رصدخانه هاي مهم ایران و جهان

[دانه کولانه]

رصدخانه هاي مهم ایران و جهان

منبع shadab.parsiblog.com


رصدخانه هاي مهم جهان
الف:رصدخانه پولکوفو روسيه. يکي از معروفترين و قديمي ترين رصد خانه هاي دنيا است و در گذشته، اغلب آن را «پايتخت ستاره شناسي دنيا» مي ناميدند. هنگامي که در سال 1839 م. رصدخانه پولکوفو گسترش يافت، ابزار آن عبارت بودند از يک تلسکوپ شکستي مجهز به دهانه 38 سانتي متري که فرانهوفر نور شناس نامي، عدسي هاي آن را تراشيد. بعدا يک تلسکوپ 76 سانتي متري با فاصله کانوني 14 متر به رصدخانه افزوده شد. در سال 1294 / 1915م. يک تلسکوپ بازتابي يک متري و يک تلسکوپ شکستي 82 سانتي متري براي رصدخانه سفارش داده شد.

جنگ جهاني دوم کار را در رصدخانه پولکوفو متوقف کرد و به تخريب کامل آن انجاميد.



اين رصدخانه در مدت محاصره لنينگراد در خط مقدم واقع شده بود. عدسي هاي گران بها و بسياري از ابزارها به لنينگراد منتقل شد. هر چند که ابزار زيادي منهدم شد، اما عدسي 76 سانتي متري تلسکوپ شکستي سالم باقي ماند. در 11 مارس 1324 / 1945م. دولت اتحاد شوروي – روسيه – تصميم به بازسازي رصد خانه گرفت. طولي نکشيد که رصدخانه پولکوفو، بار ديگر در زمره يکي از رصدخانه هاي عمده شوروي – روسيه – در آمد و در حال حاضر بزرگترين تلسکوپ دنيا يعني تلسکوپ آيينه اي 6 متري زلنچوکسکايا در آن وجود دارد و مورد استفاده محققين مي باشد.



ب: رصدخانه پالومار. کوه پالومار به ارتفاع 1706 متر از قبل به عنوان مکاني مناسب براي برپايي چيزي که بعدا به رصدخانه کوه ويلسون در آمريکا معروف شد، در نظر گرفته شد. اما، اين ايده در آن هنگام به سبب موانع راه سازي محل رصدخانه مسکوت مانده بود. اين کوه براي محل نصب تلسکوپ عظيم جديد انتخاب شد، زيرا هم به دليل فاصله اي که تا شهر مرکزي مهم لس آنجلس داشت و هم با يک رشته تپه از آن جا جدا مي شد، حتي امروز نيز آسمان شب هاي آن هنوز نسبتا تاريک است. اين رصدخانه شامل يک تلسکوپ انعکاسي است که قطر آينه آن پنج متر است. ضخامت سطح آينه در قسمت جلو فقط 10 سانتي متر است، حال آن که ضخامت کلي آن در قسمت ميله ها 60 سانتي متر است. لوله اصلي تلسکوپ هيل با 5/6 متر قطر و 18 متر طول، به ظاهر سنگين است. اندازه اين ابزار از آن جا آشکار مي شود که مرکز کانون کاسگرين آينه سوراخ بزرگي به قطر يک متر دارد. کل وزن قسمت قابل حرکت 530 تن است، اما ياتاقان هاي روغني و سيستم تعليق و توازن آن باعث مي شوند که تنها موتور هاي کم قدرت براي نشانه روي و رديابي تلسکوپ به کار روند. در اين رصدخانه، گنبد 1000 تني نيز که به طور خودکار، همراه تلسکوپ مي چرخد نيز اندازه چشمگيري دارد. از بلند ترين نقطه آن تا کف گنبد 30 متر فاصله دارد و بنابراين، با ارتفاع يک ساختمان دوازده طبقه برابري مي کند.

علاوه بر تلسکوپ بزرگ هيل، ابزار ديگري در کوه پالومار قرار دارد که به «اشميت بزرگ» معروف شده است. اشميت بزرگ، يک دوربين اشميت با دهانه باز 2/1 متر و آينه اي به قطر 8/1 متر است. با توجه به اين که دستگاه نوري تلسکوپ 5 متري، عمدتا براي بررسي اجرام منفرد طراحي شده است، «اشميت بزرگ» با ميدان ديدي معادل مساحت ظاهري 150ماه کامل امکان مي دهد که عکس هاي «جهان نما» براي مطالعه اجرام کيهاني به تعداد زياد گرفته شود.



ج:رصدخانه ملي کيت پيک آريزونا، آمريکا. رصد خانه ملي کيت پيک (kpno) حدود 90 کيلومتري توسان آريزونا قرار دارد. رصدخانه مذکور داراي بزرگترين مجموعه لوازم رصد براي بررسي آسمان در نيمکره شمالي است. طرح تاسيس رصدخانه اي ملي در حدود 25 سال پيش ارائه و جست و جو براي محلي مناسب در سال 1334 / 1955م. آغاز شد. اين مرکز در حال حاضر دوازده تلسکوپ در اختيار دارد. تلسکوپ بازتابي 4 متري مايال و بزرگترين تلسکوپ خورشيدي با دهانه 5/1 متري در صدر اين دوازده تلسکوپ قرار دارد. تلسکوپ مايال بعد از تلسکوپ بازتابي 6 متري روسيه و تلسکوپ بازتابي 5 متري کوه پالومار، يکي از بزرگترين تلسکوپ ها در جهان است. آينه 2 متري هليوسات، روي برجي در ارتفاع 31 متري از سطح زمين قرار دارد. اين آينه نور خورشيد را از درون محور مايل به آينه سهموي 5/1 متري که حدود 30 متر پايين تر از سطح زمين قرار دارد، مي رساند. قسمتي از محور که در بالاي سطح زمين قرار دارد در محفظه اي از آب سرد قرار داده شده است. فاصله بين آينه هليوسات و آينه سهموي 153 متر است. آينه سهموي، نور خورشيد را در امتداد همان محور، اما با زاويه کمي نسبت به نور ورودي عبور مي دهد و آن را دوباره به سطح زمين بازمي گرداند. آن گاه آينه اي 2/1 متري پرتو نور را از آن جا به گونه اي عمودي، به اتاق رصد در زير زمين هدايت مي کند.

تلسکوپ خورشيدي فاصله کانوني 92 متري دارد و تصوير از خورشيد به قطر 76 سانتي متر به وجود مي آورد. تلسکوپ خورشيدي، براي تجزيه نور به يک طيف نگار خلا مجهز است.



رصدخانه هاي مهم ايران

الف: رصدخانه خواجه نصيرالدين طوسي. اين رصدخانه شامل يک تلسکوپ آينه اي به قطر 70 سانتي متر و يک تلسکوپ خورشيدي مي باشد و روي کوه هاي سهند و در يک منطقه اي به نام کوهِ بلندي نصب شده است. اين رصدخانه متعلق به دانشگاه تبريز است و علاوه بر تلسکوپ هاي فوق، مجهز به دستگاه نورسنج نيز مي باشد که امکانات تحقيق را براي راصدان فراهم کرده است.



ب: رصدخانه ابوريحان بيروني. در اين رصدخانه که در شهر شيراز قرار دارد و متعلق به دانشگاه شيراز است در برگيرنده تلسکوپ انعکاسي به قطر 51 سانتي متر مي باشد و همچنين مجهز به دستگاه نورسنج و کامپيوتر است. از زمان تاسيس اين رصدخانه تا به حال محققين داخلي و خارجي از آن استفاده کرده اند و داده هاي مختلفي بخصوص در مورد ستارگان دو تايي گرفتي به دست آورده اند.



ج: رصدخانه خورشيدي مرکز ژئو فيزيک دانشگاه تهران. اين رصدخانه در انتهاي خيابان کارگر شمالي و در جوار مرکز انرژي اتمي ايران قرار دارد و متعلق به دانشگاه تهران است. در اين مرکز يک تلسکوپ 15 سانتي متري ويژه رصد خورشيد قرار دارد که مجهز به ***** هاي Ha، Hb و غيره مي باشد که توسط آن مي توان علاوه بر لکه هاي خورشيدي، فوران هاي سطح خورشيد را مشاهده و مورد بررسي و تحليل قرار داد.



د: رصدخانه بخش فيزيک دانشگاه فردوسي مشهد. اين رصدخانه در برگيرنده چهار تلسکوپ با اندازه هاي مختلف مي باشد که عبارتند از يک تلسکوپ آينه اي و ثابت به قطر 35 سانتي متر، يک تلسکوپ آينه اي پر تابل به قطر 20 سانتي متر، يک تلسکوپ شکستي به قطر 15 سانتي متر و بالاخره يک تلسکوپ شکستي کوچکتر به قطر 6 سانتي متر. اين رصدخانه اولين رصدخانه اي است که در ايران مجهز به آشکار کننده (Charged Coupled Device) CCDشده است و قادر است از کهکشان ها و اجرام دور تصوير تهيه و روي مانيتور کامپيوتر نمايش دهد. علاوه بر اين، امکان نورسنجي ستارگان دوتايي گرفتي با استفاده از آشکارساز در اين رصد خانه وجود دارد. محل رصدخانه بخش فيزيک در پشت بام ساختمان دانشکده علوم مشهد مي باشد.

[رزیتا]

رصدخانه

نگاه اجمالی

ستاره شناسان اکثر مطالعات مفصل فضایی خود را از طریق رصدخانه‌ها انجام می‌دهند. محل رصدخانه یکی از مهمترین خصوصیات آن است زیرا تلسکوپها باید دور از نور شهرها مستقر شوند تا نور ضعیف ستارگان تحت شعاع قرار نگیرد. رصدخانه‌ها اغلب در کنار اقیانوس ساخته می‌شوند، زیرا هوای آنجا ثابت‌تر است و ستارگان کمتر سوسو می‌زنند، در نتیجه تصاویر شفافتری بدست می‌آیند.

در آنجا تلسکوپها ، نوری را که از سیاره‌ها ، ستارگان و کهکشانهای دور دست می‌رسد، جمع می‌کنند. رصدخانه ، ساختمان ویژه‌ای به شکل گنبد دارد تا تلسکوپها را از باد ، باران و برف حفظ کند. در گنبد رصدخانه دریچه‌ای هست که از راه آن ، تلسکوپ را متوجه آسمان می‌کنند. در یک رصدخانه بزرگ ، چندین تلسکوپ بکار گرفته می‌شود، تا هر کدام به شیوه‌ای مخصوص مورد استفاده اخترشناسان قرار گیرند.


شرایط یک رصدخانه

رصدخانه‌های مهم بر فراز کوهها بنا می‌شوند تا از مزاحمت ابرها به دور باشند. در کوهستان ، روشنایی شهر و خیابانهای آن نیز به حداقل می‌رسد. گاهی اختر شناسان برای رسیدن به تلسکوپهای خود ، هزاران کیلومتر راه طی می‌کنند. یک رصدخانه جدید علاوه بر اخترشناس ، به اشخاص دیگری برای کار با کامپیوترها ، ساختن تجهیزات و راه اندازی تلسکوپها نیاز دارد. کار با کامپیوترها نه تنها در نشانه روی خودکار تلسکوپ به طرف اجرام آسمانی بلکه در محاسبات بسیار مشکل به اخترشناس کمک می‌کنند.

گنبد محافظ
گنبد گران رصدخانه از تجهیزات در برابر عناصر
طبیعی محافظت می‌کند. باز شدن شکاف
سقف آن تلسکوب را آشکار می‌کند.



رصدخانه‌های معروف

رصدخانه ماونت پالومار

رصدخانه مشهور «ماونت پالومار» ، در کالیفرنیای جنوبی و در 160 کیلومتری لس‌آنجلس واقع است. اختر شناسان آمریکا ، رصدخانه جدیدی در آریزونا و بر فراز کوهستان «کیت پیک» تأسیس کرده‌اند. در حومه شهر توسکان ، چراغهای خیابانها را بخاطر این تلسکوپ به حداقل می‌رسانند. تلسکوپهای مهم بریتانیا ، در رصدخانه سلطنتی گرینویچ قرار دارد.


رصدخانه سارس ویلز

با همکاری مشترک اخترشناسان بریتانیا ، رصدخانه‌ای در «سارس ویلز جدید» بر پا شده است. چهارمین تلسکوپ بزرگ جهان با آینه‌ای به قطر 3.9 متر در این رصدخانه است. در زیر گنبد آن تأسیسات دیگری مانند کتابخانه ، آشپزخانه و تاریکخانه برای ظهور عکسهای تهیه شده وجود دارد. اخترشناسان با فرا رسیدن روز ، در ساختمان مجاور این گنبد عظیم به استراحت می‌پردازند.

رصدخانه‌های نیمکره جنوبی

برای آنکه اطلاعات بیشتری از ستارگان و کهکشانهای آسمانی نیمکره جنوبی بدست آید. در آمریکای جنوبی ، استرالیا و جزایر قناری نیز رصدخانه‌های جدیدی ساخته‌اند. رصدخانه‌های جدیدی که در هوای صاف کوهستان «آند» در شیلی واقعند، به کاوش آسمان نیمکره جنوبی می‌پردازند. هر کدام از آنها به تلسکوپهای بسیار مدرن ، مجهز هستند. به این ترتیب از آسمان نیمکره جنوبی ، می‌توان عکسهایی با کیفیت خوب تهیه کرد.


رصدخانه‌های رادیویی

بسیاری از کهکشانها ، موج رادیویی گسیل می کنند. این امواج با تلسکوپهای رادیویی بزرگ ، آشکار می شوند. خوشبختانه ، ابرها جلوی موج رادیویی را نمی گیرند. از این رو می توان رصدخانه‌های مخصوص اختر شناسی رادیویی را در نواحی ابرآلود نیز بنا کرد. در انگلستان ، رصد‌خانه های رادیویی بزرگی نزدیک منچستر و نیز کمبریج وجود دارد. چندین رصدخانه بزرگ هم ایالات متحد آمریکا ، روسیه و استرالیا مشغول کاوش هستند. از تلسکوپهای رادیویی نه تنها به هنگام شب بلکه در روز نیز می توان استفاده کرد.

مشاهده ستارگان
در میان تلسکوپهای مائوناکیا 5 دستگاه از
بزرگترین تلسکوپهای دنیا از جمله تلسکوپ
«کک» وجود دارد که آینه‌ای به عرض 10 متر دارد.


مائوناکیا

ستاره شناسان کشورهای مختلفی از رصدخانه مدرن مائوناکیا در آتشفشانی خاموش در هاوایی استفاده می‌کنند. این رصدخانه 4200 متر (13800 پا) بالاتر از سطح دریا ، یعنی بالاتر از اکثر ابرها و در جزیره‌ای محصور با اقیانوس آرام قرار دارد. این شرایط ، مائوناکیا را یکی از بهترین محلهای رصد فضایی دنیا نموده است. مائوناکیا تصاویر فوق العاده شفافی از اجرام سماوی عرضه می‌کند. بخاطر استقرار این رصدخانه در چنان ارتفاعی ، تلسکوپهایش می‌توانند تشعشع مادون قرمز و مایکروویو را که توسط لایه‌های تحتانی جو متوقف می‌شوند، دریافت کنند.

پرتوهای x نمی توانند در جو زمین نفوذ بیشتری کنند. برای آشکار کردن آنها ، دانشمندان فضاشناس ، رصدخانه‌های خودکار ساخته اند. این رصدخانه‌ها در ارتفاع بسیار ، زمین را دور می زنند. تلسکوپهای آنها به کمک علائم رادیویی از زمین کنترل می‌شود و پرتوهای نامرئی x ستارگان را بررسی می‌کند. اخترشناسان امیدوارند که روزی رصدخانه‌هایی شامل چندین نوع تلسکوپ به دور زمین روانه کنند. در این صورت چگونگی هوا بر کار اخترشناسان تأثیر نخواهد گذاشت.

[مهرگان]

گِرگِش میزبان رصد خانه ملی ایران
قله 3300 متری گِرگِش در حوالی کاشان به عنوان محل نهایی احداث رصدخانه ملی ایران انتخاب شده است.
رصد خانه ملی ایران یکی از بزرگترین پروژه های ملی ایران در حوزه علوم به شمار میرود. این رصدخانه که ابتدا اعلام شده بود در سال جهانی نجوم نخستین نور خود را خواهد گرفت چند سالی را در فاز مهم و حیاتی مکان یابی سپری کرد و پس از چندین سال به نظر میرسد محل ساخت آن نهایی شده است. ساخت رصد خانه ایی در این ابعاد نیاز به تحول عظیمی در زمینه های مختلف فناوری دارد که جامعه علمی ایران امیدوار است با این پروژه به آن دست یابد.
رصد خانه ملی ایران قرار است آیینه ای در کلاس 3 متر داشته باشد و با مجهز شدن به اپتیک سازگار که یکی از فناوری های نوین در زمینه ساخت تلسکوپ هاست، در پروژه های علمی بین المللی مشارکت داشته باشد.
1000 سال پیش از این رصد خانه در ایران مفهومی آشنا به شمار میرفت و چندین رصد خانه غیر اپتیکی بزرگ در پوشه و کنار این سرزمین مشغول فعالیت بودند اما دانش ستاره شناسی در قرن های بعدی با آن سرعت رشد نکرد و ایران ازز قافله علوم نوین و ستاره شناسی مدرن عقب افتاد. تلاش های پیشگامان برای ساخت رصدخانه ای مدرن در ایران بارها با مخالفت روبرو شد. از جمله گفته میشود مشاورالملک در زمان ناصرالدین شاه برای اولین بار پیشنهاد ساخت رصدخانه سلطنتی ایران را داده بود که با مخالفت شاه مواجه شده بود.
نخستین رصد خانه اپتیکی در ایران در دانشگاه تهران ساخته شد که در جریان بازسازی اتوبان رسالت غربی تخریب شد. هم اکنون بزرگترین تلسکوپ ایران آیینه ای با قطر اندکی بیش از نیم متر دارد و این در حالی است که تلسکوپ های 10 متری مدت هاست که به نجوم جهان خدمت میکنند.
بنای رصد خانه ملی ایران احتمالا از سال 1391 آغاز خواهد شد و به این ترتیب میتوان امیدوار بود در نیمه اول دهه 90 خورشیدی این رصد خانه فعالیت خود را آغاز کند.
در حال حاضر بزرپترین طرح ساخت تلسکوپ در جهان متعلق به اروپاست که طراحان آن امیدوارند که در سال 2018 رصد خانه آن با قطر 42 متر را افتتاح کنند.

جام جم//به قلم پویا ناظمی