دوست عزیز و تیز بینم chishpesh
سلام


اولاً خوشامد میگم ورود شما را به این سایت؛
دوماًاز اینکه نسبت به واژه ها وکلمات و اصطلاحاتی که خدای ناخواسته سهواًوعمداً واردجملات فارسی شده ؛ حساسیت نشان میدهید جای بسی امید است؛
چرا که قوت قلبیست از طرف شما به ماتا بیشتر وبیشتر پیگیر مسائل از این باب باشیم.
برای ریشه یابی واژه ها من فکر میکنم به یک ویا دو تا فرهنگ لغات و قابوس نامه نمیتوان اکتفا کرد؛ اگر ما مطالب را بااعلام منبع در این سایت ذکر کرده ایم دیگر نمیتوان آنرا دستکاری وویراستاری کرده وآنرا به سلیقه خود در این سایت جای دهیم؛
برای تحقیق و پیگیری به شما وامثال شما عزیزان ارزشمند نیاز هست تا کوره راه ها را به ما بنمایاند؛
شما بزرگوار میتوانی با استدلال وبرهان حرف خودرا به کرسی بنشانی چون این حق شماست وما به آن احترام قائلیم .

در مورد پان فلان و....غیره ایرانی اگر اجازه بدین باهاتون موافق نیستم ؛‌ درسته که گویشها ولهجه ها بسیاری در ایران عزیزمان وجود دارند وبا همدیگر اختلاف محسوسی مشاهده میشود ولی شکر خدای بزرگ همه ما ایرانی هستیم و ایرانی باقی میمانیم ومیتوان از فرهنگهای همدیگر کمال استفاده را برد وبه این ترتیب یکدیگر رابهتر خواهیم شناخت.
به امید همکاری بیشتر شما دوست دانشمندم

فيها خالدون

داستان:

گاهی اتفاق می­افتد که شخصی موضوع ساده ­ای را تا نقطه­ ی انتها که ضرور و لازم به نظر نمی­رسد دنبال می­کند. در چنین مواقع در باب تمثیل و کنایه می­گویند : «می­خواهد تا فیها خالدون برود»
همچنین در مورد ناطق و سخنرانی که مطلب واضح و پیش پا افتاده­ ای را به تطویل و درازا بکشاند و به اطناب سخن بپردازد در مقام تعریض و کنایه می­گویند :«عجب حوصله ­ای دارد، می­خواهد تا فیها خالدون را بگوید»
البته همه کس می­داند که عبارت «فیها خالدون» از آیات قرآن است و «آیة الکرسی» به این جمله ختم می­شود. اساس دعای آیة الکرسی و تلاوت آن به طریق ده وقف به منظور نیت و استجابت دعا تا عبارت : «وهو العی العظیم» است که اگر تلاوت ده مرتبه سوره الحمد را نیز به آن علاوه کنیم وقت زیادی را می­گیرد بنابراین چنان­چه کسی پس از انجام این برنامه مفصل بقیه­ ی آیة الکرسی تا آخر آیه یعنی : «هم فیها خالدون» ادامه دهد افراد کم حوصله به چنین شخصی البته از باب شوخی و مطایبه می­گوید: «لزونی ندارد تا هم فیها خالدون بروی».
البته مقصود متکلم این است که پس از نیت کردن و استجابت دعا به طریق ده وقف که به عبارت : «وهوالعی العظیم» منتهی می­شود دیگر لزومی ندارد که تا فیها خالدون خوانده شود.

باج به شغال نمی­دهيم

داستان:

گاهی دور زمان و مقتضیات محیط ایجاب می­کند که آدمی به حکم ضرورت و احتیاج از فرد مادون و کم مایه­ ای تبعیت و پیروی کند و دستور وفرمانش را بر خلاف میل و رغبت اطاعت و اجرا نماید.
ولی هستند افرادی که در عین نیاز و احتیاج زیر بار افراد کم ظرفیت نمی­روند و عزت نفس و مناعت طبع خویش را برتر و بالاتر از آن می­دانند که با وجود پاکدلان وارسته به دنبال روباه صفتان فرومایه بروند. تمام مال و خواسته را در پیش پای رادمردان می­ریزند ولی دیناری عنفا به دون همتان نمی­پردازند. جان به جانان می­دهند ولی قدمی در راه فرومایگان برنمی­دارند.
خلاصه« تاج به رستم می­بخشند ولی باج به شغال نمی­دهند»
باید دانست که ضرب المثل بالا به دلیلی که بعدا خواهد آمد شغاد صحیح است نه شغال. گو اینکه شغال در مقایسه با شیر ژیان به مثابه همان شغاد در مقابل رستم دستان است ولی صحیح ترین روایت در مورد ضرب المثل بالا همان شق اول است که به داستان تاریخی رستم و شغاد مرتبط می­باشد و در شاهنامه­ ی فردوسی به تفصیل آمده است.
ذیلا اجمالی از آن تفصیل بیان می­شود :
در اندرون خانه زال، پدر رستم، کنیزک ماهرویی بود که خوش می­خواند و رود می­نواخت. زال را از آن کنیزک خوش آمد و او را به همسری برگزید. پس از مدت مقرر :

کنیزک پسر زاد از وی یکی
که از ماه پیدا نبود اندکی

ببالا و دیدار، سام سوار

وزو شاد شد دوده نامدار


ستاره شناسان و گنده آوران

زکشمیر و کابل گزیده سران


بگفتند با زال و سام سوار
که ای از بلند اختران یادگار


چو این خوب چهره بمردی رسد
یگانه دلیری و گردی رسد


کند تخمه سام نیرم تباه
شکست اندر آرد بدین دستگاه

همه سیستان زو شود پر خروش
وز شهر ایران بر آید بجوش

زال زر از این پیشگویی غمگین شد و به خدا پناه برد که خاندانش را از کید دشمنان مفاسد بیگانگان محفوظ دارد. به هر تقدیر نام نوزاد را شغاد نهاد و به ترتیب و پرورش او همت گماشت. چون شغاد به حد رشد رسید او را نزد شاه کابل فرستاد تا در کشورداری و تمشیت امور مملکت بصیر و خبیر شود. شاه کابل دخترش را با وی تزویج کرد و در بزرگداشتش از گنج و خواسته دریغ نورزید. در آن موقع باج و خرابی کشور کابل (افغانستان امروزی) به رستم دستان می­رسید و همه ساله معمول چنان بود که یک چرم گاوی باژ و ساو می­ستاندند و برای تهمتن به زابلستان می­فرستادند.

چنان بد که هر سال یک چرم گاو

ز کابل همی خواستی باژو ساو

وقتی که شغاد به دامادی شاه کابل درآمد انتظار داشت که برادرش رستم باج و خراج از شاه کابل نستاند و در واقع کابلیان باج به شغاد بدهند. اهالی کابل چون این خبر شنیدند از بیم سطوت رستم و یا از جهت آن­که شغاد را در مقام مقایسه با برادر نامدارش رستم مردی لایق و کافی نمی­دانستند همه جا در کوی و برزن و سروعلن به یکدیگر می­گفتند :
«تا وقتی که رستم زنده است ما باج به شغاد نمی­دهیم»

باج سبيل

داستان:

هرگاه با زور و قلدری به عنف از کسی پول وجنس بگیرند در اصطلاح عمومی آن را به باج سبیل تعبیر می­کنند و می­گویند : «فلانی باج سبیل گرفت»
در عصر حاضر که دوران زور و قلدری به معنی و مفهوم سابق سپری شده از این مثل و اصطلاح بیشتر در مورد اخاذی به ویژه رشاء و ارتشاء تعبیر مثلی می­شود.
اما ریشه­ ی تاریخی آن :
انسان­های اولیه و غارنشین با ریش تراشی آشنایی نداشته ­اند و مردان و زنان با انبوه ریش و گیس می­زیسته ­اند. در کاوش­ها و حفریات اخیر وسایل و ابزاری شبیه به تیغ سلمانی به دست آمده که باستان شناسان قدمت آن را به چهار هزار سال قبل تشخیص داده اند. ظاهرا مردمان آن دوره ریش و موهای خود را با همین تیغ­ه ای ساده و ابتدایی کوتاه و مرتب می­کرده­اند نه آن­که از ته بتراشند.
مادی­ها و پارسی­ها در حجاری­ های باستانی با ریش و موی بلند تصویر شده ­اند و اتفاقا همین ریش و موی بلند باعث زحمت و دردسر آنان می­شد، چه یونانی­ها که ریش خود را می­تراشیدند در جنگ­های تن به تن ریش بلند سربازان ایرانی را به دست می­گرفتند و با ضربات خنجر آن­ها را از پای در می­آوردند.
در عهد اشکانیان سواران و جنگجویان پارت موی بلند و ریش انبوه داشته ­اند ولی قیافه­ ی پر هیبت، به خصوص فریادهای هول انگیز آنان به هنگام جنگ در سپاه دشمن چنان رعب و وحشتی ایجاد می­کرد که جرات نمی­کردند به جنگجویان ایرانی نزدیک شوند و احیانا ریش آنان را به دست گیرند.
خلاصه در آن روزگاران ریش و سبیل برای مردان و گیسوان بلند برای زنان ایرانی تا آن اندازه مایه ­ی زیبایی و مباهات بود که چون می­خواستند گناهکاری را شدیدا مجازات کنند اگر مرد بود ریشش را می­تراشیدند و چنان­که زن بود گیسویش را می­بریدند.
ریش تراشیدن و گیسو بریدن در ایران باستان بزرگ­ترین ننگ شناخته می­شد و محکومی که چنین مجازاتی در مورد او اعمال می­شد تا زمانی که ریش یا گیسویش بلند شود از شدت خجلت و شرمساری جرات نمی­کرد سرش را بلند کند. اما ریش در عهد ساسانیان به قدر سبیل اعتبار و رونق نداشت.
ایرانیان در این عصر سبیل­ های بلند داشتند و بعضا ریش را به کلی می­تراشیدند در صدر بعد از اسلام همان طوری که در مقاله­ ی سبیل کسی را چرب کردن یاد آور شده­ ایم سبیل از این رونق افتاد و ریش­ه ای بلند و انبوه قدر و اعتبار یافت.

از نکته­ های جالب تاریخ ریش و سبیل، مخالفت شدید شاه عباس پادشاه مقتدر صفوی با گذاشتن ریش بوده است و شاه عباس ریش بلند را خوش نداشت و در زمان او ریش­ه ای بلند ترکان را ایرانیان سخت زشت می­شمردند و آن را جاروی خانه می­نامیدند.
با این ترتیب می­توان گفت ریش در زمان شاه عباس کبیر بازارش کساد شد و اعتبار سبیل از نو رونق یافت.
پس از این­که در آغاز سلطنت خود دشمنان و رقبای سرکش داخلی را سرکوب کرد با صدور یک فرمان به همه ی مردان ایرانی دستور داد که ریش­ه ای بلند خود را از ته بتراشند. حتی روحانیون نیز از این دستور معاف نبودند اما گذاشتن سبیل آزاد بود و خود شاه عباس نیز در تصویرهایش با سبیل بلند و افراشته­ ای دیده می­شود.
باری ، سپاهیان و سوار کهنسال دوران صفویه فقط دو سبیل بزرگ و چماقی داشته ­اند. که مرتبا آن را نمو و جلا می­دادند و تا بنا گوش می­رسانیدند که مانند قلابی در آنجا بند می­شد. عشق و علاقه ­ی شاه عباس به سبیل گذاشتن تا به حدی بود که «شاه عباس کبیر سبیل را آرایش صورت می­شمرد و بر حسب بلندی و کوتاهی آن بیشتر و کمتر حقوق می­پرداخت.»
پیداست که همین اخذ جبری و به عنف و قلدری ستاندن موجب گردید که بعدها از معانی مجازی و مفاهیم استعاره­ای باج سبیل در مورد اخاذی و رشاء و ارتشاء استفاده و تمثیل شده است.

بادنجان دور قاب چین

داستان:

افراد متملق و چاپلوس را به این نام و نشان میخوانند و بدین وسیله از آنان و رفتار خفت آمیزشان به زشتی یاد می­کنند.


اما ریشه­ ی تاریخی آن :
در دو مقاله ­ی آش شله قلمکار و سبزی پاک کردن، راجع به تشریفات آشپزان در زمان فتحعلی شاه و چگونگی تهیه و طبخ آش شله قلمکار در عهد ناصرالدین شاه قاجار تفصیلا بحث شد که برای اطلاع بیشتر می­توانید به دو مقاله­ ی مزبور مراجعه کنید.
آن­چه که مخصوصا در آشپزان سرخه حصار در زمان ناصرالدین شاه قابل توجه بود و برای شناخت متملقان و چاپلوسان ریاکار که در هر عصر و زمان به شکل و هیاتی خود نمایی می­کنند آموزندگی داشت، موضوع سبزی پاک کردن و بادنجان دور قاپ چیدن از طرف وزرا و امرا و رجال قوم بود که با این عمل و رفتار خویش جلافت و بی­ مزگی در امر تملق و چاپلوسی را تا حد پستی و دنائت طبع می­رسانیدند.

راجع به سبزی پاک کردن در مقاله ­ای به همین عنوان بحث شد. اما دسته ­ی دوم کسانی بودند که در امر طبخ و آشپزی مطلقا چیزی نمی­دانستند و کاری از آن­ها ساخته نبود. این عده که در صدر آن­ها صدر اعظم قرار داشت دو وظیفه ­ی مهم و خطیر !! بر عهده داشتند :
یکی آن­که چهار زانو بر زمین بنشینند و مثل خدمه های آشپزخانه بادنجان را پوست بکنند.
دیگر آن­که این بادنجان­ها را پس از پخته شدن در دور و اطراف قاب­های آش و خورش بچینند.
شادروان عبدالله مستوفی می­نویسد : «من خود عکسی از این آشپزان دیده­ ام که صدر اعظم مشغول پوست کردن بادنجان، و سایرین هریک به کاری مشغول بودند.» این آقایان رجال و بزرگان کشور طوری حساب کار را داشتند که بادنجان­ ها را موقعی که شاه سری به چادر آن­ها می­زد به دور قاب می­چیدند و مخصوصا دقت و سلیقه به کار می­بردند که بادنجان­ها را به طرزی زیبا و شاه پسند دور قاب­ها بچینند تا مسرت خاطر ناصرالدین شاه فراهم آید و نسبت به مراتب اخلاص و چاکری آن­ها اظهار تفقد و عنایت فرماید.
دکتر فورویه طبیب مخصوص ناصرالدین شاه مینویسد: «... اعلیحضرت مرا هم دعوت کرد که در این آشپزان شرکت کنم. من هم اطاعت کردم و در جلوی مقداری بادنجان نشستم و مشغول شدم که این شغل جدید خود را تا آن­جا که می­توانم به خوبی انجام دهم. در همین موقع ملیجک به شاه گفت بادنجان­ هایی که به دست یک نفر فرنگی پوست کنده شود نجس است. شاه امر را به شوخی گذراند و محمد خان پدر ملیجک تمام بادنجان­ هایی را که من پوست کنده بودم جمع کرد و عمدتا آن­ها را با نوک کارد بر می­چید تا دستش به بادنجان­هایی که دست من به آن­ها خورده بود نخورد. بعد بادنجان­ ها و سینی و کارد را با خود بیرون برد ...»
در هر صورت اصطلاح بادنجان دور قاپ چین از آن تاریخ ناظر بر افراد متملق و چاپلوس گردیده رفته رفته به صورت ضرب المثل درآمده است.

با سلام و صلوات

داستان:

با سلام و صلوات وارد شدن یا وارد کردن، کنایه از تجلیل و بزرگداشتی است که هنگام ورود شخصیتی ممتاز به مجلس یا شهر و جمعیتی نسبت به آن شخصیت به عمل می­آید.
فی المثل می­گویند: «فلانی را با سلام و صلوات وارد کردند»
یا به اصطلاح دیگر: «از فلانی با سلام و صلوات استقبال به عمل آمد»


اما ریشه تاریخی این مثل :
اخلاق و عادات و سنن جوامع بشری در احترام به یکدیگر از قدیمی­ترین ایام تاریخی، همیشه متفاوت بوده است و هم اکنون نیز این احترام متقابل در میان ملل و اقوام جهان به صور و اشکال مختلفه تجلی می­کند. بعضی­ها در موقع برخورد و ملاقات با یکدیگر درود و سلام می­گویند. برخی ضمن درود گفتن با یکدیگر دست می­دهند، که در حال حاضر این سنت و رویه در همه جا و تقریبا تمام کشورهای جهان معمول و متداول است.
هندی­ها کف دست­ها را به هم می­چسبانند و آن­ها را محاذی صورت نگاه می­دارند.
ژا پنی­ها خم می­شوند و تعظیم می­کنند.
بعضی اقوام در خاور دور بینی­ها را به هم می­مالند... و قس علی هذا.

در ایران قدیم بر طبق نوشته­ های مورخین یونانی، احترام به یکدیگر با وضع حاضر تفاوت فاحشی داشت.
هرودوت درباره­ی اخلاق و عادات ایرانیان قدیم می­گوید : «وقتی در کوچه ­ها به یکدیگر می­رسند از کردار آن­ها می­توان دانست که طرفین مساوی­ اند یا نه، زیرا درود با حرف به عمل نمی­آید بل آن­ها یکدیگر را می­بوسند، و هرگاه طرفی از طرف دیگر خیلی پست­تر باشد به زانو در آمده پای طرف دیگر را می­بوسد.»
محقق معاصر آقای «علیقلی بهروزی» ضمن نامه ­ی محبت آمیزی راجع به ریشه­ی تاریخی سلام و صلوات، نظر و عقیده­ ی دیگری اظهار داشته­ اند که عینا درج می­گردد :
«... از قرن­ها پیش هرگاه کسی به مکه و یا یکی از اعتاب مقدسه مشرف می­شد - و این توفیق عظیمی بود - وقتی که به شهر خودش برمی­گشت بیرون شهر اقامت می­کرد ویا قبلا به خانواده­ی خود روز ورود خویش را خبر می­داد و لذا عده­ی زیادی از اقوام و اقارب و دوستان و حتی اهل محل به پیشواز او می­رفتند. در شهرها کسانی بودند که آن­ها را «چاوش» می­نامیدند. یکی از این چاوش­ها را هم با خود می­بردند. این چاوش از همان­جا شروع می­کرد به اشعار مذهبی با صدای بلند و آواز خواندن. بعد از هر بیت مردمی که با او بودند صلوات می­فرستادند. این جمعیت با چاوش زائر را جلو انداخته تا خانه­ اش او را با سلام و صلوات می­بردند. این ضرب المثل با سلام و صلوات از این رسم پسندیده که هنوز هم در روستاها و بعضی شهرک­ها رواج دارد گرفته شده است.»

باش تا صبح دولتت بدمد


داستان:

این مصراع که از «کمال الدین اصفهانی» شاعر قرن هفتم هجری است در مواردی به کار می­رود که آدمی به آثار و نتایج نهایی اقدامات خود که شمه ­ای از آن بروز و ظهور کرده باشد به دیده تامل و تردید بنگرد. در آن صورت مصراع بالا را بر زبان می­آوردند تا مخاطب به فرجام کارش با نظر اطمینان و یقین نگاه کند.
این مصراع بر اثر واقعه تاریخی زیر به صورت ضرب المثل درآمده است.
باری، به طوری که اهل ادب و تحقیق می­دانند همانطور که امروزه از دیوان خواجه­ ی شیراز فال میگیرند قبل از آن­که صیت شهرت حافظ در مناطق پارسی زبان به اوج کمال برسد ایرانیان و پارسی زبانان از دیوان کمال الدین اصفهانی که قدمت و تقدم شهرت داشت فال گرفتند و حتی بعد از مشهور شدن حافظ نیز اگر احیانا دیوانش در دسترس نبود مانعی نمی­دیدند که دیوان کمال را به منظور تفال مورد استفاده قرار دهند، کما این­که در آن تاریخ که خبر قیام شاه عباس کبیر و حرکت وی از خراسان به سمت قزوین - پایتخت اولیه ­ی سلاطین صفوی - در اردوی پدرش سلطان شایع شد سران قوم و همراهان سلطان محمد برای اطلاع و آگاهی از عاقبت کار و سرانجام مبارزه پدر و پسر که یکی به منظور از دست ندادن تاج شاهی و دیگری به قصد جلوس بر تخت سلطنت ایران فعایت می­کرده ­اند دست به تفال زدند و از دیوان کمال اصفهانی که در دسترس بود یاری جستند.
اسکندر بیک منشی راجع به این واقعه چنین نوشته است.
«... بالجمله چون این خبر سعادت اثر در اردو شایع گشت همگان را موجب استعجاب می­گردید تا غایت در دودمان صفوی چنین امری وقوع نیافته بود. راقم حروف از صدر اعظم قاضی خان الحسینی استماع نمودم که در سالی که نواب سکندرشان در قراباغ قشلاق داشت خواجه ضیاء الدین کاشی مشرف آلکساندرخان به اردو آمده بود از من سئوال نمود که : «خبر پادشاهی شاهزاده کامران در خراسان وقوع دارد یا نه ؟»
من در جواب گفتم که: «بلی به افواه چنین مذکور می­شود اما هنوز تحقق نپیوسته.»
دیوان کمال اسماعیل در میان بود، خواجه مشارالیه احوال شاهزاده را از آن کتاب تفال نمود، در اول صفحه یعنی این قطعه برآمد :

خسرو تاج بخش و شاه جهان
که زتیغش زمانه بر حذرست

تحفه چرخ سوی او هر دم
مژده فتح و دولت دگرست

رای او پیر و دولتش برناست
دست او بحرو خنجرش گهرست

آسمان دوش با خرد می گفت
که به نزدیک ما چنین خبرست

که بگیرد به تیغ چون خورشید
هر چه خورشید را بر آن گذرست

خردش گفت، تو چه پنداری
عرصه ملک او همین قدر ست؟

نه، که در جنب پادشاهی او
هفت گردن هنوز مختصرت

باش تا صبح دولتت بدمد
کاین هنوز از نتایج سحر ست

بالاتر از سياهی رنگی نيست

داستان:

عبارت بالا هنگامی به کار برده می­شود که آدمی در انجام کار دشواری تهور وجسارت را به حد نهایت رسانیده باشد.
البته آن تهور و جسارتی در این­جا منظور نظر است و می­تواند مصداق ضرب المثل بالا واقع شود که مبتنی بر اجبار و اضطرار بوده عامل عمل را کارد به استخوان رسیده باشد. در این­گونه موارد اگر عواقب شوم متصوره را متذکر شوند و عامل را از اقدام به آن کار خطیر باز دارند جواب به ناصح مشفق این است که : «بالاتر از سیاهی رنگی نیست.» از سیاهی منظورشکست یا مرگ است که می­خواهد بگوید از آن ترس و بیم ندارد.
پیداست وقتی که معلوم می­شود ممنظور از سیاهی چیست طبعا ریشه­ ی تاریخی مطلب به دست خواهد آمد.
ریشه­ ی عبارت مثلی بالا از دو جا مایه می­گیرد و دو عامل در به وجود آوردن آن موثر بوده است. یکی عامل فیزیکی و دیگری عامل تاریخی که البته در علت تسمیه ضرب المثل بالا با توجه به قدمت آن عامل تاریخی منظور نظر است نه عامل فیزیکی که کشف علمی آن قدمت چندانی ندارد. با این وصف، بی­فایده نیست که عامل فیزیکی آن هم دانسته شود.
عامل فیزیکی : به طوری که می­دانیم نور خورشید از مجموعه الوان مختلفه ترکیب و تشکیل شده است که چون بر جسمی بتابد هر رنگی که از آن جسم تشعشع می­کند جسم مزبور به همان رنگ دیده می­شود چنان­چه تمام رنگ­های نور خورشید از آن متصاعد شود جسم به رنگ سفید نمایان می­شود که روشن­ترین رنگ­هاست، ولی اگر هیچ رنگی از آن جسم تشعشع نکند و تمام نور خورشید را در خود نگه دارد در این صورت جسم به رنگ سیاه نمایان میگردد. پس ملاحظه می­شود که رنگ سیاه از آن جهت که تمام رنگ­ها را در خود جمع دارد مافوق تمام رنگ­هاست و به همین سبب است که گفته ­اند: «بالاتر از سیاهی رنگی نیست.»
عامل تاریخی : استاد سخن حکیم نظامی که گفته ­اند: بالاتر از سیاهی رنگی نیست. داستانسرای نامی ایران راجع به ریشه­ ی تاریخی ضرب المثل بالا در قسمت هفت پیکر از کتاب خمسه­ اش داد سخن داده، واقعه­ ی جالب و آموزنده از زندگانی بهرام گور ساسانی را به رشته نظم کشید که سرانجام به این شعر منتهی می­شود :

هفت رنگ است زیر هفت اورنگ
نیست بالاتر از سیاهی رنگ

باهمه بله با من هم بله ؟


داستان:

ضرب المثل بالا ناظر بر توقع و انتظار است. دوستان و بستگان به ویژه افرادی که خدمتی انجام داده منشا اثری واقع شده باشند همواره متوقع هستند که طرف مقابل به احترام دوستی و قرابت و یا به پاس خدمت، خواستشان را بدون چون و چرا اجابت نماید و به معاذیر و موازین جاریه متعذر نگردد وگرنه به خود حق می­دهند از باب رنجش و گلایه به ضرب المثل بالا استناد جویند.
عبارت بالا که در میان طبقات مردم بر سر زبان­هاست به قدری ساده و معمولی به نظر می­رسد که شاید هرگز گمان نمی­رفت ریشه ­ی تاریخی و مستندی داشته باشد، ولی پس از تحقیق و بررسی ریشه­ ی مستند آن به شرح زیر معلوم گردیده است.

در حدود پنجاه سال قبل (یعنی نیمه­ ی اول قرن چهاردهم هجری قمری) یکی از رجال سرشناس ایران (که از ذکر نامش معذوریم) به فرزند ارشدش که برای اولین بار معاونت یکی از وزارتخانه­ ها را برعهده گرفته بود از باب موعظه و نصیحت گفت: «فرزندم ! مردمداری در این کشور بسیار مشکل است زیرا توقعات مردم حد و حصری ندارد و غالبا با مقررات و قوانین موضوعه تطبیق نمی­کند. مرد سیاسی و اجتماعی برای آن­که جانب حزم و احتیاط را از دست ندهد لازم است با مردم به صورت کجدار و مریز رفتار کند تا هم خلافی از وی سر نزند و هم کسی را نرنجانده باشد. به تو فرزند عزیزم نصیحت می­کنم که در مقابل پاسخ هر جمله با نهایت خوشرویی بگو: «بله، بله». زیرا مردم از شنیدن جواب مثبت آن قدر خوششان می­آید که هر اندازه به دفع الوقت بگذرانی تاخیر در انجام مقصود خویش را در مقابل آن بله می­شمارند.»
فرزند مورد بحث در پست معاونت (و بعد ها کفالت) وزارتخانه مزبور پند پدر را به کار بست و در نتیجه قسمت مهمی از مشکلات و توقعات روزمره را با گفتن کلمه «بله» مرتفع می­کرد. قضا را روزی پدر یعنی همان ناصح خیر خواه راجع به مطلب مهمی به فرزندش تلفن کرد و انجام کاری را جدا خواستار شد. فرزند یعنی جناب کفیل وزارتخانه بیانات پدر بزرگوارش را کاملا گوش می­کرد و در پاسخ هر جمله با کمال ادب و تواضع می­گفت: «بله، بله قربان !» پدر هر قدر اصرار کرد تا جواب صریحی بشنود پسر کماکان جواب می­داد : «بله قربان. کاملا متوجه شدم چه می­فرمایید. بله، بله!» بالاخره پدر از کوره در رفت و در نهایت عصبانیت فریاد زد: «پسر، این دستور العمل را من به تو یاد دادم. حالا با همه بله با من هم بله ؟!»

به خاک سياه نشاندن

داستان:

عبارت مثلی بالا کنایه از بدبختی و بیچارگی است که در وضعی غیر متقربه دامنگیر شود و آدمی را از اوج عزت و شرافت به حضیض مذلت و افلاس و مسکنت سرنگون کند و مال و منال و دار و ندار را یکسره به زوال و نیستی کشاند.
در چنین موردی تنها عبارتی که می­تواند وافی به مقصود و مبین حال آن فلک زده واقع شود این است که اصطلاحا گفته شود: «فلانی به خاک سیاه نشسته» و یا به عبارت دیگر: «فلانی را به خاک سیاه نشانده ­اند.»

در این مقاله بحث بر سر خاک سیاه است که دانسته شود این خاک چیست و چه عاملی آن را به صورت ضرب المثل در آورده است.
به طوری که صاحب «معجم البلدان» نقل کرده، در نزدیکی بیت المقدس و شش میلی شهر رمله کوره ­ای است به نام عمواس که :
«طاعون معروف سال هیجدهم هجری در روزگار خلافت عمر، در این ناحیه پدید آمده بود و از آن­جا به دیگر نواحی شام سرایت کرد. تعداد تلفات این طاعون را بیست و پنج هزار تن نوشته­ اند.»
در این طاعون که به نام عمواس خوانده شده جمعی از اصحاب پیغمبر به اسامی «ابو عبیده جراح» و «معاذبن جبل» و «یزیدبن ابی سفیان» نیز هلاک شدند ولی «عمروعاص» آن داهی محیل و دور اندیش عرب چون وضع را وخیم دید با بسیاری از متعبان خویش از منطقه ­ی عمواس گریخته جان سالم به در بردند.
مطلب مورد بحث ما این است که سال مزبور را «عام الرماد»، یعنی «سال خاکستر» هم نام نهادند و در این زمینه صاحب کتاب عجایب المخلوقات می­نویسد :
«... و بعد از آن عام الرماد، در آن سال خاک سیاه ببارید و بیست و پنج هزار آدمی در این سال بمرد. و این خاک در صحرا و در خانه ها و حجره­ ها ببارید، تا مرد از جامه­ ی خواب برخاستی بر خاک سیاه بودی. آن را عام الرماد گفتند.»