07-26-2010
|
 |
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی   |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
دیارییه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قز
دیارییه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قز
هه‌ر شار و ناوچه‌ێك یه‌ك یا چه‌ند خوارده‌مه‌نی یان كه‌ره‌سه‌ی ده‌ستكرد ده‌بێته به‌شێك له پێناسه و نێوبانگی ئه‌و شار و ناوچه‌یه و گه‌شتیاران و میوانان كه سه‌ردانی ئه‌و شاره ده‌كه‌ن كاتێك ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ زێدی خۆیان بوخچه و جانتای سه‌فه‌ره‌كه‌یان پڕ ده‌كه‌ن له‌و خواردن و كه‌ره‌سه تایبه‌تانه و به دیاری ده‌یبه‌نه‌وه بۆ دۆست و ناسراو و خزم و كه‌س و بنه‌ماڵه‌یان و به‌م شێوه خه‌ڵاتیان ده‌كه‌ن و هاوكات به پێشكه‌ش كردنی ئه‌و دیاریانه تا ڕاده‌ێك كولتوور و ڕه‌سه‌نایه‌تی و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش به خه‌ڵاتكراوان ده‌ناسێنن.
له‌م به‌شه‌دا ئێمه وه‌كوو ناوه‌ندی هه‌واڵنێری سه‌قز باشترین و به‌نێوبانگترین دیاریه‌كانی شار و ناوچه‌ی سه‌قزتان به كورتی پێ ده‌ناسێنین تا ئه‌گه‌ر سه‌ردانی ئه‌م شاره مێژوویی و ئه‌فسانه‌ییه‌تان كرد به ده‌ستی خاڵی نه‌گه‌ڕێنه‌وه و جانتا و بوخچه‌كانتان به دیارییه به نرخه‌كانی سه‌قز پڕ بكه‌ن و سفره‌ی ماڵه‌كانتانی پێ بڕازێننه‌وه.
تووی ته‌ڵایی
ئه‌گه‌ر كرماشان به نان برنجی و ئیسفه‌هان به گه‌ز و ورمێ به بیدمشك و قه‌مسه‌ر به گوڵاو و قۆم به سۆهان و شاره‌كانی دیكه‌ش هه‌ر یه‌كه‌و به خواردنێكه‌و به نێو بانگن و ده‌ناسرێنه‌وه، بێ گومان شاری سه‌قزیش به تووی ته‌ڵایی به نێو بانگه و ئه‌م چه‌ره‌زه به تام و سێحراویه‌ی ئه‌م شاره، بوه‌ته سیمبۆل و سه‌رگوڵی خۆشترین دیاریه‌كانی سه‌قز و ڕۆژانه سه‌دان گه‌شتیارهه‌واڵی شوێنی ده‌ست خستنی تووی ته‌ڵایی سه‌قز ده‌پرسن و به كڕین و تروكاندنی ئه‌م تووه سێحراویه تام و له‌زه‌تێكی هه‌رگیز نه‌چێشتوو ده‌چێژن و به وێنه‌‌ی منداڵێكی تازه له دایك بوو ده‌گه‌شێنه‌وه و ڕۆحێكی تازه به به‌ریاندا دێته‌وه و ڕه‌نگ و ڕۆخساریان به خواردنی ئه‌م تووه جوانتر ده‌بێت و دڵ و ده‌روونیان ئارام و ئۆقره ده‌گرێت و ماندوویی و شه‌كه‌تی كاری ڕۆژانه له له‌شیاندا نامێنێت.
تووی ته‌ڵایی سه‌قز ئه‌مڕۆكه نه ته‌نها له شاره‌كانی كوردستان و ئێران به‌ڵكوو له زۆربه‌ی نزیك به ته‌واوی وڵاتانی دونیا و به تایبه‌تی وڵاتانی ئه‌ورووپی و ئه‌مریكی ناسراوه و داواكاری له سه‌ره و رۆژانه بڕێكی به‌رچاوی ئه‌م به‌رهه‌مه بۆ وڵاتانی ده‌ره‌وه هه‌نارده ده‌كرێت و هاوشاریانی سه‌قزیمان له هه‌نده‌ران به ترووكاندنی ئه‌م نێعمه‌ته بێ وێنه بیره‌وه‌ری ڕۆژه خۆشه‌كانی سه‌قزیان وه‌بیر ده‌ێته‌وه و ده‌نگی منداڵانی تووفرۆش كه به هاواری (ئامه تووی قه‌ڵه‌و، قه‌ڵه‌وه توو) توویان ده‌فرۆشت له گوێیاندا ده‌زرنگێته‌وه.
په‌نێری كووپه
هه‌ر چه‌ند په‌نێری كووپه ته‌نها تایبه‌ت به سه‌قز نیه و له هه‌موو شاره‌كانی ناوچه‌ی موكریان ده‌س ده‌كه‌وێت به‌ڵام به خۆشیه‌وه خاتوونه ده‌ست ڕه‌نگینه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قز له‌م بواره‌یشدا پێشه‌نگن و به به‌رهه‌م هێنانی به‌تامترین و خۆشترین جۆره‌كانی په‌نێری جه‌ڕه، نێوبانگی خۆیان ده‌ركردوه و سه‌قز و په‌نێره‌كه‌یان له‌م بواره‌دا ڕێكۆرددار هێشتوه‌ته‌وه.
شاره‌زایانی بواری به‌رهه‌م هێنانی له‌به‌نیات و شیره‌مه‌نی، پێیان وایه كه جیاوازی خۆش ڕه‌نگ بوون و تام و بۆنی تایبه‌تی په‌نێری كووپه‌ی سه‌قز كه ئه‌م په‌نێرانه‌ی له په‌نێری كووپه‌ی باقی ناوچه‌ی موكریان جیا كردوه‌ته‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ جوره گژ و گیاێكی تایبه‌ت و ده‌گمه‌ن كه ته‌نها له ناوچه‌ی سه‌قز ده‌ڕوێن وئه‌م فاكته‌ره له شیری ئاژه‌ڵه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قزدا كارتێكه‌ری ئه‌رێنی هه‌بوه و بووه‌ته هۆكاری سه‌ره‌كی جیاوازی به‌رچاو له بواری ڕه‌نگ و بۆن و تامی خۆشی په‌نێری كووپه‌ی سه‌قز و جگه له‌م خاڵانه‌ش كه باس كرا بێگومان شێوازی ساز كردن و پڕۆسه‌ی به‌رهه‌م هێنانی په‌نێره‌كه و كات و شوێنی له چاڵ خستنی جه‌ڕه و كووپه‌كان له لایه‌ن خاتوونه ده‌ست ڕه‌نگینه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قز‌ه‌وه ڕۆڵی سه‌ره‌كی له تایبه‌تمه‌ندی په‌نێری كووپه‌ی سه‌قزدا ده‌گێڕێت.
هه‌نگوین
هه‌ڵكه‌وتوویی تایبه‌تی و به‌ربڵاوی و گه‌وره‌یی جوگرافیایی ناوچه‌ی سه‌قز و له هه‌مان كاتدا شاخاوی بوونی ئه‌م ناوچه و هه‌ڵكه‌وتنی چه‌ندین چه‌می گهوره و سه‌رچاوه‌ی ئاوی گرینگ و هه‌ڵقوڵانی هه‌زران كانیاو له پێده‌شت و كوێستانه‌كانیدا له دێر زه‌مانه‌وه هه‌لێكی باشی بۆ هه‌نگ دارانی ناوچه‌ی سه‌قز و ته‌نانه‌ت ناوچه‌كانی دیكه‌ش ڕه‌خساندوه كه هه‌نگه‌كانیان له‌م ناوچه به پیت و به‌ره‌كه‌ته به‌خێو بكه‌ن و باشترین جۆری هه‌نگوین به‌رهه‌م بهێنن.
هه‌نگوینی سه‌قز هه‌موو تایبه‌تمه‌ندێكی هه‌نگوینی باشی تێدا به‌دی ده‌كرێت و تا ئێستا چه‌ندین جار له لایه‌ن پسپۆڕان و كارناسانی بواری خوارده‌مه‌نیه‌وه تاقیكردنه‌وه‌ی پزشكی له سه‌ر كراوه و به خۆشیه‌وه له هه‌موو پێوانه و پێوه‌ره‌كانی وه‌كوو ڕه‌نگ، تام، بۆن و عه‌تری تایبه‌ت، جۆری شه‌كر و هتد، سه‌ربه‌رزانه هاتوه‌ته ده‌ره‌وه و نازناوی هه‌نگوینی ده‌گمه‌نی به ده‌ست هێناوه و بێگومان هه‌ر ده‌گمه‌نیش ده‌مێنێته‌وه.
قوماش
هه‌ر چه‌ند شاری سه‌قز له بواری پیشه‌سازی و بوونی كارگه و كارخانه‌ی پێشكه‌وتووه‌وه تا ڕاده‌ێك لاوازه و به‌داخه‌وه كارخانه‌ێكی گهوره و به‌رچاوی تێدا ساز نه‌كراوه، به‌ڵام كاسبكاران و بازاڕییه خۆش سه‌لیقه و به‌تواناكانی ئه‌م شاره، له‌م ساڵانه‌ی دواییدا ڕێنێسانسێكی نوێیان له بواری گه‌شه پێدانی ئابووری و بووژاندنه‌وه‌ی بازاڕی سه‌قز وه‌رێخستوه و به كرده‌وه شاری سه‌قز هه‌نووكه بوته گه‌وره‌ترین بازاڕی دابین كردنی قوماش له ته‌واوی ئێراندا و به ده‌یان بازاڕ و پاساژی تایبه‌ت به جومله فرۆشی قوماش له‌م شاره دامه‌زراوه و قوماش فرۆشان و جل و به‌رگ دورانی هه‌موو بازاڕه گه‌وره‌كانی ئێران له تارانه‌وه بگره تا ده‌گاته ئیسفه‌هان، شیراز، ته‌ورێز، و باقی شاره گه‌وره‌كانی ئێران، قوماشه‌كانی خۆیان به جومله له سه‌قز دابین ده‌كه‌ن و به‌م شێوه بازاڕی سه‌قز گه‌شه‌ێكی به‌رچاوی ئابووری به خۆیه‌وه بینیوه و به ساز كردنی ده‌یان پاساژی گه‌وره‌ی تایبه‌ت به جومله فرۆشی قوماش كه سه‌رجه‌م هه‌زاران دووكانی له‌م چه‌شنه‌یان له نێو خۆدا جێكردوه‌ته‌وه، هه‌زاران سه‌قزی به شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ هه‌لی كار و كاسپیان بۆ ڕه‌خساوه و هاوكات جوانترین و باشترین جۆره‌كانی قوماشی دونیا له چاو تروكانێكدا له شێخ نشینی دوبه‌یه‌وه به شێوه‌ی زه‌مانه‌تی ده‌گاته سه‌قز و ویترین و وه‌‌نه‌دی دووكان و بازاڕه‌كانی سه‌قزی پێ ده‌ڕازێته‌وه.
ئێوه‌یش ئه‌گه‌ر ده‌تانه‌وێت هه‌رزانترین و جوانترین جۆره‌كانی قوماشتان ده‌س كه‌وێت به دڵنیاییه‌وه سه‌ردانی سه‌قز بكه‌ن و پێداویستیه‌كانتان له‌م شاره دابین بكه‌ن.
كڵاش
هه‌ر چه‌ند كڵاش دیاریێكی تایبه‌تی ناوچه‌ی هه‌ورامانه و له دێر زه‌مانه‌وه هه‌ورامان به كڵاش و كڵاش به هه‌ورامانه‌وه ده‌ناسرێته‌وه به‌ڵام به هۆی نیشته‌جێ بوونی هه‌میشه‌یی ده‌یان وه‌ستای په‌نجه ڕه‌نگینی هه‌ورامی له شاری سه‌قز و چنینی باشترین جۆره‌كانی ئه‌م پێڵاوه خۆماڵیه، ئه‌مڕۆ سه‌قزیش بوه‌ته یه‌كێك كه سه‌ره‌كیترین سه‌رچاوه‌كانی به‌رهه‌م هێنانی كڵاش و وه‌ستایانی كڵاش دوور نه ته‌نها ئه‌ركی دابین كردنی كڵاش بۆ زۆربه‌ی دانیشتوانی سه‌قزیان له وه‌رزی به‌هار و هاویندا له ئه‌ستۆیه، به‌ڵكوو كڵاشی ده‌س چینی وه‌ستایانی نیشته‌جێی سه‌قز به‌شێكی به‌رچاویشی ڕه‌وانه‌ی هه‌رێمی كوردستانی عێراق و باقی شاره‌كانی ده‌ور و به‌ر ده‌كرێت.
له ساڵانی زۆر دووردا كڵاش دوورانی هه‌ورامی ته‌نها له وه‌رزی به‌هار و زستاندا ڕوویان له سه‌قز ده‌كرد و پاش نزیك بوونه‌وه له وه‌رزی پاییز و كز بوونی بازاڕی كڵاش بۆ هه‌ورامان ده‌گه‌ڕانه‌وه و تا ساڵی داهاتوو نه‌ده‌هاتنه‌وه، به‌ڵام له‌م ساڵانه‌ی دواییدا و به هۆی گهوره بوونه‌وه‌ی له ڕاده به‌ده‌ری سه‌قز و گه‌شه‌ی ئابووری به‌رچاوی ئه‌م شاره، به ده‌یان كڵاش دووری هه‌ورامی به ماڵ و منداڵه‌وه به یه‌گجاری له هه‌ورامان كۆچیان كردوه و له شاری سه‌قز نیشته‌جێ بوون و هونه‌ر و توانای خۆیان ئه‌مڕۆ خستوه‌ته خزمه‌تی سه‌قز و تێكه‌ڵاوێكی كولتوورییان له نێوان كولتووری هه‌ورامی و كولتووری موكریانی پێك هێناوه و هاوكات كڵاشیشیان له ئێنحساری هه‌ورامان ده‌رهێناوه و كردوویانه به دیاریێكی نوێ و به نرخ كه له مێژووی سه‌قزدا بۆ هه‌تا هه‌تایه ده‌مێنێته‌وه.
قاڵی سه‌قز
قاڵی و فه‌رش، یه‌ك له دیارییه ده‌ستكرده به نێوبانگه‌كانی ناوچه‌ی سه‌قزه كه له به‌ر فره چه‌شنی ڕه‌نگ و نه‌خش، هه‌میشه پله و پێگه‌ێكی تایبه‌تی له نێوان قاڵی ناوچه‌كانی دیكه‌ی كوردستاندا هه‌بووه.
ناوبانگی قاڵی سه‌قز له بواری ده‌وام، چۆنیه‌تی به كارهێنانی ڕه‌نگ و ڕه‌سه‌نایه‌تی نه‌خش و وێنه‌كان و شێوازی ورد چنینه‌كه‌یدایه.
ته‌ون كردن له سه‌قز و به تایبه‌ت ناوچه‌ی هه‌وشار و فه‌یزوڵابه‌گی زۆر باوه و ناوی قاڵی ده‌ست چینی سه‌قز له بازاڕه‌كانی به نێوبانگی قاڵی دونیادا نێوێكی ئاشنا و ناسراوه كه به‌و په‌ڕی هونه‌ر و سه‌لیقه‌وه چنراوه و بایه‌خێكی تایبه‌تی پێ ده‌درێت.
هونه‌ری ته‌ونی سه‌قز و درووست كردنی قاڵی، یه‌كێك له هۆكاره سه‌ره‌كیه‌كانی گه‌شانه‌وه‌ی ئابووری ناوچه‌ی سه‌قز له چه‌ند ساڵی ڕابردوودایه و بوه‌ته سه‌رچاوه‌ی بژێوی به‌شێكی به‌رچاوی دانیشتوانی سه‌قز و به تایبه‌ت دێهاته‌كانی ناوچه‌ی هه‌وشار و فه‌یزوڵابه‌گی ئه‌م شاره و هه‌رو‌‌ه‌ها بازاڕی سه‌قز خاوه‌ی تایبه‌ت به چنینی قاڵی و كه‌ره‌سه‌ی تایبه‌ت بۆ باقی شاره‌كانی كوردستان و به تایبه‌ت شاره‌كانی سنه ، بیجاڕ ، تیكاب و سائین قه‌ڵا، دابین ده‌كات و ئه‌مه بۆخۆی بوه‌ته فاكته‌رێكی گرینگ بۆ به‌رز بوونه‌وه‌ی ئاستی پێگه‌ی قاڵی سه‌قز له بازاڕه به نێوبانگه‌كانی جیهاندا.
ناوه‌ندی هه‌واڵنێری سه‌قز
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
جای تبلیغات شما اینجا خالیست با ما تماس بگیرید
|
|