دستگاه های موسیقی ایرانی

[SHeRvin]

بانگ گردشهای چرخ است اینکه خلق
می نوازندش به تنبور و به حلق
ما همه اجزای عالم بوده ایم
در بهشت آن لحن ها بشنوده ایم.
(مولانا)

● دستگاهها و نغمه های موسیقی ایرانی
موسیقی ایرانی فواصل فیزیکی و گردشهای ملودیک خاصی دارد که شخصیت منحصر به فرد، بافت یگانه و ویژگی ملی خاصی به آن می بخشد.انسجام،یکپارچگی و خصوصیات ویژه الگوها و زینت ها آن را از موسیقی دیگر ملل بارز و متفاوت ساخته است.

اصل و اساس موسیقی ایرانی ردیف است.ردیف موسیقی ایرانی با حدود ۳۰۰ گوشه زیبا و دلنشین،سرچشمه و منبع الهام،ابتکار و تخیل بارز موسیقیدان است.نوازنده مبتکر بر مبنای گوشه های رنگارنگ،نغمه ها ،الحان و قطعات گوناگونی می سازد که طبعی جذاب و آرامش بخش دارد.

تار پود مستقل ردیف موسیقی ،با احساسات،عواطف،روحیه ایرانی،وضع اقلیمی و فصول و حالت های زمانی،یگانگی و وحدت یافته است.

موسیقی ایرانی،یکی از افتخارات فرهنگی ماست و بزرگان شعر ادب با استفاده از آن زندگی عرفانی و ریشه های الهامی خود را غنا بخشیده اند.چنانکه مولانا زخمهموسیقی را به لطفهای رحمانی تعبیر می کند.

من هم رباب عشقم و عشقم ربابی است
آن لطفهای زخمه رحمانم آرزوست
دانشمندان بزرگ ایرانی علوم موسیقی را جزء علوم عالی به حساب آورده اند و درک زیر و بم دانشآن را شایسته هر فردی نمی دانستند.ابن سینا پزشک و فیلسوف برجسته ایرانی در طلب علم موسیقی(مرد ) می جوید.او می گوید :هذا العلم،این المرء؟ یعنی این علم،مردش کو؟ در صورتیکه در مورد علوم دیگر می گوید:هذا المرء،این العلم؟

بنابراین موسیقی در سیر تحولی علمی خود همانند دیگر علوم بنیادی همگام با پیشرفت فیزیک ،پزشکی ،روانشناسی و جامعه شناسی مراحل توسعه و تکامل خود را پیموده است.
بطور کلی موسیقی هر دیار واجد ویژگیهای فرهنگی و سرشتی خود است و که با شرایط زمان، مکان، فضا،سرشت، ژنتیک و تمایلات عاطفی آن مردم رشد و هماهنگی می یابد.
از این رو برای درک دقایق موسیقی ایرانی باید شرایط کلی این سرزمین را مورد نظر داشت تا اهمیت این هنر متعالی و سهم آن در سازگاری و آرامش روحی مردم این دیلر روشن شود.ردیف موسیقی ایرانی و دستگاهها و نغمه های آنجلوه تحول و تکامل یافته موسیقی مقامی گذشته است.مقامهایی که تنها تار و پود و اسامی بعضی از گوشه های ردیف های آنها در ردیف کنونی مشاهده می شود.

نخستین کتابی که تقسیم بندی هفت دستگاهی در آن ثبت شده است کتاب بحور الالحانا از فرصت شیرازی است که در حدود صد سال پیش به نگارش در آمده است.بنابراین حدس بر این است که پایه گذاری موسیقی ایرانی و انسجام و ابتکار در شکل دستگاهی به دو یا سه قرن اخیر مربوط می شود.

در حال حاضر ردیف موسیقی ایرانی به هفت دستگاه ماهور،شور،همایون،چهارگاه،سه گاه،راست پنجگاه و نوا،و پنج نغمه ابوعطا،افشاری،بیات ترک(بیات زند)،دشتی و اصفهان تقسیم شده است که چهار نغمه ابوعطا، افشاری ،بیات ترک و دشتی از ملحقات دستگاه شور و نغمه اصفهان منشعب از دستگاه همایون است.این تقسیم بندی مورد قبول بسیاری از نوازندگان و موسیقی دانان معاصر است.هردستگاه و یا دستگاه فرعی(نغمه)بطور تقریبی حدود ده تا سی گوشه دارد.

هر گوشه را می توان مانند ملودی قابل گسترش دانست هر چند که به سبب انعطاف و آزادی ساختاری،طبیعتی فعالتر و وسیعتر از ملودی و مفهومی برتر از آن دارد.به نظر می رسد ابتکار تقسیم بندی ردیف موسیقی ایرانی بر اساس ساختار عاطفی و احساس گوشه ها صورت گرفته باشد.از نظر حالات مختلف عاطفی و روانی می توان دستگاههاو نغمه ها را در دوازده حالت مختلف به سر زیر مجموعه متمایز با حالات عاطفی کم و بیش مشترک تقسیم نمود.در این نوع تقسیم بندی چهار دستگاه (ماهور،شور ،همایون،چهارگاه)در یک زیرمجموعه،سه دستگاه(راست پنجگاه،سه گاه و نوا)در یک زیر مجموعه و نهایتا پنج حال فرعی یا نغمه های(ابو عطا،افشاری،بیات ترک،دشتی و اصفهان)در زیر مجموعه دیگری قرار می گیرند که تاثیرات عاطفی هریک در جای خود بحث خواهد شد.

دریاب مرا كه بی تو برخواست چون رود زهر رگم فغانی
نی نی چو بابم از غم تو یعنی كه رگی و استخوانی !

● مفهوم دستگاه
▪ دستگاه موسیقی عبارت است از : توالی نظام یافته قراردادی نمونه های قالبی موسیقائی به نام نغمه یا گوشه كه در حوزه تونال آن دستگاه ترتیب یافته است . سابقا آهنگهایی كه مطابق با سیستم هفت نغمه ای (هفت نتی) نواخته می شد خسروانی می گفتند . كلمه خسروانی در لغت به معنای " سرود خوش " است ولی در اصل ، خسروانی معنای ائم همه آهنگها و آوازهای خوش می باشد . به تدریج واژه خسروانی به دستان و سپس به دستگاه تغییر یافت . طبقه بندی هفت دستگاهی كه در قسمت قبل ذكر شد از حدود چهل سال قبل معمول بوده و ردیف های گوناگون موسیقی دانان دوره اخیر از قبیل درویش خان ، میرزا عبدالله و حسینعلی میرزا از روی همین ترتیب است .

● مفهوم گوشه
گوشه ها بافتهای موسیقیائی هستند كه اجرا كننده به بكار بردن آنها به عنوان دستمایه طبق ردیف و سبك و روش روایت شده ، ایجاد قطعاتی مانند پیش درآمد ، تصنیف ، رنگ ، چهار مضراب و غیره را می نماید .
بنابراین جایگاه و نقش آن بیشتر از ملودی است . هر گوشه در هر دستگاهی دارای اسمی خاص است . همانقدر كه یك گوشه می تواند دارای شخصیت وزنی یا ملودی متفاوتی شود نامی احراز می نماید . ردیف در واقع نظم و نواختن گوشه ها را می رساند و برای آفرینش ملودی ها تازه و بداهه نوازی و داهه سرائی بعنوان الگو مورد استفاده قرار می گیرد .

● مفهوم ردیف
ردیف در لغت به معنای چند تن یا چند چیز كه پشت سر هم قرار می گیرند می باشد و در اصطلاح موسیقی ترتیب پیوستگی گوشه هاست كه شامل درآمد آواز و گوشه های اصلی است و در واقع نظم نواختن گوشه ها را می رساند . ردیف ، مظهر اصلی و قلب موسیقی ایرانی و شاهكار نبوغ موسیقیائی ملت ایران است و شاخصی است كه بواسطه آن موسیقی ایرانی از تمام موسیقی های دیگر تمایز می یابد .

● تصنیف
معمولترین و رایج ترین قطعات ساخته شده تصنیف است . اصطلاح تصنیف در سده های هشتم و نهم هجری قمری بجای قول و غزل به كار می رفته است . قول و غزل از انواع اشعاری كه دارای وزن عروضی بوده اند تشكیل شده كه با الحان موسیقی می توانستند آنها را بخوانند . در موسیقی تصنیف عبارت است از آهنگهای كوتاهی كه همواره با شعر توام بوده و كلمات روی مضامین و معانی خاص ساخته شده باشد .
خواندن تصنیف همانند آواز به تخصص نیاز دارد و مستلزم آشنایی خوانند . با میزانهای ضرب می باشد .

● چهار مضراب
قطعه ای است كه برای نوازندگی ساز ساخته می شود و معمولا نوازنده آن را به تنهایی اجرا می كند و غالبا برای ایجاد تنوع و احتراز از یكنواختی اجرای آوازها و برای نشان دادن مهارت نوازنده ساخته می شود .

● پیش درآمد (اورتور)
فرم پیش درآمد تا حدودی شبیه به تصنیف است لیكن بدون كلام می باشد . این فرم نسبتا جدید بوده و بر مبنای چند گوشه از دستگاه یا آواز خاصی ساخته می شود . مبتكر پیش درآمد زنده یاد درویش خان می باشد .

● رنگ
قطعه ای است مخصوص رقص كه در انتهای اجرای دستگاهی موسیقی نواخته می شود و شامل قطعه ضربی مهیج و شادی آفرینی است و این قطعات زیبا هر یك دارای اسم خاصی می باشد .

پرشین پرشیا