراق
گفت صوفى هىهى اى قواد عاق
خواست صوفى تا دو سه مشتش زند
صوفی با دیدن درویش بیچاره و ضعیف با خودش فکر کرد اگر من این درویش را فقط یک مشت بزنم صد در صد متلاشی شده! و هلاک خواهد شد و خونش به گردنم خواهد ماند. بهتر است او را به سوی قاضی ببرم تا او عدالت را جاری نماید. قاضی، ترازوی حق و داد است و اوست که با ابزار قانون باعث تمام شدن فتنه ها می گردد. قاضی، نایب حق است که تنها برای ستاندن حق مظلوم کار می کند و بنابه خشم و دخل و خرج خودش فتوا نمی دهد.
سر نشايد باد دادن از عمى
بر من آسان كرد سيلى خوردنم
ديد صوفى خصم خود را سخت زار
گفت اگر مشتش زنم من خصموار
او به يك مشتم بريزد چون رصاص
شاه فرمايد مرا زجر و قصاص
خيمه ويران است و بشكسته وتد
او بهانه مىجود تا در فتد
بهر اين مرده دريغ آيد دريغ
كه قصاصم افتد اندر زير تيغ
چون نمىتانست كف برخصم زد
عزمش آن شد كش سوى قاضى برد
كه ترازوى حق است و كيلهاش
مخلص است از مكر ديو و حيلهاش
هست او مقراض احقاد و جدال
قاطع جنگ دو خصم و قيل و قال
فتنهها ساكن كند قانون او
نايب حق است و سايهى عدل حق
كاو ادب از بهر مظلومى كند
نه براى عرض و خشم و دخل خود
صوفی دست درویش را گرفت و او را به محکمه برد. قاضی ماجرا را شنید و نگاهی به درویش کرد سپس به صوفی گفت:« ای پسرم! احکامی که ما صادر می کنیم برای زنده هاست ولی این درویش حکم مرده! را دارد. قضاوتهای ما برای اغنیا و زنده هاست نه برای این درویشی که در دو عالم یک ستاره ندارد. این درویش مثل مرده ای است که این دنیا گور اوست، اگر خشتی از گور یک مرده بر سر کسی فرو بریزد باید از مرده تاوان گرفت؟! دنبال انتقام گرفتن از مرده نباش و خشم خودت را فرو بنشان. خدا را شکر کن که یک مرده تو را زده نه یک زنده! اگر من این درویش را مجازات کنم انگار به او ظلم کرده ام.»
گفت قاضى: ثبت العرش اى پسر
تا بر او نقشى كنم از خير و شر
اين خيالى گشته است اندر سقام
شرع بر اصحاب گورستان كجاست
آن گروهى كز فقيرى بىسرند
صد جهت ز آن مردگان فانىترند
گفت قاضى: من قضا دار حىام
حاكم اصحاب گورستان كىام
اين به صورت گر نه در گور است پست
گورها در دودمانش آمده ست
بس بديدى مرده اندر گور تو
گور را در مرده بين اى كور تو
گر ز گورى خشت بر تو اوفتاد
عاقلان از گور كى خواهند داد
گرد خشم و كينهى مرده مگرد
هين مكن با نقش گرمابه نبرد
شكر كن كه زندهاى بر تو نزد
كان كه زنده رد كند حق كرد رد
هين مكن در غير موضع ضايعش
صوفی وقتی این قضاوت ناحق را دید برآشفت و گفت:« این چه حکمی است که تو از خودت صادر می کنی؟ من سیلی خورده ام بدون اینکه حکم قصاص جاری شود؟! آیا این دلیل کافیست که هر کسی چون ضعیف است بتواند هر کاری دلش خواست بکند و بر او حرجی نباشد؟!» قاضی به صوفی گفت:« حکم من اینست. الان تو با خود چقدر پول نقد همراه داری؟!» صوفی با تعجب گفت:« شش درم دارم.» قاضی دستور داد:« این درویش ضعیف و بدبخت است، سه درم را به او بده!»
گفت صوفى: پس روا دارى كه او
سيلىام زد بىقصاص و بىتسو
اين روا باشد كه خر خرسى قلاش
صوفيان را صفع اندازد به لاش
گفت قاضى: تو چه دارى بيش و كم
گفت: دارم در جهان من شش درم
گفت قاضى: سه درم تو خرج كن
آن سه ديگر را به او ده بىسخن
زار و رنجور است و درويش و ضعيف
سه درم در بايدش تره و رغيف
در همین اثناء درویش نگاهش به پشت گردن قاضی افتاد و آن را خیلی تمیز و صاف! یافت. با خودش گفت خدا را شکر! که قصاص یک سیلی سه درم قیمت دارد. درویش آرام به نزد قاضی آمد و به قصد گفتن رازی، به او نزدیک شده و ناگهان پس گردنی محکمی بر گردنش نثار کرد. آنگاه درویش گفت:« لطفاً هر شش درم را بدهید تا کار ما هم راه بیافتد!»
راست مىكرد از پى سيليش دست
كه قصاص سيلىام ارزان شده است
گفت هر شش را بياريد اى دو خصم
من شوم آزاد بىخرخاش و وصم
قاضی از ضربت سیلی که خورده بود مثل مار به خود می پیچید و ناراحت بود. در این هنگام صوفی به او گفت:« ای قاضی! اگر حکم تو به عدل و داد بوده چرا اکنون ناراحتی؟! آنچه به خود نمی پسندی به دیگران مپسند. اگر چاهی برای دیگری کندی بدان که خودت هم در آن چاه خواهی افتاد. با یک قضاوت نابجا، سیلی جانداری بر گردنت، نوش جان کردی؛ وای از قضاوتهای دیگر که ممکن است سراپای خودت را فنا کنی. تو حکم دادی که به ظالمی در عوض ظلمی که کرده سه درم داده شود در حالیکه دست ظالم را از هر قماشی که باشد باید کوتاه کرد. ای قاضی! تو مثل آن بز هستی که به گرگها شیر می دهد و این روا نباشد.»
گشت قاضى طيره صوفى گفت هى
حكم تو عدل است لا شك نيست غى
آن چه نپسندى به خود اى شيخ دين
چون پسندى بر برادر اى امين
اين ندانى كه پى من چَه كنى
هم در آن چَه، عاقبت خود افكنى
من حفر بئرا نخواندى از خبر
آن چه خواندى كن عمل جانِ پدر
اين يكى حكمت چنين بُد در قضا
تا چه آرد بر سر و بر پاى تو
كه براى نفقه بادت سه درم
دست ظالم را ببر چه جاى آن
كه به دست او نهى حكم و عنان
تو بدان بز مانى اى مجهول داد
كه نژاد گرگ را او شير داد
