ذات الفُضُول
نام زره پيغمبر اسلام، كه در آن سه حلقه نقره بوده: يكى از پيش رو و دو از پشت. گويند: »بدين جهت ذاتالفضول مىگفتند ، كه در آن گشادگى بوده است« . (مجمع البحرين)
ذات اَنواط
انواط جمع نوط باشد ، چنان كه نياط ، و آن هر چيزى باشد كه از چيزى درآويزند ، و ذات انواط نام درختى به جاهليت قريش را چون بت ، معبودى كه همه ساله به روزى معين بر وى گرد آمدند و سلاح خود را بدان مىآويختند و بر آن طواف مىكردند و قربانهاى آورده ذبح مىنمودند . در فتوح آمده است كه به روز حنين ، مسلمانان به رسول اكرم (ص) گفتند: »اجعل لنا ذات انواط« يعنى : ما را نيز ذات انواطى مقرّر فرماى . (امتاع الاسماع به نقل لغتنامه دهخدا)
حارث بن مالك مىگويد : كفار قريش و ديگران از عرب را درخت سبز بزرگى بود كه آن را »ذات انواط« مىگفتند ، و هر سال به زيارت آن درخت مىرفتند ، و اسلحه خود را بر آن مىآويختند و آنجا قربانى مىكردند و يك روز را نزد آن درخت مىماندند ، ما نيز در حالى كه تازه از دوران جاهليت بيرون آمده بوديم ، با رسولخدا(ص) رهسپار »حنين« شديم و در بين راه به درخت سدرى سرسبز و بزرگ برخورديم و از اطراف و جوانب فرياد زديم كه اى رسول خدا ! چنان كه مشركان عرب »ذات انواط« دارند براى ما نيز »ذات انواط« قرار بده . رسول خدا گفت : اللَّه اكبر ! به خدا قسم همان سخنى را گفتيد كه قوم موسى به موسى گفتند »اجعل لنا الهاً كما لهم آلهة« : براى ما نيز خدائى (بتى) مقرر دار چنان كه آنها دارند . موسى در پاسخ آنها گفت : »شما مردمى نادانيد« (اعراف:138) . اين روش گذشتگان بود ، شما هم اكنون بدان روش مىرويد . (سيره ابن هشام:84ج�4 ، امتاع الاسماع:43ج�1)
ذو قِرَد
آبى (منطقه آبادى) است در راه مدينه به خيبر كه از آنجا تا مدينه دو شب راه است. يكى از غزوات رسول خدا (ص) در اين منطقه رخ داده است. اين غزوه در جمادى الاولى به سال ششم هجرت اتفاق افتاد.
ابن اسحاق مىنويسد : رسول خدا (ص) از غزوه »بنىلحيان« بازگشت ، امّا چند شبى بيش نگذشت كه »عيينة بن حصن بن حذيفة بن بدر فزارى« با سوارانى از »غطفان« بر شتران ماده شيرده رسولخدا(ص) در »غابه« غارت بردند و مردى از »بنى غِفار« را كشتند و زنش را با خود بردند.
برحسب آنچه مَقريزى و ديگران نوشتهاند : »أبوذَرّ« از رسول خدا اجازه خواست كه برود و در »غابه« شترهاى شيرده رسول خدا را سرپرستى كند و رسول خدا به او گفت كه : من از ناحيه »عُيَينَه« و همراهان وى ايمن نيستم و مىترسم پيشآمدى رخ دهد . چون »أبوذرّ« بيشتر اصرار كرد به وى فرمود : مىبينم كه مىروى و روزى مىريزند و پسرت را مىكشند و زنت را مىبرند و با عصاى خويش نزد من بازمىگردى . »أبوذرّ« با زن و پسرش رفت و روزى كه »عيينة بن حصن فزارى« براى بردن بيست شتر رسول خدا حمله برد ، پسرش كشته شد و زن او را بردند .
نخستين كسى از اصحاب كه خبر يافت »سلمة بن عمرو بن أكوع أسلمى« بود كه با تير و كمان خويش رهسپار »غابه« شد و غلامى از آن »طلحة بن عبيداللَّه« كه اسبش را مىكشيد همراه وى بود ، اما هنگامى كه بر ثنيةالوداع بالا رفت بعضى از سواران دشمن را ديد و بيدرنگ بر ناحيهاى از كوه »سلع« بالا رفت و فرياد زد : »وا صباحاه« و سپس دشمن را تعقيب كرد و خود را به آنها رساند و تيراندازى مىكرد و مىگفت : خُذها و أنا ابن الأكوع و اليوم يوم الرُّضّع .
رسول خدا (ص) فرياد »سلمه« را شنيد و در مدينه نداى : »الفزع ، الفزع« و براى اولين بار نداى : »يا خيل اللَّه اركبى« در داد و بامداد چهارشنبه پيش از همه به تعقيب دشمن بيرون شد و سواران أصحاب هم از پى وى شتافتند ، و پيش از همه سواران »مقداد بن عمرو« به رسول خدا ملحق شد ، سپس »عباد بن بشر« (از بنى عبدالأشهل) ، »سعد بن زيد« (از بنى كعب بن عبدالأشهل). »أُسيد بن ظهير« (از بنى حارثة بن حارث) ، عكاشة بن محصن« (از بنى أسد بن خزيمه) ، »مُحرز بن نضله« (از بنى أسد بن خزيمه) ، »أبوقتاده : حارث بن ربعى« (از بنى سلمه) و »أبوعياش : عبيد بن زيد« (از بنى زريق) ، اينان همگى اسب سوار بودند ، مگر »سلمه« كه پياده دشمن را تعقيب مىكرد .
چون اصحاب نزد رسول خدا فراهم آمدند ، به قولى : »مقداد بن عمرو« و به قول ديگر - شايد صحيحتر - : »سعد بن زيد أشهلى« را امارت سريّه داد و فرمود : در تعقيب دشمن رهسپار شو ، تا من هم همراه اصحاب برسم .
رسول خدا (ص) »عبداللَّه بن أم مكتوم« را در مدينه جانشين گذاشت و »سعد بن عباده« را با سيصد مرد از قبيلهاش مأمور پاسبانى مدينه كرد .
رسول خدا و أصحاب ، در پى دشمن تا »ذى قرد« تاختند و با رسيدن اصحاب ده شتر را پس گرفتند و در زد و خوردهائى كه پيش آمد كسانى از دو طرف كشته شدند .
»شهداء غزوه ذى قَرَد«
1 - مُحرز بن نضله (از بنى أسد بن خزيمه) كه او را »أحزم« و نيز »قُمَير« مىگفتند و بر اسب »محمود بن مسلمه« كه »ذواللِّمَّه« نام داشت سوار شد و خود را به دشمن رسانيد و سر راه بر آنان گرفت و سرانجام به دست »عبدالرحمن بن عيينه« به شهادت رسيد .
2 - وقّاص بن مجزز مدلجى ، كه ابن هشام او را نيز از شهداى اين غزوه نوشته است .
3 - هشام بن صبابة بن حزن (از بنى ليث بن بكر) برادر »مقيس بن صبابه« كه مردى از أنصار به گمان آن كه از دشمنان است او را كشت .
»كشتههاى دشمن«
1 - حبيب بن عيينة بن حصن ، كه »أبوقتاده« يا »مقداد« او را كشت .
2 - عبدالرحمن بن عيينه ، كه او نيز به دست »أبوقتاده« كشته شد .
3 - أوبار .
4 - عمرو بن أوبار ، اين پدر و پسر بر يك شتر سوار بودند و »عكاشة بن محصن« با نيزهاى آن دو را به هم دوخت و هر دو را كشت . 5 - مسعده ، كه به دست »أبوقتاده« كشته شد .
6 - قرفة بن مالك بن حذيفة بن بدر ، كه به دست »مقداد« كشته شد .
»نماز خوف«
رسول خدا در »ذى قرد« نماز خوف خواند ، و يك شب و روز آنجا ماند و در ميان أصحاب خود كه پانصد يا هفتصد نفر بودند ، به هر صد نفر يك شتر داد كه براى خوراك خود بكشند . »سعد بن عباده« هم از مدينه چند بار خرما و ده شتر فرستاد كه در »ذى قرد« به رسول خدا رسيد .
»بازگشت به مدينه«
رسول خدا پس از پنج روز كه رفته بود ، روز دوشنبه به مدينه بازگشت .
همسر »أبوذرّ« : پس از بازگشت رسول خدا به مدينه ، همسر »أبوذرّ« هم كه او را اسير كرده و برده بودند ، بر شتر »قصواء« رسول خدا (ص) كه يكى از شترهاى گله بود رسيد و پس از گزارشهائى كه داد ، گفت: اى رسول خدا ! نذر كردهام كه اگر خدا مرا سوار بر اين شتر نجات بخشد ، او را بكشم و از جگر و كوهانش بخورم ! . رسول خدا لبخندى زد و گفت : بد پاداشى است كه به اين شتر مىدهى ! خدا تو را سوار بر اين شتر نجات بخشد و آنگاه او را بكشى ؟! نه در معصيت خدا نذرى منعقد مىشود و نه در آنچه مال تو نيست ، اين شتر مال من است ، به سلامتى به خانهات بازگرد .