[دانه کولانه]

2) پراکندگی کنونی بربرها

هرچند امروزه بربرها پایه و اساس جمعیت افریقای شمالی اند، دیر زمانی است که گروهی متجانس به شمار نمی روند و در نهایت فقط کسانی را می توان بربر دانست که به زبان بربری سخن می گویند. شمار این گروه احتمالاً به بیش از پنج میلیون تن می رسد. بسیاری از آنها دو زبانه و حتی سه زبانه اند، اما هنوز تعداد کسانی که ، چه بسا بعمد، همة آثار اصل و نسب و عادات و زبان خود را به فراموشی سپرده اند و در بیشتر مواقع آشکارا برای خود شجره نامة عربی فراهم کرده اند بسیار زیاد است . بر عکس ، تعداد اندکی از بربرهای پراکنده نیز هستند که هر چند دیگر به زبان نیاکان خود سخن نمی گویند، ادعای اصل و نسب بربری دارند. رویهمرفته زبان بربری پیوسته در برابر پیشروی زبان عربی عقب نشینی کرده و حوادث اخیر یا رخدادهای امروزی وسعت خطه ای را که زبان قدیمی ] بربری [ در آن به کار می رود محدودتر کرده است . از میان رفتن حوزه های مختلف بربری زبان ، بویژه در ممالک بربر شرقی ، پدیده ای معاصر است . به نظر می رسد که وضع سیاسی در افریقای شمالی احتمالاً در آیندة نزدیک نیز به نفع توسعة قلمرو زبان عربی ادامه یابد.

چندین گروه بزرگ از بربرها در کوهستانها و صحرا، یعنی مناطقی که اعراب فقط به صورت ظاهری در آنها نفوذ کرده اند، به زندگی خود ادامه می دهند. این گروهها در حوزه هایی کمابیش نزدیک به هم زندگی می کنند و با یکدیگر ارتباط دارند و همچنان نمونه و شاهد الگوی قومی و زبانی قدیم اند. به طور کلی می توان گفت که تراکم گروههای بربر از مشرق به مغرب افزایش می یابد. این گروهها در سراسر ناحیه ای وسیع ـ از سرحد مصر (سیوه و جَرَبُب ) تا اقیانوس اطلس واز صخرة هُمبوری در جنوب نیجر تا دریای مدیترانه ـ پراکنده اند.

لیبی . گروههای مختلفی در کوهستانهای سرزمین بَرْقه و در کوههای غوریان و ایْفرِن و نَفوسه به سر می برند. همچنین آنها در واحه های اَوْجِله و سُقْنه و تِمِسّا، و در کنار دریا در زواره نیز دیده می شوند. بعضی از اهالی اوجله و اورفِلّه در حوالی طرابلس (حدود 23% جمعیت )، هر چند به عربی سخن می گویند، خود را بربر می دانند.

تونس . شش دهکده در جزیرة جِرْبه ، و هفت دهکده در داخل خاک تونس هنوز تا حدّی به زبان بربری سخن می گویند. این بربرها ـ که بسیاری از آنان بیشتر ایام در شهرهای شمال بویژه در شهر تونس به سر می برند و در آنجا در رأس کارهای حسّاس اند ـ به گویش خود، که در ضمن برای آنها به منزلة لوترات (زبان سرّی ) است ، بسیار علاقه مندند (کلاّ 1% بربری زبان اند).

الجزایر. بلادالقبائل در شمال و اورِس (اوراس ) در جنوب شرقی دو قطب مقاومت بربرها بوده است . اکنون این مناطق تنها با ناحیة نسبتاً باریک عربی زبانی که تا سِطیف امتداد دارد از هم جدا می شوند. در الجزایر و تلّ و هران ، شمار بربران تنها در ناحیة کوهستانی بِلیده و چِلیف (وانْشریش ] اوارسنیس [ ، جَندَل ، بنی مَناصِر، چِنُوَه ) نسبتاً زیاد است . بالاخره چندین گروه بربر نیز در امتداد مرز الجزایر و مراکش (بنی سنوس نزدیک تلمسان ) زندگی می کنند (کلاً حدود 30% بربری زبان اند).

مراکش . موقعیت جغرافیایی مراکش بویژه برای بقای جماعات بربر مساعد بوده است . هر چند تعدادی از قبایل بربر دیگر به زبان بربری سخن نمی گویند، زبان گروههای بزرگی از زَناته و مَصمْوده و صَنْهاجه در ریف و در رشته جبال اطلس متوسط و اطلس عظمی و ماورای اطلس ، و نیز در سوس همچنان بربری است . مونتانی (ص 17) تخمین زده است که از جمعیت مراکش 10 - 15% عرب اند و 40 - 45% بربرهای عرب شده ؛ 40 - 45% بقیه هم بربرهایی هستند که نمی توانند اصل خود را انکار کنند.

صحرا. در صحرای مراکش و الجزایر، در واحه های وادی ریغ ، وارْجلا ] وارقَله [ و نغوسَه ، و هفت شهر مزاب ، «قصور» غُراره ، توآت ، تِدیکِلْت و ] واحه های [ فجیج و تافیلات و دادِس ، و بعد در ناحیة بسیار پهناوری به شکلی سه گوشه در میان غَدامِس در شمال و تُمْبوکْتو در جنوب غربی و زِنْدِر در جنوب شرقی شامل غات و جِنِت و اَهَگَّر گروههای متعددی از طوارق * زندگی می کنند. همچنین حدود 000 ، 25 تن از ساکنان موریتانیا (زِناجَه ؛ بویژه قبیله تْرارْزَه ) نیز به زبان بربری ، و مردم ناحیة وَدَه به گویش آزِر، گویشی از زبان سونِنکْه آمیخته با بربری ، سخن می گویند.

دسته های پراکنده . علاوه بر مناطق یاد شده ، باید به مهاجرت بربرها به شهرهای بزرگ مراکش (مانند کازابلانکا) و الجزایر (مانند الجزیره ) توجه کرد؛ مردمی که قبیلة خود را از دست داده اند و از حیطة نظارت این اجتماع طبیعی بیرون مانده اند، (رجوع کنید به بخش 4) رفته رفته به صورت طبقة کارگر فقیری در می آیند که برای قبول هر سرنوشتی آماده اند. خارج از ممالک بربرنشین نیز گروههایی یافت می شوند؛ مثلاً کُتامَه که همراه با فاطمیان وارد لبنان شدند، و بربرهای الجزایری که در آغاز فتح دمشق به آن شهر مهاجرت کردند، یا بربرهایی که به امیر عبدالقادر * یا فرزندانش پیوستند. پس از جنگ جهانی دوم ، بعضی از بربرها در کشورهای مختلف اروپایی باقی ماندند. حتی ظاهراً تعداد کمی نیز در امریکا زندگی می کنند. اما مهمتر از همه ، بیشترین تعداد بربرها را در شهرهای بزرگ فرانسه می توان یافت . اکثریت این بربرها «قبایلی » هستند که موقتاً، و گاهی همیشگی ، خاک بایر وطنشان را در جستجوی وسیلة سودمندتری برای معیشت در خارج ، ترک کرده اند. این گروه نیز به صورت طبقة کارگری در آمده اند که در تطبیق خود با اوضاع زندگی در شهرها با مشکل روبرو هستند.

منابع :

A. Basset, Initiation ب la Tunisie , Paris 1950, 220-226; idem, "Les Ksours berbe ¨ rophones du Gourara", in â â â e Congrةs Soc. sav. de l'Af. du N.; idem, "La langue berbةre au Sahara", in Cahiers Ch. de Foucauld , 1948; idem, "La langue berbةre dans les territoires du Sud", RAfr ., (1941), 62 ff.; idem, "Parlers touaregs du Soudan et du Niger", in Bull. E ¨ t.hist.et إc. de l'AOF (1935); A. Bernard, P. Moussard, "Arabophones et berbe ¨ rophones au Maroc", in Ann. de Ge ¨ og . 1924; E. Douttإ, E.F. Gautier, Enque ª te sur la dispersion de la langue berbةre en Algإrie , Algiers 1910; L. Justinard, "Les Chleuh de la banlieue de Paris", in REI (1928); E. Laoust, in Initiation au Maroc , Paris 1945, 191-219; L. Massignon, Annuaire du Monde musulman 4 , Paris 1955, index; idem, "Cartes de rإpartition des Kabyles dans la rإgion parisienne", REI (1930); R. Montagne, La vie sociale et la vie politique des Berbةres , Paris 1931, 9 ff.; Rإpertoire alphabإtique des confإdإrations de tribus ... de la zone fran µ aise de l'empire chإrifien , Casablanca 1939;

نیز رجوع کنید به منابع بخش 5 همین مقاله .