موسیقی نزد ایرانیان در ۱۸۸۵ میلادی

[SHeRvin]

موسیقی نزد ایرانیان در ۱۸۸۵ میلادی

مقاله ای که پیش رو دارید، نوشته ویکتور . آدوی بل است در باره وضعیت موسیقی ایران در سال 1885 میلادی که توسط حسینعلی ملاح به فارسی ترجمه شده و در سال 1353 در مجله «هنر و مردم» به انتشار رسیده که امروز اولین شماره آن را می خوانید.

مقدمه مترجم
آقای بزرگ نادرزاد رایزن فرهنگی سفارت شاهنشاهی ایران در پاریس، رساله حاضر را یافته و فتوکپی آن را به اداره کل روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و هنر ارسال داشته و آن اداره نیز ضرورت دانسته است که از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه شده و در دسترس علاقمندان قرار بگیرد.

باید گفت: متنی است جالب و گویای چگونگی موسیقی نظامی و ملی ایران در اواخر قرن نوزدهم میلادی.

نویسنده این رساله، یکی از افسران گروه اعزام شده از جانب دولت فرانسه برای تعلیمات فنون نظامی آن عصر است، نام این شخص «ویکتور آدوی‌بل» است که گویا به پاس خدماتی که در قشون آن زمان انجام داده، به دریافت نشان ممتاز علمی ایران نایل شده است.

تاریخ نگارش این متن، به اعتبار اشاره‌ای که نویسنده در عنوان رساله کرده است، می‌بایست سال 1885 میلادی باشد. موضوع رساله «موسیقی در ایران در 1885 میلادی» است ولی مطالب آن ترکیبی است از حسب حال مسیو لومر رئیس کل موزیک نظام (که در دوران ‌سلطنت ناصرالدین شاه قاجار از جانب دولت فرانسه به ایران اعزام شده است) و مختصری در باب چگونگی موسیقی نظامی و موسیقی ملی ایران در آن عصر و همچنین معرفی سازهائی که نزد ایرانیان آن زمان متداول بوده است.

انشای رساله از نظر به کاربردن افعال انتظام معقول ندارد و چه بسا در یک جمله افعال ماضی و مضارع با هم به کار ترجمه مجاهدت شده است، این نقیصه به چشم نیاید.

هنرمندانی‌ که در این متن از آنها یاد شده است ‌با نام ‌کوچکشان‌ معرفی ‌شده‌اند، مانند: سروان ‌یوسف‌خان، سروان میرزا حسین، سروان سلیمان‌ خان، ستوان ‌حاجی‌خان ‌و ستوان ‌علی ‌محمدخان... که بازشناختنشان، جز به مدد کتاب سر گذشت موسیقی ایران تألیف مرحوم روح‌الله خالقی و استفسار از استاد محترم جناب کلنل علینقی وزیری میسر نبود… از جمله این کسان، هنرمندی است از اهالی همدان بنام «خسرو»‌ که طبق نوشته صاحب این رساله: مبتکر و ابداع‌کننده ساز رموز است، تا کجا این ابراز نظر درست باشد، بر اهل تحقیق و اطلاع است.

در چند موضع نام «مدرسه شاهی» (مراد مدرسه دالفنون است که به آن مدرسه شاهی نیز می گفتند. مترجم) ‌که در واقع محل تعلیمات موسیقی نظامی بوده آمده است، به اعتبار نوشته مرحوم خالقی این مدرسه، باید همان دارالفنون باشد که به همت میرزا تقی‌خان امیرنظام «امیرکبیر» ساخته شده و به سال 1268 هجری. ق. موجبات افتتاح آن فراهم آمده است.

خالقی نوشته است: «… مدرسه دارالفنون با حضور ناصرالدین شاه و میرزا آقاخان نوری صدراعظم و وزراء و درباریان و اهل فضل و کمال و معلمین ایرانی و اروپائی افتتاح گردید و در هر شعبه عده‌ای به تحصیل علوم جدید مشغول شدندـ سالها بعد، لزوم دسته‌های موسیقی نظامی به سبک جدید که جزء لوازم و تشریفات ‌سلطنتی بود، مورد توجه قرار گرفت. به این منظور، شعبه‌ای در مدرسه دارالفنون بنام «شعبه موزیک» ‌تأسیس شد و برای تعلیمات فنی، یک تن متخصص فرانسوی بنام لومر از اروپا استخدام شده، به ایران آمد…»

باید یادآور شد که: از این زمان کلمات «موزیک و موزیکچی و موزیکانچی» مورد استعمال پیدا کرده است. کلمات: موزیک و موزیکان به جای «ارکستر» و کلمات: موزیکچی و موزیکانچی، به نوازندگان اطلاق می‌شده است. تذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که کلمات مزقون «به جای ساز» و مزقونچی (به جای نوازنده) نیز وجه عامیانه همان موزیکان و موزیکچی است.

در دوره ناصرالدین شاه، لومر، عنوان: «موزیکانچی باشی» را داشت، نامبرده در سفر سوم شاه به فرنگ در نمایشگاه ایران در پاریس نیز حضور داشته است، چنانکه شاه در سفرنامه خود (سفرنامه سوم ناصرالدین شاه به فرنگ 1306 هجری. ق. ص378) نوشته است: «داخل اکسپوزه ایرانی شدیم، یکی از فرنگیها از ما اجازه خواسته بود که اسبابهای ایران را خودش در اینجا اکسپوزه کند. ما هم اجازه دادیم. حالا او با مسیو لومر موزیکانچی‌باشی ما و مسیو ریشار معروف اینجا را به شراکت درست کرده‌اند...»