تاریخ تهران
تاريخ افسانه اي تهران به " شيث بن آدم " و " هوشنگ پيشدادي " مي رسد. در عهد ساسانيان كيش زردشت در ري واج يافت و چندين آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ايجاد شد. آتشگاه نخستين قصران در فاصله 30 كيلومتري مركز تهران رو به روي يكي از ارتفاعات كوه توچال قرار داشت. در فرهنگ آنندراج آمده است " شهر تهران در قمست جنوبي شهر حاليكه تهران بنا شده و خانه هاي پستي داشتند كه شبيه به غار ولي به تدريج از طرف شمال توسعه يافت و منازل را بيشتر به سرچشمه قنوات نزديك كرده اند". در كتاب" تهران عصر ناصري " آمده است : تهران از قرن ششم ه.ق. يكي از روستاهاي ناچيز و كم اهميت بود و شهر ري كه تقريبا" در شش كيلومتري تهران قرار داشت، كانون عظيم تمدون و فرهنگ قديم اين خطه به شمار مي رفت. تا اين كه با هجوم ويران گر مغول جنگ هاي داخلي، كشمكش هاي مذهبي و تفرقه اندازي هاي فرقه هاي مذهبي و .. . ري رو به ويراني نهاد. در كتاب " عجايب البلدان " آمده است: تهران قريه اي است معظم و ولايات ري داراي باغات زياد با اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سكنه در خانه هاي سرداب مانند به سر مي برند، همين كه دشمن حمله آورد، به خانه هاي تحتاني پناه مي برند كه هر قدر محصور بود نشان امتداد يابد به سبب كثرت آذوقه كه از فرط احتياط ذخيره كرده اند آسوده اند ... و دايما" به سلطان عصر ياغي و با عسا كر او در كارزارو زد و خوردند، ماليات خود را به مسكوك نمي پردازند، بلكه در عوض نقود رايج خروس و مرغ مي پردازند. تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قريه اي نه چندان معتبر باقي مانده بود و مانند ديگر قراء ري زيرنظر خوارزمشاهي اداره مي شد. " ياقوت حموي " سياح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال 617 ه.ق. از اين قريه ياد كرده است. با سكونت اهالي ري پس از زلزله هاي متناوب و نيز حمله مغولان، تهران به تدريج از شكل روستا بيرون آمد و به شهركي تبديل شد كه داراي چهار امامزاده و چند بقعه متبركه بود. به عنوان اولين امامزاده هاي تهران بايد از امامزاده زيد، يحيي، اسماعيل و سيد نصر الدين نام برد. در اين دوره كشاورزي و باغداري توسعه پيدا كرد و اين امر نظر مهاجمان و ساكنان روستاهاي اطراف تهران را به خود جلب كرد. اين وضع تا پايان دوره هاي تركمانان و اوايل صفويه دوام يافت
وجه تسميه تهران:
برخي از مورخين تهران را جزيي از شهر قصران ري مي دانند كه قريه بالاتر از آن مهران نام داشت و به روايتي قصران و مهران دو برادر بودند. " ران " به معني دامنه است، و مهران دامنه بالايي و قصران دامنه پاييني رشته كوه البرز بود.نخستين وجه تسميه تهران را از عبارت " ياقوت حموي " در معجم البدان مي توان اخذ كرد : " از مردي اهل ري كه محل وثوق و اعتماد شنيدم كه طهران ديهي است بزرگ و بناي اين ديه تمامي در زير زمين واقع است و احدي را ياراي آن نيست كه بدان ديه راه يابد مگر آن كه اهالي آنجا اجازت ورود بدهند " .در اين عبارت اشاره به زيرزميني بودن تهران شده است. اين مساله عده اي را برانگيخت كه تهران را به دو كلمه" ته " به معناي زير و " ران " تجزيه نمايند و تهران را " مكان زيرزميني " معنا كنند.اعتماد السلطنه در مرات البلدان درباره وجه تسميه تهران چنين آورده است: " چون اهل آنجا ( تهران ) در وقتي كه دشمن براي آنها به هم مي رسيد در زير زمين پنهان مي شدند، از اين جهت به اين اسم موسوم شده است كه به " ته ران" يعني زير زمين مي رفته اند" .كسروي درباره نام تهران و شميران، طي پژوهش هايي به اين نتيجه رسيده كه تهران ( و تارم، كهران، گهران، گهرام، جهرم ) به معناي منطقه گرمسير و شميران ( شميرام، شميرم، شميلان، سميران و سميرم) به معناي منطقه اي سردسير است.
تهران در دوره صفویه:
اين دوره از حيات شهر تهران، از زمان شاه تهماسب صفوي ( 948 – 930 ) آغاز مي شود. در اين زمينه دكتر ناصر تكميل همايون در كتاب تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران آورده است: شاه تهماسب صفوي كه به دليل مدفون بودن جد اعلاي صفويان- امامزاده حمزه ( ع ) – در جوار حضرت عبدالعظيم ( ع ) بارها از قزوين به زيارت اين اماكن ديدار كرد و از آن خوشش آمد و به شكارگاه هاي آن علاقه مند شد و چندين بار در سفرهاي خود در آن قريه اقامت گزيد. او سرانجام در سال 961 ه.ق. دستور داد در پيرامون تهران 6000 گام محيط آن بود، بارويي با يكصد چهارده برج ( به عدد سوره هاي قرآن مجيد ) بنا كنند و در هر برج سوره اي از كلام الله را براي تبرك پنهان سازند. برج ها با فاصله منظم از يكديگر به اين شرح پديد آمد : سمت جنوبي 40 برج، سمت شمالي 31 برج، سمت غرب 22 برج و سمت شرق 21 برج. تهران ابتدا از نظر وسعت اندكي بزرگ تر از چند شهر آن روزگار بود و از چهار طرف دروازه هايي به اين شرح داشت
*جنوب : دروازه اصفهان يا دروازه حضرت عبدالعظيم در مدخل كنوني بازار عباس آباد، خيابان مولوي
*شمال : دروازه شميران در مدخل كنوني خيابان پامنار
*غرب : دروازه قزوين در مدخل كنوني بازارچه قوام الدوله، ميدان شاهپور سابق
*شرق : دروازه دولاب در مدخل كنوني بازارچه نايب السلطنه خيابان ري. شاه تهماسب علاوه بر آباداني تهران، باغ ها وبناهاي حكومتي متعدد بنا كرد. پس از مرگ شاه تهماسب، جانشين او شاه اسماعيل دوم نيز توجه خاصي به تهران داشت. تهران تا پايان سلسله صفويه روبه ترقي و توسعه داشت. با حمله افاغنه به ايران و سقوط اصفهان با تمام عظمت و هيبت آن، شاه سلطان حسين نيز به قتل رسيد و افغان ها حكومت را در دست گرفتند.
تهران در دوره تسلط افغان ها:
در اين دوره اگر چه پاره اي از مناطق ايران تسليم ايرانيان شرقي ( قندهاري و كابلي و .... ) شده بود، اما شهرهايي هم در دفاع از سلطنت صفويه مقاومت نشان دادند، از جمله تهران كه اندك اندك به صورت يكي از مناطق برجسته نظامي در مي آمد. شاه تهماسب دوم، جانشين پادشاه مقتول ، در سال 1137 ه.ق. از همين شهر " احمدخان تفنگچي " را نزد " فتحعلي خان قاجار قوانلو "، به استرآباد فرستاد و از او براي مقابله با افغان ها مدد خواست. تهران و قزوين در برابر افغان ها مقاوم بودند. اشرف افغان كه پس از فتح اصفهان به سوي شمال حركت كرده بود، از راه قم خود را به تهران رساند و در حوالي ابراهيم آباد ميان دو لشكر افغان و فتحعلي خان قاجار كه مدد شاه تهماسب با جنگجويان ايل به تهران آمده بود، نبرد سختي در گرفت. در اين كشمكش ها تهران آسيب فراوان ديد و سرانجام به دست افغان ها افتاد. آنها در ارگ تهران جاي گرفتند و براي جلوگيري از حمله آن دروازه اي ايجاد كردند. پس از قدرت گيري نادر شاه در سپاه شاه تهماسب، خاصه پس از تاج گذاري وي، موقعيت تهران دگرگون شد . در دوره سرداري نادر سرانجام افغان ها مجبور به ترك تهران شدند.
تهران دوره افشاريه :
پس از پايان غائله افغان و آغاز زمامداري نادر شاه، تهران همچنان در راه گام بر مي داشت. با آن كه در اين دوره پايتخت ثابتي وجود نداشت و مركزيت حكومتي و اداري هم در اصفهان نگه داشته شده بود، تهران براي نادر شاه اهميت نظامي يافت و توجه او به تهران به گونه اي بود كه در سال 1152 ه.ق. فرزند و وليعهد خود رضاقلي ميرزا را به حكومت تهران مامور كرد و تمام ولايت به تيول وي درآمد.
تهران دوره زنديه :
با غلبه زنديان و پيروزي كريم خان زند بر محمد حسن خان قاجار و فتح تهران در سال 1172 ه.ق. كريم خان زند در تهران به سلطنت رسيد. در اين دوره اندك رونقي در اوضاع واحوال تهران پديد آمد. كريم خان زند براي آباداني تهران كوشش هاي بسيار كرد. دو محله بزرگ به نام هاي عود لاجان و چال ميدان از تركيب محله هاي كوچك سابق به وجود آمد و بيشترين جمعيت شهر را در خود جاي داد. كاروانسراها، دكان ها و محل كار بازرگانان و پيشه وران در بخشي متمركز شد و به مرور بازار تهران پديد آمد. كريم خان به علت درگيري و كشمكش با محمد حسن خان قاجار و كاستن حمايت تركمن ها از محمد حسن خان، مجبور شد به شيراز برود. از اين رو در سال 1176 ه.ق. حكومت تهران را به غفور خان واگذار نمود و پايتخت را از تهران به شيراز منتقل كرد. اهميت تهران از همين زمان شروع شد. در پايان دوره زنديان تهران سيماي شهري يافت و از زماني كه كه لشگريان قاجار به سرگردگي " مجنون خان پازوكي " آن را گشودند ( 1199 ه.ق. ) به صورت شهري كامل جلوه گر شد.
تهران دوره قاجاريه :
در سال 1200 ه.ق. آقا محمد خان قاجار اين شهر جديد التاسيس را كه تا آن زمان جنبه نظامي داشت، به پايتختي انتخاب نمود و به نوشته اعتماد السلطنه، پس از تحكيم پايه هاي حكومت خود در سال 1209 ه.ق. رسما" در اين شهر تاج گذاري كرد از اين زمان نهادهاي حكومتي در تهران استقرار يافت. آقا محمد خان بر خلاف ديگر پادشاهان، علاقه چنداني به ساخت بناهاي عظيم و با شكوه نداشت. به طوري كه از زمان وي تنها عمارت تخت مرمر باقي مانده است. جمعيت شهر تهران را در اين دوره 25000 نفر تخمين زده اند. پس از آقا محمد خان، فتحعلي شاه ( 1212 – 1265 ه.ق. ) بناها و عمارت هاي جديد در تهران ساخت. توسعه و تزيين عمارت تخت مرمر، احداث تخت مرمر در وسط ميدان، مسجد شاه، مسجد عزيزالدوله و مدرسه مروي و چندين باغ از جمله باغ نگارستان از اين جمله است. در اين دوره بسياري از زمين هاي داخلي شهر به مرور به خانه، قصر و بناي دولتي و سفارتخانه و ... تعلق گرفت. در دوره محمد شاه با آوردن آب كرج به تهران و تثبيت مالكيت زمين و بالا رفتن مهاجرتها، آباداني شهر چشمگير شد. در زمان محمد شاه احداث بناهاي همچنان ادامه داشت. ضلع جنوبي مسجد جمعه تهران و بازار بين اين مسجد و مسجد امام – " بين الحرمين " – از آثار اين دوره است. در جنوب تهران نيز دروازه ديگري به نام دروازه محمديه در ميدان " پاقاپوق محمديه " يا ميدان اعدام ساخته شد. دروازه ديگري نيز كه افغان به نام دروازه ارگ يا دروازه دولت در مدخل خيابان " باب همايون " ساخته بودند، مرمت و بازسازي شد. در دوره حكومت ناصر الدين شاه، جمعيت تهران حدود 150000 نفر بود. همراه با گسترش شهر تهران، ناصر الدين شاه، " ميرزا يوسف مستوفي الممالك " صدر اعظم و " ميرزا عيسي " وزير را مامور طراحي نقشه شهر تهران كرد. در اين دوره به سبب اداره كشور و سازمان دهي درست، به دستور ميرزاتقي خان امير كبير محله ارگ با كوشش معمار با سابقه و برجسته اي به نام " عبداله خان معماري باشي " توسعه يافت و بناهاي جديد در آن احداث شد. در هسته مركزي شهر اندك اندك بازار تهران شكل نهايي به خود گرفت و راسته بازارها، تيمچه ها، كاروانسراها و سراهاي متعدد ايجاد شد. به اين ترتيب تهران سيماي شهرهاي سنتي ايران را يافت و توسعه جديد و مهاجرت هاي بسيار پديد آمد.
تهران دوره پهلوی:
در سال آغازين سلطنت رضا شاه كه پويش شهر نشيني شكل تازه اي به خود گرفته بود، جمعيت شهر تهران بار ديگر رو به فزوني نهاد. از اين رو دست اندركاران به فكر گسترش بناهاي شهر افتادند. در سال 1309 شهردار وقت كه خواهان نوسازي و توسعه شهر تهران بود، بدون توجه به اهميت تاريخي حصارها، برج و بارو و دروازه ها، آنها را ويران كرد. اما محله هاي پيرامون اين دروازه ها باقي ماند. از ميان محله هاي باقي مانده مي توان محله سنگلج، چال ميدان، خاني آباد، زنبورك خانه، پاچنار، دروازه قزوين، عودلاجان و . . را نام برد.
تهران دوره انقلاب اسلامي:
بعد از انقلاب اسلامي به دليل وقوع جنگ تحميلي روند توسعه تهران به تعويق افتاد، اما پس از سال 1368 اقدامات عمراني پايتخت مجددا" آغاز شد. و با احداث اتوبان هاي متعدد، بخشي از موارد توسعه طرح جامع شهر تهران عملي شد. پارك ها و فضاهاي سبز عمومي گسترش يافت و صدها مركز مذهبي و فرهنگي جديد در نواحي مختلف شهر با كاربري هاي متفاوت احداث شد. از اقدامات ارزنده سال هاي اخير تبديل كشتارگاه تهران به فرهنگسراي بهمن در سال 1370 است. در طي سال هاي اخير ميادين و بناهاي جديد با سبك هاي متفاوت معماري در نقاط مختلف تهران احداث و بسياري از بناهاي قديمي مركز شهر تهران توسط بخش خصوصي يا دولتي نوسازي و مرمت شد يا تغيير كاربري يافت.
|