[مهلا خانم]

روان شناسی رنگها در قرآن

مقدمه
اگر امروز در یک کتابِ مبتنی بر اصول و روش‌های روان‌شناختی بحثی از روان‌شناسی رنگ‌ها مطرح شود، دور از نظر نخواهد بود. اما وقتی در ۱۴ قرن پیش و در جزیره‌العرب در کتاب حیات بخش قرآن کریم و در شرایطی که هنوز روان‌شناسی تدوین نشده است، از روان‌شناسی و به طور خاص از روان‌شناسی رنگ‌ها بحث شود، معجزه‌ای آشکارتر از «ید بیضاء»، «اژدها شدن عصا» و حتی «شق القمر» به وقوع پیوسته و همگان باید مثل ساحران دربار فرعون به خاک بیفتند «فالقِی السحره سجدا». این نوشتار در راستای بیان همین معجزه‌ی محتوایی قرآن کریم ارائه شده است، باشد که مفید افتد و به نظر آید…

تنوع رنگ‌ها، آیتی الهی
واژه رنگ با عنوان «لونها» دوبار، «الوانکم» یک بار، «الوانه» چهار بار، «الوانها» دو بار و مجموعا ۹ بار در قرآن کریم تکرار شده است(محمد فواد عبدالباقی، المعجم المفهرس ص ۶۵۴).
در آیه ۲۲ سوره روم در کنار آفرینش آسمان‌ها و زمین، اختلاف زبان و رنگ‌ها را نشانه الهی می‌داند و می‌فرماید: «واختلاف السنتکم و الوانکم ان فی ذالک لآیات للعالمین».
در آیه ۲۳ سوره مبارکه النحل نیز مختلف بودن رنگ گیاهان را آیتی برای اهل ذکر می‌داند.
در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره مبارکه فاطر، تنوع در رنگ انسان‌ها، چهارپایان و کلیه‌ی جنبندگان و نیز اختلاف رنگ گُلها و جاده های کوهستانی از نظر سفید، قرمز و سیاه را نشان الهی بودن این آیات می‌داند.
نکته جالب توجه این است که در قیامت نیز رنگ‌ها عامل تمایز دو گروه از انسان‌های دوزخی و بهشتی است و خداوند سفید را به عنوان بهترین رنگ نشان اهل جنـت و سیاه را به عنوان رنگ رتبه آخر نشان دوزخیان قرار داده است «فاما الذین اسودت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم ……» (آل عمران، ۱۰۶)؛ «و اما الذین ابیضت وجوههم ففی رحمه الله هم فیها خالدون» (آل عمران، ۱۰۷).
حتی در نعمات بهشت نیز بقدری تنوع وجود دارد که خلود و جاودانگی در آن هرگز مایه ملال و تکرار نخواهد بود «خالدین فیها لا یبغون عنها حولا» (کهف، ۱۰۸) . یکی از موارد تنوع نعمات بهشت، تنوعِ رنگ است . خداوند متعال زنان سفید روِی سیاه چشم را برای مردان و مردان سفید روی سیاه چشم را برای زنان به عنوان نعمت قلمداد کرده است. کافی اسـت به آیات ۷۲ الرحمن و ۲۲ واقعه توجه کنیم.
برخی از مفسران تنوع در رنگ‌ها را استعاره یا تشبیهی به تنوع سلیقه‌ها و استعدادهای جامعه انسانی، گیاهی و کلیه موجودات زنده دانسته‌اند.

تاثیر رنگ در شادی
آنچه در فرهنگ قرآن بسیار جالب توجه است این‌که قرآن کریم تاثیر رنگ‌ها در شادی انسان‌ها را به شدت مورد تاکید قرار می‌دهد. در ماجرای گاو بنی اسرائیل که علت نام‌گذاری سوره بقره می‌باشد، قرار است آنان گاوی را بکشند و قسمتی از بدن او را به جسد مرده‌ای بزنند و در نتیجه او زنده و خود افشاگر قاتل و صحنه قتل باشد. بنی اسرائیل به عادت دیرین خود به بهانه‌جویی می‌پردازند و از پیامبرشان حضرت موسی (ع) آدرس دقیقی از گاو، نوع، سن و رنگ آن را می‌خواهند. خداوند در آیه ۶۹ سوره بقره بصورت کوتاه، تقاضا و پاسخ را یک‌جا بیان می‌فرماید: «قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ما لونها قال انه یقول انها بقره صفراء فاقع لونها تسر الناظرین» ترجمه: «گفتند از پروردگارت بخواه که رنگ آن گاو را معین کند . موسی گفت : او می‌فرماید گاو زرد زرینی است که رنگ آن بینندگان را شادی و فرح می‌بخشد». این آیه بدون هیچ‌گونه تفسیری در چهارده قرن پیش سخن از تاثیر رنگ زرد و به نحو اَتَم تاثیر رنگ‌های مختلف در شادی و غم می‌راند .
در آیه ۶۰ سوره نمل نیز شادی بخش بودن باغ‌ها را نشان قدرت و جمال خدا دانسته و می‌فرماید: «فانبتنا به حدائق ذات بهجه»
مورد تاکید قرار گرفتن رنگ سفید در فرهنگ قرآن و روایات نیز شاید به همین دلیل و دلایلی نظیر تمیزی باشد .
در آیه ۴۹ سوره مبارکه صافات همسران بهشتی را سفید مانند تخم مرغ می‌داند و حتی وقتی می‌خواهد از پدیده نابینا شدن یعقوب در هجر یوسف سخن براند برای این موضوع اصطلاح سفید شدن کامل چشم (و نه کور شدن) را به کار می‌برد و می‌فرماید «وابیضـت عیناه من الحزن» (یوسف، ۸۴).
شاید بتوان رنگ سفید لباس نوزاد، لباس عروس، روپوش پزشک و پرستار، روپوش آشپز، احرام حاجی و نهایتا کفن میت را نشان توجه اسلام به رنگ سفید و نتیجتا توجه به روان‌شناسی رنگ‌ها دانست.
هم‌چنین ممکن است بتوان کراهت در پوشیدن لباس سیاه حتی برای زنان و صاحب عزا و استحباب پوشیدن لباس نو و تمیز در اعیاد و نیز پوشیدن لباس شاد برای زنان در حریم خانه (و نه بیرون از آن) را در همین رابطه ارزیابی نمود.