هِجرَت
هِجرَة . هُجرَة . مُهاجَرَت . مفارقت . جدائى . ترك وطن . كوچ كردن از محلى به محل ديگر . در عرف شرع واصطلاح قرآن كوچ كردن از موطن خود كه دار الكفر بوده به جايگاه امنى كه ديندارى در آن ميسّر باشد . »وقال انى مهاجر الى ربّى سيهدين« : ابراهيم گفت : من به سوى خداى خويش هجرت مىكنم كه او مرا به راه صحيح هدايت خواهد كرد . واين سخن ابراهيم (ع) موقعى بود كه وى به اتفاق خانواده از عراق به شام مىرفت .
هجرت در دستور اسلام ونيز در تاريخ آن ، جايگاهى ويژه ومنزلتى عظيم دارد . مسلمانان صدر اسلام چه آوارگيها كه در راه نجات دين خويش نكشيدند وچه سختيها كه تحمل ننمودند وچه ناهمواريها كه در ايفاى اين وظيفه به خود هموار نساختند !! قرآن كريم آن كسانى را كه به منظور نجات دين خود از خانه وكاشانه آواره گشتهاند مكرر مورد ستايش قرار داده وآنها را مسلمانان راستين وداراى مقام ارجمند ومنزلت والا شمرده ودر آياتى مسلمانان را اكيدا به اين امر تشويق نموده : »ومن يهاجر فى سبيل اللَّه يجد فى الارض مراغما وسعة« . واز سوئى كسانى را كه اسلام آورده ولى در بلاد كفر باقى مانده وهجرت ننمودند را مورد نكوهش وتوبيخ قرار داده : »والذين آمنوا ولم يهاجروا ما لكم من ولايتهم من شىء حتى يهاجروا« : آنان كه ايمان آورده ولى هجرت نكردهاند شما مهاجران را با آنان رابطه برادرى نباشد تا اينكه هجرت نمايند . (انفال:72)
هجرت در عصر پيغمبر اسلام پس از انتقال آن حضرت به مدينه يك بعد سياسى به خود گرفت كه آن مربوط بود به قراردادهاى پيغمبر با مشركين كه پس از جنگ بدر يا پس از هجرت عباس بن عبدالمطلب پايان پذيرفت وبه دستور پيغمبر پايان يافته تلقى شد ، چنانكه در نامه اميرالمؤمنين (ع) به معاويه (نهج : نامه 64) آمده است . اما هجرت از بعد معنوى ووظيفه دينى همچنان به قوت خود باقى است ؛ چنانكه در خطبه 231 نهج البلاغه آمده است : »والهجرة باقية على حدّها الاوّل« ؛ زيرا هجرت از آن بُعد به معنى انتقال از حالتى بد به حالتى نيكو واز وضعى نكوهيده ونامطلوب به وضعى ستوده ومطلوب واز مذهبى انحرافى به مذهبى صحيح مىباشد . قرآن در پاسخ كسانى كه عذر آلودگى خويش را به گناه ، زندگى در محيط ناسالم مىآورند ، مىفرمايد : »الم تكن ارض اللَّه واسعة فتهاجروا فيها« . روايات ذيل نيز گوياهى همين مطلباند : در حديث ابوالجارود از امام باقر (ع) ذيل آيه مىفرمايد : شما را نرسد كه از اهل فسق ويا حكام زمانتان پيروى كنيد واگر بيم آن داشتيد كه شما را از راه دينتان بدر برند ، زمين من وسيع است ...
اميرالمؤمنين (ع) فرمود : هيچ شهرى براى سكونت شما بر شهر ديگرى برترى ندارد ، بهترين شهر آن شهر است كه شما را به خود بپذيرد . در حديث ديگر فرمود : نام هجرت بر كسى نهاده نشود مگر اينكه حجت خدا را در زمين بشناسد وهر كه بدان معرفت داشت وبه آن اعتراف نمود وى مهاجر است . نيز از آن حضرت آمده كه بسا كسى ادعا نمايد كه من هجرت كردهام ومهاجرم در صورتى كه وى بحقيقت هجرت نكرده باشد زيرا مهاجران آن كسانى هستند كه از بديها بركنده شده وهجرت كرده باشند ودگر بدانها باز نگردند . (بحار:386ج�73 و 99ج�100 و 232ج�71)
هجرت از دار الكفر به دار الاسلام واجب است بر كسى كه قادر بر آن بوده وچون بخواهد دين خويش را آشكار سازد بر جانش ايمن نباشد ، در اين صورت هجرت بر او واجب خواهد بود . وجوب هجرت به قوت خود باقى است تا گاهى كه شرك در دنيا باقى باشد ؛ چه از رسولخدا(ص) روايت شده : تا گاهى كه در توبه باز است هجرت واجب است ، ودر توبه بسته نشود تا گاهى كه خورشيد از مغرب طلوع كند . واين كه از آن حضرت روايت شده : پس از فتح ، ديگر هجرتى نباشد ؛ يا مراد آن است كه هجرت پس از فتح مكه ثوابش كمتر از هجرت قبل از فتح است ، مانند »لا صلاة لجار المسجد الّا فى المسجد« يا اينكه مراد از هجرت منفى هجرت از خصوص شهر مكه است بدين سبب كه پس از فتح ، ديگر اين شهر »دار الاسلام« است وهجرت از آن معنى ندارد . (سرائر : 158)
»باديه نشينى پس از هجرت«
يا به تعبير حديث »التعرّب بعد الهجرة« كه شديداً از آن نهى شده : از حضرت رضا(ع) روايت شده است كه خداوند ، باديه نشينى پس از انتقال به شهر را بدين سبب حرام نموده كه مبادا شخص دين خود را از دست بدهد ، وديگر اينكه آن كس كه از جامعه مسلمين به كنار رود نتواند از پيامبران وحجج پروردگار پشتيبانى كند ، ومفاسد ديگرى كه از اين راه به آدمى مىرسد ، وگرنه سكونت در بيابان به خودى خود ، بد نيست وبدين سبب است كه چون كسى دين خود را شناخت وبه احكامش آشنا گشت وى را نسزد كه با نادانان همخانه شود ودر كوى آنان سكنى گزيند مبادا بر اثر معاشرت با آنها دانش خود را از دست بدهد ودر سلك جاهلان درآيد وبه نادانى خو كند. (بحار:9ج�79)
»هجرت اصحاب پيغمبر اسلام
به حبشه«
به سال پنجم بعثت پيغمبر اسلام ، هجرت ياران آن حضرت به حبشه اتفاق افتاد وداستان چنين بود كه قريش در آغاز بعثت با پيغمبر (ص) مخالفتى نشان ندادند ولى چون به سبّ خدايان آنان پرداخت ، سخت بعكس العمل دست زده به اذيت وآزار مسلمانان پرداختند آنچنان كه آنان به تنگ آمدند وپيغمبر دستور هجرت آنان به حبشه را صادر نمود . اين هجرت كه نخستين هجرت به حبشه بود ، از يازده مرد وچهار زن تشكيل شد كه مخفيانه از مكه فرار نموده در حبشه به نجاشى پناهنده شدند .
اين هجرت ، مدتى كوتاه داشت كه از ماه رجب آغاز ودر شوال همان سال به مكه بازگشتند وچون ديدند مسلمانان هنوز در ضعف به سر مىبرند بناچار هر يك از آنها زينهار يكى از معاريف مكه گشتند جز ابن مسعود كه به پناه كسى تن نداد وپس از چند روزى به حبشه بازگشت .
اين هجرت كوتاه مدت ، سرآغاز هجرتى ديگر شد كه باز بر اثر آزار مشركان قريش به مسلمانان ، پيغمبر مجدداً دستور رفتن آنان به حبشه داد واين بار هشتاد وچند مرد ويازده زن از مكه بدانجا كوچ كردند واين هجرت به سرپرستى جعفر بن ابيطالب صورت گرفت ، وچون رهسپار آن ديار گشتند وكفار قريش ، خبردار شدند آنان هيئتى را به رياست عمرو بن عاص وعمّارة بن وليد به تعقيب مسلمانان به نزد نجاشى گسيل داشتند ، عماره كه مردى زيبا روى واز عياشان مكه بود در مسير راه در كشتى به ميگسارى پرداخت ودر حال مستى رو به عمرو كرد وگفت : به همسرت بگو مرا ببوسد . عمرو برآشفت وگفت : مگر مىشود ؟! عماره ساكت شد ولى در كمين بود تا اينكه عمرو را در حال مستى يافت كه بر لب كشتى نشسته است ، وى را به دريا افكند ولى عمرو آويز كشتى شد وملوانان وى را از غرق نجات دادند . وبالاخرة به نزد نجاشى رفتند وهدايائى را كه با خود داشتند تسليم وى كردند ، در آن حال عمرو به نجاشى گفت : اى پادشاه ! گروهى از همشهريان ما بدين دليل كه مىگويند ما دين تازهاى آوردهايم با ما به ستيز برخاسته خدايانمان را ناسزا مىگويند ، واكنون به شما پناه آوردهاند ، استدعا داريم كه آنان را به ما بازگردانى . نجاشى چون شنيد فوراً جعفر را به حضور خواند وبه وى گفت : بشنو اينها چه مىگويند ؟ جعفر گفت : خواست آنها چيست ؟ نجاشى گفت : مىگويند شما را به شهرتان برگردانم . جعفر گفت : اى ملك از اينها بپرس مگر ما برده اينها مىباشيم ؟ عمرو گفت : خير ، اينها آزادند . جعفر گفت : بپرس آيا از ما طلبى دارند ؟ عمرو گفت : اين نيز نباشد . جعفر گفت : پس از ما چه مىخواهيد ؟ آزارمان داديد تا بناچار از زادگاه خويش آواره شديم واكنون به بلاد غربت بسر مىبريم ، از ما چه مىخواهيد ؟! عمرو گفت : پادشاها ! اينها جوانان ما را فاسد مىكنند وخدايانمان را ناسزا مىگويند وجمعمان را پراكنده مىسازند ، آنها را به ما برگردان كه اين تفرقه از ميان برود وچون گذشته به آرامش زندگى كنيم . جعفر گفت : آرى اى پادشاه ما با اينها مخالفت نموديم وسبب مخالفتمان آن بود كه پيغمبرى در ميان ما مبعوث گشت كه ما را از شرك وبتپرستى نجات داد واز عادات وخرافات جاهلى باز داشت وما را به نماز وزكات امر نمود وظلم وجور وخونريزى وزنا وخوردن ربا ومردار وخون را حرام ساخت وما را به عدل وداد ونكوكارى وپيوند با خويشان فرمان داد واز كارهاى زشت وناپسند وتجاوز به ديگران بازمان داشت . نجاشى گفت : به راستى كه عيسى بن مريم نيز بدين گونه رسالت داشت. سپس نجاشى گفت : اى جعفر ! آيا از آنچه بر پيغمبرتان نازل شده چيزى به ياد دارى ؟ جعفر گفت : آرى ودر حال به تلاوت سوره مريم پرداخت وچون به آيه »وهزّى اليك بجذع النخلة تساقط اليك رطباً جنياً« رسيد ، نجاشى سخت بگريست وگفت : به خدا سوگند كه مطلب همين است . در اين حال عمرو گفت : اى ملك اينها با ما بر سر ستيزند عنايتى كن ودستور ده به سوى ما باز گردند . نجاشى اينگاه چنان به خشم آمد كه دست خود را بلند كرد وبه چهره عمرو كوفت وگفت : ساكت باش كه به خدا قسم اگر وى را به بدى ياد كنى با جان خود بدرود گفتهاى . عمرو در حالى كه خون از سر ورويش مىچكيد ، گفت : پادشاها اگر امر بدين قرار است كه شما مىگوئى (ودعوى آنها بحق است) ما نيز متعرض آنها نگرديم .
اتفاقا كنيزى زيبا روى كه نجاشى را در آن حال خدمت مىكرد ، چشمش به عماره خوش تيپ افتاد ودلباخته وى گشت . عمرو عاص كه كينه عماره را به دل داشت ومترصد فرصت بود كه انتقام از او بستاند به وى گفت : خوب است محرمانه به اين كنيز نامهاى بنويسى وكانون محبت را گرم سازى. وى چنين كرد وكنيز پاسخ مثبت داد. عمرو گفت : اكنون كه وى به دام تو افتاد بگو مقدارى از عطر مخصوص شاه ، هديه تو كند. عماره گفت وكنيز عطر را فرستاد . عمرو مقدارى از آن عطر با خود برداشت وبه نزد نجاشى شد وگفت : اى ملك ! حق تو بر ما بزرگ است وپس از اين همه لطف ومحبت كه نسبت به ما روا داشتى ، شايسته نباشد به تو خيانت كنيم ، واكنون اين يار من عماره ، چنين خيانتى مرتكب گشته كه دست تجاوز به حريم ناموس تو دراز كرده ، لازم دانستم شما را بر اين امر آگاه سازم ، ودليل اين مدعى آنكه اين عطر مخصوص شما است كه به وسيله آن كنيز به دست عماره رسيده است . نجاشى به خشم آمد وتصميم قتل عماره گرفت ولى اندكى بعد ، از تصميم خويش بازگشت وگفت : نظر به اينكه اينها در حريم امان ما آمده ودر پناه ما مىباشند ، كشتن روا نباشد اما بايد كارى با وى كرد كه بدتر از قتل بود . سپس به راهنمائى جادوگران دستور داد مقدارى زيبق به آلت تناسلى او دميدند ، وى چنان مضطرب گشت كه ديگر نمىتوانست در جائى بماند وهمى در بيابانها با وحوش وحيوانات بسر مىبرد وچون خويشان وى در مكه خبردار شدند كسى را فرستادند كه وى را در بيابان دستگير ودست وپايش را بستند وهمچنان در بند اضطراب نمود تا بمرد .
عمرو عاص با دست تهى به مكه بازگشت وجعفر همچنان در حبشه بماند تا فتح خيبر پيش آمد آنگاه به اتفاق همراهان به مدينه بازگشتند وعبداللَّه بن جعفر را خداوند در حبشه از اسماء بنت عميس به جعفر داد .
از زنان مهاجر به حبشه ، امّ حبيبه دختر ابوسفيان وهمسر عبداللَّه بن جحش اسدى بود كه عبداللَّه در آنجا به دين مسيح در آمد وبه حكم اسلام همسرش از او جدا شد وپيغمبر (ص) نامهاى به مضمون خواستگارى وى به نجاشى نوشت واو اجابت نمود . نجاشى به مهرى به مبلغ چهارصد دينار وى را به كابين پيغمبر درآورد وبه حضرتش اعزام داشت ... وگويند خود نجاشى به پنهانى اسلام اختيار كرد ولى از ترس مردم ، اسلام خويش را پنهان مىداشت . (بحار:414ج�18)
به »نجاشى« رجوع شود .
»هجرت پيغمبر اسلام از مكه
به مدينه«
»وكايّن من قرية هى اشدّ قوة من قريتك التى اخرجتك اهلكناهم فلا ناصِرَ لهم« : چه بسيار شهر كه مردمان آن از اهالى شهرى كه تو را از آن بيرون راندند (يعنى مكه) نيرومندتر بودند به هلاكت رسانيديم وهيچ كس به فريادشان نرسيد . (محمد : 14)
شب اول ربيع الاول سال 13 بعثت پيغمبر اكرم (ص) از مكه به سوى مدينه هجرت نمود وعلى (ع) را جهت اداء ديون خويش وردّ ودايعى كه از مردم به نزدش بود ونيز بدين منظور كه مشركان بستر خواب آن حضرت را خالى نبينند مبادا در آغاز شب پيش از آنكه به جائى پنهان گردد وى را تعقيب كنند در مكه ابقاء نمود وسه شب در غار ثور باتفاق ابوبكر پنهان شد وشب چهارم از غار متوجه مدينه گشت وروز دوازدهم هنگام چاشت به محله قبا (يك فرسنگى مدينه) رسيد وبه خانه عمرو بن عوف وارد شد وچند ده روز به انتظار على در آنجا بماند وابتداى رسيدن به قبا نامهاى توسط ابو واقد ليثى ، به على نوشت بدين مضمون كه محض وصول نامه بىدرنگ مهياى حركت شو . على چون نامه را بخواند، مسلمانان مكه را فرمود شب هنگام وبا كمال احتياط به سوى مدينه كوچ كنند . مسلمانان تك تك ، سبكبارانه از ميان شكافهاى جبال رهسپار مدينه گشتند .
از امام باقر (ع) روايت شده : هنگامى كه دستور هجرت از سوى پيغمبر (ص) به مسلمانان مكه رسيد ، كسانى بودند كه زن وفرزندانشان ، آنها را از هجرت منع مىكردند ، برخى تسليم آنها مىشدند ومىماندند وبرخى ديگر به آنها اعتنا ننموده خود به تنهائى حركت مىكردند وچون پس از مدتى به سرپرستشان در مدينه مىپيوستند . پيغمبر (ص) مىفرمود : از آنها درگذريد وبا آنها مدارا كنيد . مرحوم طبرسى در مجمع البيان آورده كه چون پيغمبر (ص) به امر خداوند ، مسلمانان مكه را به هجرت فرمان داد وتنها ناتوانان را معاف داشت مردى به نام جندع يا جندب بن ضمره كه سخت بيمار بود ودر بستر بسر مىبرد به فرزندان خود گفت : من مىترسم از هجرت معاف نباشم ؛ زيرا من راه بين مكه ومدينه را نيك مىدانم وديگر اينكه اينقدر توان دارم كه در ميان تابوتى بخسبم وشما مرا به دوش بكشيد تا به مدينه رسم ، مبادا بمانم ومتخلف به شمار آيم . پس فرزندان وى را به دوش كشيده از مكه حركت كردند ولى چون به تنعيم، يك فرسنگى مكه رسيدند وى درگذشت . نيز در آن كتاب آمده كه صهيب به مردم مكه كه مىخواستند وى را از هجرت باز دارند ، گفت : من مردى پير وسالخوردهام ، اگر به نزد شما بمانم سودى به شما نرسانم واگر از نزد شما بروم نيز زيانى به شما نزنم ، مالم را بستانيد ومرا رها سازيد . پس اموال وى را از او بستدند ورهايش كردند واو با ديگر مسلمانان به مدينه رفت .
واما على (ع) در حالى كه فاطمه بنت رسول اللَّه ومادرش فاطمه بنت اسد وفاطمه بنت زبير با خود داشت از مكه حركت كرد وايمن بن ام ايمن وابو واقد پيك پيغمبر نيز در راه به وى پيوستند ، نرسيده به »ضجنان« هشت سوار از قريش كه به تعقيب وى آمده بودند سر رسيدند ، على (ع) چون آنها را بديد ، ايمن وابوواقد را فرمود : شتران را بخوابانيد وزانوهاشان را ببنديد وزنان را محافظت نمائيد تا من به دفع اينها بپردازم وخود به سوى آنها رفت . آنان به پرخاش وتهديد پرداخته وپيوسته ناسزا مىگفتند وپيش مىآمدند تا به نزديك زنان رسيدند ؛ يكى از آنان كه به شجاعت موصوف وبه جناح موسوم بود قصد حمله به زنان كرد . على (ع) بين او وزنها حايل گشت وى شمشيرى حواله على كرد ، على جلدى كرد وشمشير را از خود ردّ نمود وفوراً شمشيرى به گردن جناح زد كه تا پشت اسبش رسيد وبه درك رفت ، يارانش چون چنين ديدند پا به فرار نهادند وبرگشتند ، على با همراهان به محل ضجنان رسيده يك شبانه روز در آنجا اتراق نمود تا ضعيفان وعقب ماندگان برسيدند كه در ميان آنها ام ايمن كنيز پيغمبر(ص) بود ، على (ع) شبى كه در ضجنان بود تا آخر شب به نماز وتلاوت قرآن پرداخت وهمچنان ديگر شبهاى مسير راه نيز بدين منوال گذراند ، همراهان نيز چنين كردند كه پيش از رسيدن آنها به مدينه اين آيه بر پيغمبر (ص) نازل شد »الذين يذكرون اللَّه قياماً وقعوداً ... فاستجاب لهم ربّهم انّى لا اضيع عمل عامل منكم من ذكر او انثى« . (بحار:32ج�85 و 8930ج�19 وسفينة البحار)
به نقل ابن شهاب ، مسلمانانى كه پيش از پيغمبر به مدينه هجرت كرده بودند ، عبارت بودند از : ابوسلمة بن عبدالاسد وهمسرش امّ سلمه ، مصعب بن عمير ، عثمان بن مظعون، ابوحذيفة بن عتبة بن ربيعه ، عبداللَّه بن جحش ، عمار ياسر ، شماس بن عثمان بن شريد و عامر بن ربيعه با همسرش امّ عبداللَّه . كه ابو سلمه وعبداللَّه بن جحش به قبيله بنى عمرو بن عوف وارد شدند كه در آنجا دوستانى داشتند سپس عمربن خطاب وعياش بن ابى ربيعه وجماعتى نيز بر آن قبيله فرود آمدند . (كنز العمال : حديث 46325)
|