مشاهیر و بزرگان كرد در عرصه های مختلف

[behnam5555]

زندگی نامه کاک کورش امینی نودشه از زبان خودش

سپیده دمان برفی روزی سرد و کولاکی چله زمستان سال 1356، در گوشه‌ای دنج و باصفا از شاهراه دامنه‌های سنگلاخی زاگرس شمالی آنجا كه تپش‌های سیروان یادها از فرط شوق و شادی به بلندای شاهو و دةربةن می‌رسند، در شهر زیبای نودشه چشم به محنت سرای دنیا گشودم. مادرم که همه آسمان در چشمانش لانه کرده عایشه است و پدرم که بلندای کوهستان مفتخر به لمس گیوه هایش می باشد، محمدرشیدش نام است.

دوران ابتدایی و راهنمایی تحصیلم مقارن با جنگ و دربدری بود و نودشه هم بواسطه مرزی بودنش از آسیب و ویرانی های ناشی از جنگ در امان نماند، بطوریکه حتی 3 بار بمباران شیمیایی شد. هر چند که عوارض آن سالهای سال بعد از اتمام جنگ هنوز که هنوزه شب و روز همنفسمان است. صدای توپ و خمپاره و ویراژ جنگنده های عراقی، ملودی و موسیقی زندگیم در آن دوران و اندیشه های کودکانه ام در چنین فضای مسمومی از گاز خردل و استرس و اضطراب جنگ شکل گرفته اند. دوران ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان خویش را در نودشه گذراندم و فارغ التحصیل کارشناسی بهداشت حرفه ای از دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه و همدان می باشم. از همان کودکی به مطالعه علاقه داشتم و یادم هست که کتابی با عنوان «بهترین داستانهای کوتاه دنیا» در دوران راهنمایی جایزه گرفتم که تا همین اواخر هم در کتابخانه شخصی ام بود.
در بطن اجتماع بوده ام و شادی و شیونش را با پوست و گوشت خود درک کرده ام و نان و آزادی و آگاهی مردم را اصلی ترین دغدغه های خویش می دانم. ساختار ویژه شهر نودشه ‌ از نظر فرهنگی(پلورالیسم فکری و تضاد آرا و اندیشه) روی رشد فکری من نیز، بسان خیلی از همسالانم تاثیر مثبتی گذاشت و مرا بی تفاوت رها نکرد. یادم می آید بازار قدیمی نودشه از «ده ره و مه سوورا» تا مه یدان یعنی شرق تا غرب بازار که غروبگاهان پرسه می زدیم از ابتدا تا انتها، صدای رادیوهای بیگانه بود که مردم در حال گوش دادن بودند. برای اولین بار یادم نیست که سال 74 یا 75 بود که اولین نوشته خود که رنگ و بوی اجتماعی هم داشت، را بنام «نقطه صفر» در ماهنامه «ایران فردا»ی آنروزها منتشر کردم. و اما زبان هورامی:
در باور ما زبان هورامی بخشی از میراث معنوی جهان است و هر گونه تلاش در جهت پاسداشت و زنده نگه داشتن آنرا نه تنها وظیفه خویش که کوششی در راستای حفظ و پایداری صلح جهانی می دانیم و هر گونه اهمال کاری در این زمینه را بویژه از جانب اهالی قلم و روشنفکران بی درد و کاغذی نه تنها گناهی نابخشودنی دانسته که به اعتقاد ما دلیل و توجیهی واهی بوده و چنین افرادی بایستی در برابر تاریخ پاسخگو باشند. در این دنیای آشوب‌زده و زمانه پر التهاب كه هر دم آن آبستن حوادث تازه‌ای است ، پرداختن به مفاهیمی بسان فرهنگ كه برخی مواقع برخی از افراد - البته سودجو - اینگونه مفاهیم را در دسته‌بندیهای انتزاعی جای می‌دهند، غافل از اینكه عینیت مسالة بسان سنگریزه‌ای است كه واقعیت آبی آب را فریاد می‌كند؛ پای در وادی شیران نهادن و همتی پولادین می‌طلبد. ما معتقدیم و به این گفته خویش نیز ایمان داریم كه مسئولیت ایجاد دگرگونی با ماست. ما می‌خواهیم آغازگر عصری نوین، انفجاری مهیب و انقلابی عظیم در اذهان پوسیده و باور اطرافیانمان باشیم. باشد که از این راه، شهادت ما را پایانی نباشد.
شمه ای از فعالیت های فرهنگی:
شرکت در اکثریت کنگره و همایش های برگزار شده در کردستان ایران و عراق و ارائه مقاله و شعر در اغلب آنها
انتشار چندین و چند مقاله ادبی، فرهنگی و شعر در هفته نامه سیروان، پیام مردم، ئاسو، ماهنامه سروه، مهاباد، هه ورامان، (ده لاقه و بعدا" زبار از نشریات داخلی انجمن فرهنگی ادبی بیسارانی)، وانیار، چیا و ...

عناوین کتابهای چاپ شده:
1) ترجمه رمان «شازده کوچولو» به زبان هورامی. انتشارات احسان
2) ترجمه رمان «قلعه حیوانات» به زبان هورامی. له بلاوکراوه کانی مه لبه ندی روشنبیریی هه ورامان
در دست چاپ:
کتاب «آوایی از سرزمین سنگ و بلوط» در قطع وزیری و در حدود 320 صفحه همراه با آقای مصطفی طاهری کتاب مجموعه شعر به زبان هورامی
کتاب تاریخچه داستان مینی مال به همراه چندین بهترین داستان کوتاه و مینی مال از نویسنده و ترجمه کتاب فرهنگ جیبی فارسی به هورامی «گه شاوه ز» به معنی روشنفکر

عناوین برخی از مقالات و نوشته ها در جراید:
1) نگاهی گذرا به همایش گستره فرهنگ هورامان، رؤزنامة سیروان، شمارة 384
2)از تبارنور و باران ، " " " 401
3)زبان هورامی بدنبال هویت دیرین، " " " 390
4)چزارة پاوزة نویسكاریو دةرگیر چنی بیةی ئینسانی " " " 472
5)شعر"زمسان"ترجمه زمستان اخوان ثالث " ئاسؤ
6)شعر " ئةدَام " " پیام مردم - -
7)" پاییز " ترجمه " سیروان
8)مقاله«مولوی و ساقی ومطرب در راه» به زبان هورامی،چاپ شده درکتاب دوجلدی مجموعه مقالات اولین همایش بین المللی ادبیات کردی در سنندج
9) ارائه مقاله «انسیکلوپدیای بیسارانی» درهمایش بزرگداشت بیسارانی در سروآباد
10)دامنه سنگلاخهای زاگرس بستری برای فرهنگ هورامان،ارائه شده درهمایش مشاهیر هورامان در پاوه
11)فرهنگ هورامان و جهانی شدن: فرصتها و چالشها، به زبان هورامی ارائه شده درفستیوال هورامان در شهر سلیمانیه کردستان عراق
12)ارائه شعر هاوار و داستان کوتاه آخرین فشنگ به زبان هورامی درهمایش شعر و داستان کوتاه در حلبچه کردستان عراق
13)ارائه مقاله نقش می وتاثیرساقی درزندگی مولوی کرد،ارائه شده درکنگره مولوی در سلیمانیه کردستان عراق
14)پذیرش مقاله بن مایه های اساسی زبان هورامی در زبان کردی و فارسی به زبان هورامی در کنگره زبان کردی شهر دیاربکر کردستان ترکیه
15)نوروز دیوزناو ریشه ای تاریخی از جشن های ایران باستان
16)تاراج زندگی در كوهساران شاهو
17)بی تفاوتی روشنفکران و زجه‌های جانسوز جنگل‌های بلوط.
18)میراث خاطرات و باقی قضایا
19)كه گفته است كه باد مرده ست...
20)حكایت ما و از دماغ دایناسور افتادن برخی‌ها
و ......

سەرچاوە:هەورامان هانەبەرچەم

[behnam5555]

مه‌لا شه‌ریفی ڕه‌نگه‌ڕێژانی"

نووسه‌ری پێشكه‌وتنخواز و شاعیر و نیشتمانپه‌روه‌ری كورد "مه‌لا شه‌ریفی ڕه‌نگه‌ڕێژانی" له ساڵی 1925دا له شاری هه‌ولێر چاوی ژیانی هه‌ڵێناوه. خوێندنی ئایینی له‌لای مه‌لا عوسمان باوكی ده‌ست پێكردوو له‌دواییدا له‌لای مه‌لا ناسراوی هه‌ولێر درێژه‌ی به خوێندنه‌كه‌ی داوه و دوا خوێندنی موسته‌عیدی له‌لای زانا ناودار مه‌لا ساڵحی كۆزه پانكه ته‌واوكردووه و گه‌یشتووه‌ته پایه‌ی مه‌لایه‌تی به‌ڵام مۆڵه‌تی زانستی وه‌رنه‌گرتووه.

مه‌لا شه‌ریف كه‌سێكی زیره‌كی به‌هره‌دار بوو. هه‌رپشتی به‌زانیاریی ئایینی و فیقیهی نه‌به‌ستووه. به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ی زۆر خوێندنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی ڕۆشنبیری و زانستی نوێ و وێژه‌یی ڕامیاری خۆی پێگه‌یاندووه و بووه‌ته ڕووناكبیرێكی تێگه‌یشتووی پێشكه‌وتخواز به زیره‌كی خۆی و له‌ڕێگه‌ی مامۆستای تایبه‌تییه‌وه فێری چه‌ند زمانێكی بیانی وه‌ك عه‌ره‌بی و توركی و فه‌ره‌نسی و فارسی بووه، جگه له كوردی زگماگی خۆی بووه.
مه‌لا شه‌ریف له‌ ساڵی 1942ه‌ وه كه‌ جارێ لاوێكی 17 ساڵی بووه چووه‌ته كۆڕی خه‌باتی چینایه‌تی و له ئه‌نجامی چالاكی نواندنی له ڕێكخراوی چه‌یڕه‌وی ساسی له ساڵی 1949دا ده‌گیرێ و چه‌ند ساڵێك سزا ده‌درێت و له‌ ناوه‌ڕاستی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا به‌رده‌بێت و خێزانێك پێكه‌وه ده‌نێ و ژیانێكی هه‌ژارانه ده‌ژی له‌ دوا داوا ژیانیدا چه‌ند فرمانێكی میریی ده‌بینی كه دواترینیان فه‌رمانبه‌ری چاپخانه‌ی شاره‌وانی هه‌ولێر بووه.
له ئێواره‌ی 1976.04.28دا به نه‌خۆشی نۆره دڵی له هه‌ولێر كۆچی دوایی ده‌كات.
مه‌لا شه‌ریف نووسه‌رێكی خامه‌ڕه‌نگین و وه‌رگێڕێكی لێهاتوو و شاعیرێكی نیشتمانپه‌روه‌ر بوو، له هۆنراوه‌یه‌كیدا به‌ناوی "ئه‌ی وه‌ته‌ن" ئه‌م دێره‌ شیعره‌یدا ده‌ڵێت:

تا له‌ده‌ست وه‌حشی جه‌هاله‌ت ده‌ركه‌وێ قـــه‌وم و وڵات
سوجده بۆ تیمسالی عیلم و فه‌لسه‌فه و عیرفان ئه‌به‌م!

له‌بواری نووسین و وه‌رگیڕانیشه‌وه گه‌لێك به‌توانابووه و تا له له ژیاندا بوو دوو په‌رتووكی به‌زمانی عه‌ره‌بی به چاپ گه‌یاند، كه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن:

1. الصداقة العربية الكردية - له‌ساڵی 1959 دا به‌چاپی گه‌یاندووه.
2. لمحة عن الاكراد - دانانی كۆمابوا - به‌زمانی فه‌ڕه‌نسی و ئه‌میش له فه‌ڕه‌نسیه‌وه كردوویه‌تیه عه‌ره‌بی و كۆڕی زانیاری كوردی یارمه‌تی له‌چاپدانی داوه و له ساڵی 1973دا چاپكراوه.

جگه له‌م دوو به‌رهه‌مه چاپكراوه‌یشی پێنج به‌رهه‌می به‌نرخی "له‌ شیعر و چیرۆكی وه‌رگێڕدرا و ڕیزمان"ی به ده‌سنووسی له‌ پاش به‌جێماوه كه ئه‌مانه‌ن:

1. ڕۆمیۆ و جولێتی چینی - له چینیه‌وه كراوه‌ته فه‌ڕه‌نسی و ئه‌و له فه‌ڕه‌نسیه‌وه كردووویه‌تیه كوردی
2. دیوانێكی شیعری نیشتمانی و ڕامیاری به‌زمانی كوردی
3. چه‌ند شانۆگه‌رییه‌كی له زمانی فه‌ره‌نسی كردوویه‌تی به كوردی

[behnam5555]

مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت

مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت له‌ ساڵی 1939ی زایینی، له‌ شاری سلێمانی له‌ دایك بووه‌، خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له‌وێ ته‌واو كردووه‌ و له‌ ساڵی 1962دا، له‌ زانكۆی به‌غدا له‌ به‌شی مێژوو به‌كالیۆرسی وه‌رگرتووه‌ و پاشان بووه‌ به‌ مامۆستای مێژوو.


له‌ ساڵی 80-1981دا، به‌ تاوانی چالاكی ڕامیاری دژ به‌ فه‌رمانڕه‌وای به‌عسی پێشووی ئێراق گیراوه‌ و دوای ئه‌وه‌یكه‌ به‌ ڕزگاری بووه‌، ڕێی ئاواره‌یی گرتووه‌ته‌به‌ر و له‌ وڵاتی سوێد وه‌ك په‌نابه‌ری ڕامیاری نیشته‌جێ بووه‌.
له‌ ساڵی 1987ه‌وه‌ له‌ ئه‌رشیفی هه‌رێمی شاری ئوپسالا دامه‌زراوه‌ و تا گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ كوردستان له‌ كاره‌كه‌یدا به‌رده‌وام بووه‌.
شیاوی گوتنه‌ كه‌ مامۆستا مه‌حموود له‌ بواری ڕۆژنامه‌وانییشدا كه‌سایه‌تییه‌كی چالاك بووه‌ و سه‌رده‌مێك وه‌ك سه‌رنووسه‌ری ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ كاری كردووه‌.
مه‌حموودی مه‌لا عێززه‌ت پێش مردنی، به‌ نیازی موداوای نه‌خۆشییه‌كه‌ی له‌ كوردستان ڕا گه‌ڕابووه‌ وڵاتی سوێد، له‌ 2005.05.04 له‌ شاری ئۆپسالا كۆچی دواییكرد.
مه‌حموود مه‌لا عێزه‌ت، وه‌ك نووسه‌رێكی به‌ توانا له‌ زۆربه‌ی ڕۆژنامه‌ و بڵاوكراوه‌ ئاشكرا و نهێنییه‌كاندا هاوبه‌شی كردووه‌ و گه‌لێك باس و لێكۆڵینه‌وه‌ی جۆراوجۆری به‌ زمانی كوردی و عه‌ڕه‌بی نووسیوه‌ كه‌ سه‌ره‌ڕای چه‌ند به‌رهه‌می وه‌رگێڕدراو، ئه‌و په‌رتووكانه‌ه‌ی خواره‌وه‌ی چاپ و بڵاوكردووه‌ته‌وه‌:
- دیپلۆماسێتیی بزووتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی، 1973
- كۆماری میللی مه‌هاباد، چاپی یه‌كه‌م 1984، چاپی دووه‌م 1987
- ڕه‌گ و ڕیشه‌ی مێژووی ته‌قه‌لای به‌عێراقیكردنی كورد و مه‌سه‌له‌ی كوردستان، 1986
- كورد و ململانێ و ستراتیجی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌، 1988
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی یه‌كه‌م، ستۆكهۆڵم 1992
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی دووه‌م، ستۆكهۆڵم 1995
- ده‌وڵه‌تی جمهوری كوردستان (نامه‌ و دۆكومێنت)، به‌رگی سێیه‌م، ستۆكهۆڵم

[behnam5555]

ڕه‌وشه‌ن به‌درخان


ڕه‌وشه‌ن خان له ساڵی 1909دا له دایكبووه و کچی ساڵح به‌درخان بووه و باپیری باوكی برای به‌درخان پاشای گه‌وره‌ی میری بۆتان بووه.
بۆیه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شووبه جه‌لاده‌ت عالی به‌درخان بكات، ناسناوی به‌درخانی به‌كارهێناوه چونكه میر كچ بووه. كه توركه عوسمانییه‌كان به‌درخانییه‌كانیان له توركیا دوورخسته‌وه، باوكی ناچار بوو به خاووخێزانه‌وه بچێته شاری دیمه‌شق و لێی نیشته‌جێ ببێ و ڕه‌وشه‌نی كچی له قوتابخانه‌كانی دیمه‌شق خوێندوویه‌تی و په‌یمانگای مامۆستایانی ته‌واو كردووه و له په‌یمانگای كچان بووه‌ته مامۆستا.

له ساڵی 1935دا شووی به جه‌لاده‌ت به‌درخان كردووه و شازده ساڵی له‌گه‌ڵدا به ته‌بایی و خۆشی ژیاوه و له 1951دا جه‌لاده‌تی هاوسه‌ری كۆچی كردووه و ئه‌م ده‌وره نیشتمانییه‌كه‌ی ئه‌وی بینیوه خاتوو ڕه‌وشه‌ن گه‌لێك هه‌ڵوێستی نه‌ته‌وه‌یی دیاری نواندووه، له‌وانه له ساڵی 1957 بووه‌ته نوێنه‌ری میلله‌تی كورد له كۆنگره‌ی "دژی ئێمرپالیزم" كه له ووڵاتی یۆنان به‌ستراو هه‌رچه‌نده 6 كورسی بۆ نوێنه‌رانی كورد ته‌رخان كرابوون، كه‌چی له به‌ر ڕێ لێگرتنیان ته‌نیا ئه‌م وه‌ك نوێنه‌ری هه‌موو كوردستان وه‌ك ئافره‌تێكی خه‌باتگێڕی كورد له كۆبوونه‌وه‌كانی ئه‌و كۆنگره‌یه‌دا به‌شداریی كردوه و به توندی له دژی ئیمپریالیزم و دابه‌شكردنی كوردستان دواوه و داوای مافه ڕه‌واكانی نه‌ته‌وه‌ی كوردی كردووه و هه‌رچه‌‌نده له لایه‌ن تورك و عه‌ره‌به شۆڤێنیه‌كانه‌وه هێرشی براوه‌ته سه‌ر، به‌ڵام ئه‌و هه‌رقسه‌ی خۆی كردووه و داخوازییه‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆی هه‌ر پێشكه‌ش به كۆنگرگره‌كه كردووه.
خاتوو ڕه‌وشه‌ن به‌درخان له 1960.06.01 ماڵئاوایی لێكردین و به‌ره‌و دونیای نه‌مران چوو.
خاتوو ‌ڕه‌‌وشه‌ن به‌درخان جگه له زمانی كوردی، زمانه‌كانی عه‌ره‌بی و توركی به چاكی زانیوه و ئاگاداریشی له زمانه‌كانی فه‌ڕه‌نسی و ئینگلیزی و ئه‌ڵمانیدا بووه. له بواری دانان و وه‌ڕگێڕنیشدا سێ په‌رتووكی به‌زمانی عه‌ره‌بی نووسیوه‌ و به‌چاپی گه‌یاندوون كه ئه‌مانه‌ن:
1- صفات من الادب الكردي - بیروت 1954، 71 لاپه‌ڕه‌یه
2- غرامي و الامي - وه‌رگێڕانه له توركییه‌وه له ساڵی 1957 دا له دیمشق چاپكراوه و 85 لاپه‌ڕه‌یه
3- مذكرات امراة- له دیمه‌شق چاپكراوه و 140 لاپه‌ڕ‌‌ه‌یه

[behnam5555]

ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار



مامۆستای په‌روه‌ده‌كای كورد، ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار له‌ ساڵی 1920 له شاری سلێمانی له دایكبووه. خوێندنی سه‌ره‌تایی له شاره‌كه‌ی خۆی ته‌واوكردووه و چووه‌ته به‌غدای له قوتابخانه‌ی "خانه‌ی مامۆستایانی لادێ".

له ڕۆسته‌مییه وه‌رگیراوه و له هاوینی ساڵی 1940دا خوێندنی ته‌واوكردووه و بڕوانامه‌ی ده‌رچوونی وه‌رگرتووه و له مانگی تشرینی یه‌كه‌می هه‌ر ئه‌و ساڵه كراو به مامۆستای قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی له پارێزگای سلێمانی و له گه‌لێك شار و دێهاته‌كان مامۆستایی كردووه.
چه‌ند ساڵ له گونده‌كانی هه‌ورامان و هه‌ڵه‌بجه و له دواێنی چیای سوورداش له قه‌مچووغه و گوندی دیكه مامۆستا بوو و له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌لف و بێیه‌كی نوێی بۆ فێركردنی زمانی كوردی داناوه و ده‌ستنووسه‌كه‌ی ناردووه بۆ به‌ڕێوبه‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی سلێمانی و له‌وێ له‌لایه‌ن لێژنه‌یه‌كی پسپۆڕ په‌سندكراوه و نادراوه بۆ شالیارێتی په‌روه‌رده له به‌غدا، كه ئه‌وسا پێیان ده‌گووت "شالیارێتی مه‌عاریف" و پسپۆرانی ئه‌ویش و ڕێكخراوی "یۆنسكۆ"ش په‌سنده‌ی ده‌كه‌ن، ئینجا چاپكردنه‌كه‌ی به‌خۆی ده‌سپێرن.
به‌ر له ته‌واوبوونی چاپه‌كه‌ی ئه‌و "ئه‌لف و بێ"یه نوێیه مامۆستا باڵدار له ساڵی 1950دا گوێزراوه‌ته‌وه بۆ شاری هه‌ولێر و ئه‌و ئه‌لف و بێیه نوێیه‌ی له هه‌ولێر گوتۆته‌وه، كه له‌سه‌ر ڕێگای ڕسته‌یی ده‌گوترێته‌وه، نه‌ك پشت به‌ ده‌نگی پیت و تاكه وشه ببه‌ستێ و ئه‌م ڕێگایه‌ی مامۆستا باڵدار گه‌لێك زانستی و په‌روه‌رده‌ییه.
مامۆستای ئیبراهیم باڵدار ئاره‌زووی ته‌واوكردنی خوێندنی باڵاتری بوو، بۆیه به‌ هه‌وڵ و كۆششێكی زۆر بڕوانامه‌ی ده‌رچوونی له تاقیكردنه‌وه‌ی گشتی قۆناغی ئاماده‌یی وه‌رگرت و له كۆلێژی بازرگانی و ئابووری له زانكۆی به‌غدا وه‌رگیرا و له ئه‌نجامدا بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆسی وه‌رگرت و هه‌ر به‌ ئه‌وه‌نده نه‌وه‌ستا به‌ڵكو هه‌وڵیدا بچێته ئه‌مه‌ریكا و له سه‌ره‌تای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا بڕوانامه‌ی ماسته‌ری له كۆلیژی "سان فڕانسیسكۆ" له وڵاتی ئه‌مه‌ریكا له په‌روه‌رده وه‌رگرت و گه‌ڕایه‌وه به‌غدا.
مامۆستا باڵدار له دوای كردنه‌وه‌ی زانكۆی سلێمانی و گه‌ڕانه‌وه‌ی له ئه‌مه‌ریكا ده‌كرێته مامۆستا له كۆلیژی ئاداب له‌و زانكۆیه‌دا.
كاتێكیش كه ئه‌و زانكۆیه ده‌گوازرێته‌وه بۆ هه‌ولێر و ناوه‌كه‌ی ده‌كرێته "زانكۆی سه‌ڵا‌حه‌ددین" ئه‌ویش هه‌ولێر و له كۆڵێجی ئاداب - به‌شی كوردی ماوه‌یه‌ك وانه ده‌ڵێته‌وه.
ئینجا ده‌چێته شاری به‌غدا له زانكۆی موسته‌نسیرییه وانه ده‌ڵێته‌وه تاكو له 1998.07.11 دا له به‌غدا و له ماڵه‌كه‌ی خۆیدا دڵه گه‌وره‌كه‌ی له لێدان ده‌وه‌ستێ و ته‌رمی ئه‌م خزمه‌تگوزاره‌ی كورد ده‌بردێته‌وه بۆ سلێمانی له گۆڕستانی گردی سه‌یوان به خاك ده‌سپێردرێ.
به‌رهه‌مه چاپكراوه‌كانی
مامۆستا ئیبراهیم ئه‌مین باڵدار له ماوه‌ی ژیانیدا ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ی داناوه و به چاپی گه‌یاندوون:


1- ئه‌لف و بێی نوێی كوردی به‌غدا - چاپی یه‌كه‌می 1951 و تاكو ئێستا پتر له 35 جار چاپكراوه‌ته‌وه و 98 لاپه‌ڕه‌یه
2- ئه‌لف و بێ بۆ گه‌وران - به‌غدا - چاپی یه‌كه‌م 1955 و 78 لاپه‌ڕه‌یه
3- الابنیه المدرسیه للمدارس الابتدائیه - به‌غدا 1965 و 42 لاپه‌ڕه‌

[behnam5555]

موحه‌ممه‌د عه‌لی عه‌ونی

موحه‌ممه‌د عه‌لی عه‌ونی له ساڵی 1897دا له كوردستانی باكوور، له شاری سوێره‌ك، سه‌ربه‌شاری دیاربه‌كر، هاتۆته‌ ژیانه‌وه.
پله‌ی یه‌كه‌م‌ و دووهه‌می خوێندنی له توركیا ته‌واو كردوه ‌و بۆ فێربوونی زانستی ئاینی و عه‌ره‌بی هاتۆته میسرو له قاهیره‌، له ئه‌زهه‌ر خوێندیه‌ و كارنامه‌ی به‌رزی ساندوه‌.

زمانی فارسی و فه‌ره‌نسیشی زۆرباش زانیوه، له‌گه‌ڵ ماڵه به‌درخانیه‌كان‌دا له دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵی خۆیبون‌دا به‌شداربوه. له‌به‌ر كوردایه‌تی كردنی تورك نه‌یانهێشتوه بگه‌ڕێته‌وه نیشتمانی خۆی‌و هه‌ر له‌میسر ماوه‌ته‌وه‌و له دیوانی شاهیدا به‌وه‌رگێڕی زمانه ڕۆژهه‌ڵاتیه‌كان دامه‌زراوه.
شه‌رفنامه‌ی فارسی له چاپداوه‌ته‌وه‌و پێشه‌كی و په‌راوێزی زۆرهێژای له‌سه‌ر نوسیوه‌. هه‌روه‌ها شه‌رفنامه‌ی كردۆته عه‌ره‌بی‌و له پاش مه‌رگی ئه‌و ساڵی 1958 شالیارێتی په‌روه‌رده‌ی میسر له چاپی‌داوه.
مه‌سه‌له‌ی كورد (القضية الكردية)ی بله‌چ شێركۆ عه‌ره‌بی‌یه‌كه‌ی، ئه‌ونوسیویه‌. پوخته‌ی مێژووی كوردو كورستان‌و مێژووی ووڵاتان و میرنیشینه‌كانی كوردی مامۆستا ئه‌مین زه‌كی به‌گی كردون به‌ عه‌ره‌بی‌و به په‌راوێزی زۆربایه‌خداری ڕازاندونه‌وه. به‌شی دووه‌می "مشاهير الاكرادى" ئه‌مین زه‌كی‌به‌گی له‌چاپ داوه‌ته‌وه. گه‌لێك نوسراوی زۆربه‌نرخی له‌سه‌ر كوردوكودستان هه‌یه كه تائێستا بڵاونه‌كراونه‌وه.
له 1952.07.11 له شاری قاهیره‌ی پایته‌ختی ووڵاتی میسر كۆچی ‌دوایی ده‌كات، له ته‌كیه‌ی شێخ مغاوی له "جه‌به‌ل مه‌قطه‌م"، له نزیك گۆڕی "عومه‌ر ئیبن ئه‌لفارض" نێژراوه‌.

[behnam5555]

مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌دی جه‌لیزاده

هزرڤان و نووسه‌ری بیروردی كوردو كه‌سایه‌تی ناسراوی كوردستان مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌دی جه‌لیزاده له ساڵی 1919دا له شاری كۆیه له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ئایینی و وێژه‌یه و زانست په‌روه‌ر هاتۆته جیهانه‌وه و گه‌شتی خوێندنی له ساڵی 1926دا له كۆیه ده‌ست پێكردووه و قۆناغی ناوه‌ندی و ئاماده‌یی له هه‌ولێر له ساڵی 1940دا ته‌واوكردووه و له ساڵی 1945یشدا خوێندنی كۆلیژی مافی له به‌غدا وه‌‌رگرتووه‌و بووه‌ته پارێزه‌رێكی یاساناس.

له خوێندنی كۆلیژی مافدا هاوپۆل و دۆستی دڵسۆزی دڵداری شاعیری لێهاتووی كورد بووه به‌یه‌كه‌وه زۆربه‌ی ئێواران سه‌ردانی ساڵۆنی وێژه‌ی خاتوو "به‌هه‌یه فه‌ره‌جوڵڵا"ی كچه كوردی میسریان له گه‌ڕه‌كی ئه‌عه‌زمیه‌ی به‌غدا كردووه، كه ئه‌وسا ئه‌و خاتوونه زانایه‌ی كورد مامۆستای "كۆلیژی كچان" بووه له به‌غدا. له‌و ماڵه‌دا به‌رده‌وام كۆڕی فه‌لسه‌فی و هزری ده‌به‌سترا. مامۆستا مه‌سعود له‌و ساوه بیری كه‌وته سه‌ر فه‌لسه‌فه‌و شیكردنه‌وه‌ی دیارده‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری.
ئه‌و مامۆستایه لێهاتووه له ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕامیاری گه‌لێك فه‌رمانی گرته ئه‌ستۆ وه‌ك: نوێنه‌ری خه‌ڵكی ناوچه‌ی كۆییه له په‌رله‌مانی ئێراق له هه‌ردوو ده‌وره‌ی ساڵانی 1953 و 1954 و له دوای شۆڕشی 14ی ته‌مموزی 1958یش‌دا كرا به ئه‌ندامی لیژنه‌ی چاكسازی كشتوكاڵ له ئێراقدا و له‌گه‌ڵ چه‌ند یاساناسێكی دیكه‌دا یاسای چاككردنی كشتوكاڵ و ئاودێریان دانا و ئه‌و یاسایه له 30ی ئه‌یلوولی 1958دا به‌ناوی "یاسای چاككردنی كشتوكاڵ له كۆماری ئێراق"دا بڵاوكرایه‌وه.
مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌د له ساڵی 1964دا به‌ ناوی بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی كوردستان كرا به شالیاری وڵات له كابینه‌ی "تاهیر یه‌حیا" دا تاكو ساڵی 1965 و له دوا دوای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كرا به ئه‌ندام له "ئه‌نجوومه‌نی گشتی خدمه‌" و له پاش دامه‌زراندنی كۆڕی زانیاری كوردی له 1970.08.29دا له شاری به‌غدا كرا به ئه‌ندامی كارای ئه‌و كۆڕه‌ی زانیاری و به جێگری سه‌رۆكی ده‌سته‌ی كۆڕو كاتێكیس له دوای هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا كۆڕی زانیاری ئێراق ده‌سته‌ی كورد مامۆستا مه‌سعود وه‌ك سه‌رۆكێكی كارا له كۆڕه‌كه‌دا مایه‌وه.
له دوای ڕاپه‌ڕینی خه‌ڵكی كوردستانی باشوور له به‌هاری ساڵی 1991 و كێشانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی سه‌نته‌ری ئێراق له‌ كوردستان، گه‌ڕایه‌وه كوردستان تاكو له 2002.04.01 له نه‌خۆشخانه‌ی ڕزگاری هه‌ولێر كۆچی دواییكرد و هه‌واڵی مه‌رگی ئه‌و ناوداره به‌هه‌موو لایه‌كی كوردستاندا بڵاوبووه‌ و له 2002.04.02دا له گۆڕستانی ده‌روێش خدر له كۆییه له ته‌نیشت گۆڕی مه‌لای گه‌ور‌ه‌ی باوكیدا به‌خاكی سپێردرا.
مامۆستا محه‌مه‌د هزرڤان و بیرمه‌ند
مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌د بیرمه‌ندێكی گه‌وره‌ی كورد بوو ڕووناكبیرێكی مه‌زنی كوردستان بوو سه‌رچاوه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی هێگڵ و ماركسی به‌وردی خوێندبوه‌و له‌گه‌ڵ باری ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی كوردستان به‌راورد ده‌كرد و له‌گه‌ڵ هه‌ندێ لایه‌نی پۆزه‌تیڤ و له دژی هه‌ندێ لایه‌نی نێگه‌تیڤی بوو.
مرۆڤ سه‌ربه‌سته له‌وه‌ی باوه‌ڕیی پێ یه‌تی ده‌ری ببڕێ. نه‌ك باوه‌ڕیی پێی نه‌بێ و ڕووكه‌شه‌و له ترسی ئه‌م و ئه‌و نه‌وێرێت ڕاستی هزرو بۆچوونی خۆی ده‌ربڕێ.
مه‌سعود محه‌مه‌د به‌ نووسین ده‌هاته‌ گۆڕه‌پانی ده‌مه‌ته‌قێ و وتووێژوو ڕاستی باوه‌ڕی خۆی بوێرانه ده‌رده‌بڕی. با ئه‌و كه‌سانه‌ی بۆچوونیان له بیروبۆچوونه‌كانی ئه‌و نه‌بوو به نووسین وه‌ڵامیان بدایه‌وه.
شێوازێكی تایبه‌تی هه‌بوو له نووسینه‌كانی، كه له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستیدا نه‌ده‌گونجا وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌نده گوێی به پۆڵین كردنی بابه‌تی نووسینه‌‌كانی نه‌ده‌دا، ناونیشانی سه‌ره‌كی و سه‌ردێڕی لاوه‌كی به‌سه‌ر یه‌كه‌وه پێشكه‌ش ده‌كردن و باكی نه‌بوو گه‌ر پتر له سه‌د لاپه‌ڕه له نووسینه‌كانی له ژێر یه‌ك ناونیشانی یاخود بێ ناونیشان بخاته به‌رده‌م خوێنه‌ری بابه‌ته‌كانی بخوێنێته‌وه.
مه‌سعوود محه‌مه‌د له ژیانی بیرمه‌ندیندا زنجیره‌یه‌ك لێكۆڵینه‌وه‌ی به‌پێزی له دوو توێی په‌رتووكی زلدا به‌ چاپ گه‌یاندووه، كه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه به‌شێكیانن:
په‌رتووكه كوردییه‌كان
1- حاجی قادری كۆیی - به‌شی یه‌كه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1973
2- حاجی قادری كۆیی - به‌شی دووه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1974
3- حاجی قادری كۆیی - به‌شی سێیه‌م - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1976
4- ووردبوونه‌وه‌یه‌ك له چه‌ند باسێكی ڕێزمانی كوردی - كۆڕی زانیاری كورد 1974
5- چه‌پكێك له گوڵزاری نالی - كۆڕی زانیاری كورد به‌غدا 1976
6- چه‌ند ‌حه‌شارگه‌یه‌كی ڕێزمانی كوردی - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1976
7- مرۆڤ و ده‌وروبه‌ر - به‌غدا - كۆڕی زانیاری ئێراق - ده‌سته‌ی كورد 1984
8- به‌ره‌و شه‌قامی ئاخاوتنی كوردی - به‌غدا - كۆڕی زانیاری كورد 1978
9- گه‌شتی ژیانم - سوێد - ستۆكهۆڵم - 1992 چاپی یه‌كه‌م
په‌رتووه‌كه عه‌ره‌بیه‌كان
1-اعاد التوازن الی میزان - مختل - المجمع العلمی الكردی - به‌غدا 1977
2- الی غورباشوفت العظيم
3- التفسیر البشری للتاریخ
4- المجتمع البشری لماذا يشبه مستشفى المجانین - اربیل - ده‌زگای ئاراس 1999

[behnam5555]

محه‌مه‌د ئوزون

ڕۆژی پێنج شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.11 نووسه‌ری کوردی کوردستانی باکوور "محه‌مه‌د ئوزون" له‌شاری "دیاربه‌کر" (ئامێد) له ته‌مه‌نی 54 ساڵیدا کۆچی دواییکرد، ئه‌ویش پاش ململانه‌یه‌کی دوورودرێژ له‌گه‌ڵ نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌دا.
هه‌روه‌ك‌ سه‌رچاوه هه‌واڵییه‌کان بڵاویانکرده‌وه، ئوزون پاش تێکچوونی ته‌ندروستی دوێنی بۆ نه‌خۆشخانه گوێزرایه‌وه و له‌وێش له ده‌ووروبه‌ری کاژمێر هه‌شتی به‌یانی به‌هۆی ناهه‌مواری ته‌ندروستییه‌وه گیانی له‌ده‌ستدا.

پێش ساڵ و نیوێك له‌مه‌وبه‌ر "محه‌مه‌د ئوزون" دووچاری نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌ی گه‌ده هاتبوو و ئه‌وه‌ش له‌لایه‌ن پزیشکانی سوێدییه‌وه ئاشکرا کرا. ناوبراو له مانگی ته‌مموزی ڕابردوودا بۆ شاری "دیاربه‌کر" گه‌ڕایه‌وه و بڕیاره لاشه‌که‌شی ڕۆژی شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.13، له‌و شاره بنێژرێت.
"محه‌مه‌د ئوزون" له‌ساڵی 1953 له‌شاری "Siverek/Sanliurfa" له‌دایکبووه. له‌پاش کوته‌دای سه‌رباز‌ی له 1971.03.12 چه‌ندین له چه‌پڕه‌وه‌کان و کورده‌کان خرانه به‌ندنیخانه‌وه. ئوزون له‌ته‌مه‌نی 18 ساڵیدا له 1972.03.03 له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی سه‌ربازی تورکییه‌وه ده‌خرێته گرتووخانه‌وه.
نووسه‌ری ناوبراو له گرتووخانه‌دا به چه‌ندین که‌سانی دیکه ئاشنا ده‌بێت، له‌وانه‌ش "Musa Anter" و "Mehmed Emin Bozarslan". هه‌ر له به‌ندینخانه‌ ئوزون فێری نووسین و خوێندنه‌وه‌ی زمانی کوردی ده‌بێت و په‌یوه‌ندی به‌هێز له‌گه‌ڵ کورده‌کانی چینی ناسراودا په‌یدا ده‌کات.
هه‌رچه‌نده پێشتر ئوزون سزای هه‌شت ساڵ به‌ندکردنی به‌سه‌ردا سه‌پێنرا بوو، به‌ڵام له‌ساڵی 1974دا به‌ر بڕیاری لێبووردن ده‌که‌وێت و ئازاد ده‌کرێت.
پاش ئازادکردنی له گۆڤاری "ڕزگاری" ده‌ستبه‌کار ده‌بێت و له‌سه‌ری دووباره له‌ساڵی 1976دا به‌ند ده‌کرێته‌وه، چونکه ڕۆژنامه‌ی ناوبراو سه‌ر به به‌رهه‌ڵستکارانی ڕژێمی سه‌ربازی تورکی بووه.
به‌ڵام پاش نۆ مانگ له‌به‌ندکردن ئوزون له گرتووخانه هه‌ڵدێت و ڕێگای سوێد ده‌گرێته‌به‌ر و له‌وێش وه‌ك په‌ناهه‌نده‌یه‌ك وه‌رده‌گیرێت. هه‌ر له‌ سوێد ئوزون به دیداری چه‌ندین کوردی هه‌ڵهاتووی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی گه‌وره شاد ده‌بێت، له‌وانه‌ش "جگه‌رخوێن"، "عوسمان سابیر"، "حه‌سه‌ن هیشار"، "نوره‌تین زازا" و "ئیبراهیم ئه‌حمه‌د".
ئوزون له‌سوێد له‌سه‌ر نووسینی به‌زمانی کورد به‌رده‌وام ده‌بێت و ستوونێك له‌سه‌ر ڕووپه‌ری ڕۆژنامه‌ی "Dagens Nyheter"دا بڵاوده‌کاته‌وه.
بۆ ماوه‌ی 28 ساڵ ئوزون له‌ وڵاتی سوێد ژیانی به‌سه‌رده‌برد، به‌ڵام له‌ساڵی 2005دا بۆ ئه‌سته‌نبول ده‌ڕوات و ماوه‌یه‌ك له‌و شاره ژیان به‌سه‌ر ده‌بات، بۆ نووسینی دواهه‌مین کاری وێژه‌یی بۆ سوێد ده‌گه‌ڕێته‌وه. به‌ڵام ناتوانێت ئه‌و کاره‌ ته‌واو بکات. چونکه پزیشکانی سوێدی له ئایاری 2006دا پاش پشکنین بۆیان ده‌رده‌که‌وێ، که ئوزون تووشی شێرپه‌نجه‌ی گه‌ده هاتووه. پاش وه‌رگرتنی چه‌ند چاره‌سه‌رێك له‌گه‌ڵ خێزانه‌که‌ی بۆ شاری "دیاربه‌کر" ده‌گه‌ڕێته‌وه و له‌وێش ماڵئاوایی له‌ژیان ده‌کات.
ئه‌و ساته‌ی ئوزون له ئه‌سته‌نبول چه‌ندین جار دووچاری هه‌ڕه‌شی پارتی کرێکارانی کوردستان (په‌که‌که‌) هاته‌وه. چونکه ناوبراو له‌ته‌ك ڕه‌خنه‌گرتن له‌ هه‌ڵوێستی تورکیا به‌رامبه‌ر کورده‌کانی کوردستانی باکوور، ڕه‌خنه‌ی توندی له‌کاره توندوتیژه‌کانی پارتی کرێکارانی کوردستان ده‌گرت.
نووسه‌ری ناوبراو له‌پاش خۆی نزیکه‌ی 15 ڕۆمانی و چه‌ندین نووسینی وێژه‌ و ڕامیاری به‌جێهێشتووه.
یه‌که‌مین ڕۆمانی به‌ناوی "تۆ" بوو، ئه‌وه‌شی له‌ساڵی 185دا بڵاوکرده‌وه و ڕۆمانی "ڕووناکی وه‌ك خۆشه‌ویستی و تاریکی وه‌ك مردن" به‌یه‌كێك‌ له هه‌ر جوانترین ڕۆمانه‌کانی داده‌نرێت.
"محه‌مه‌‌د ئوزون" به داهێنه‌ری وێژه‌ی کوردی مۆدێرن داده‌نرێت. له 28 ساڵه‌ی به‌سه‌ربردنی ژیان له وڵاتی سوێد نووسه‌ری کوردی کۆچکردو حه‌وت ڕۆمان و یه‌ك هۆنراوه‌ی به‌زمانی کوردی بڵاوکردۆته‌وه. بێجگه له‌زمانی کوردی به‌هه‌ردوو زمانی تورکی و سوێد نووسراوی دیکه‌ی بڵاوکردۆته‌وه. له‌ته‌ك ئه‌ندامێتی یه‌کێتی نووسه‌رانی سوێد، ئه‌ندامی یانه‌ی ".P.E.N"ی سوێدی بووه.

به‌خاك سپاردن

نووسه‌ری کوردی به‌ناوبانگ ڕۆژی شه‌ممه، ڕێکه‌وتی 2007.10.13 له‌شاری "دیاربه‌کر" به‌ئاماده‌بوونی "Sinan Çetin" (ئه‌کته‌ری تورکی و به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلم)، "Ferhat Tunç" (گۆرانبێژی کوردی)، "Ahmet Türk" و "Akın Birdal" و "Osman Baydemir" و "Nurettin Demirtaş" و " Selahattin Demirtaş" (ئه‌ندامانی DTP)، و "Orhan Miroğlu" (ناسراوێکی بواری ڕامیاری تورکی)، "Şerafettin Elçi" (ناسراوێکی بواری ڕامیاری تورکی) و "Yaşar Kemal" (نووسه‌ری به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك کورد) به‌خاکی کوردستان سپێدار. له‌م به‌خاك سپاردنه‌شدا وتاری ماته‌مینی به‌هه‌ردوو زمانی کوردی و تورکی خوێندرایه‌وه، هاوکات ئافره‌تان به‌زمانی کوردی لاوانه‌وه‌یان به‌سه‌ر نووسه‌ری کۆچکروودا چڕاند.
"ئۆرهان پاموك"، خاوه‌نی خه‌ڵاتی نۆبێل بۆ وێژه‌، له شاری نیویۆرك له دیمانه‌یه‌کی کورت له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ی "Radikal" تورکیدا وتی:‌‌ "مردنی ئه‌و نووسه‌ر زۆر دڵته‌نگی کردم ... خوێن له‌ناخم ده‌چۆڕێت... نه‌یانزانی نرخ بۆ کاره‌کانی دابنێن؛ زیاتر ئه‌شکه‌نجه‌یان ده‌دا. به‌ڵام من دڵنیام، که خوێنه‌رانی کورد و تورك په‌ڕتووه‌کانی محه‌مه‌د به‌زیندویی ده‌هێڵنه‌وه."
به‌رهه‌مه‌کانی ئوزون
- Tu
- Rojek ji rojên Evdalê Zeynikê
- Mirina Kalekî Rind
- Siya Evînê
- Destpêka Edebiyata Kurdî
- Antolojiya Edebiyata Kurdî
- Bîra Qederê
- Ziman û Roman - Weşanên Nûjen
- Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê
- Hawara Dîcleyê
- Ruhun Gökkuşağı (به تورکی)
- Hêz û Bedewiya Pênûsê Weşanên Nûdem
- Zincirlenmiş Zamanlar Zincirlenmiş Sözcükler (به تورکی)
- Dengbêjlerim (به تورکی)
- Nar Çiçekleri (به تورکی)

[behnam5555]

مارف خه‌زنه‌دار


مارف عه‌بدولقادر مارف عه‌زیز ئاغای خه‌زنه‌دار له 1930.11.01 له شاری هه‌ولێر له دایکبووه. بنه‌ماڵه‌كه‌یان خه‌ڵكی سلێمانییه‌ و دوای جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م چوونه‌ته‌ هه‌ولێر


مارف خه‌زنه‌دار خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له هه‌ولێر ته‌واوه ده‌کات و له‌ ساڵی 1951دا به‌سه‌رکه‌وتووی خوێندنی ئاماده‌یی ته‌واو ده‌کات. له ساڵانی 1952 - 1957 له شاره‌کانی هه‌ولێر، کوت و به‌غدا وه‌کو فه‌رمانبه‌رێك له به‌ڕێوبه‌رایه‌تی په‌روه‌رده "مه‌عارف" داده‌مه‌زرێت.
ساڵی 1957دا خوێندنی زانسگه له‌ كۆلێژی ئاداب له‌ به‌غدا و به‌كالۆریۆسی له ‌زمانی عه‌ره‌بی به‌ده‌ستهێناوه. دواتر له ساڵانی 1957 - 1959 له ناوه‌ندی "شه‌رقیه" و ئاماده‌یی "که‌رکووکی ئێواران" له که‌رکووك ده‌بێته مامۆستای زمانی عه‌ره‌بی.
له‌ئاداری 1960دا په‌یوه‌ندیی به "‌البعثة العلمیة العراقية"‌ كردووه و بۆ ماوه‌ی نۆ مانگ له مۆسکۆ بۆته ‌خوێندكار. پاشان له‌ شاری "سانت پترسبۆرگ" نیشته‌جێبووه و بۆته‌ خوێندكاری خوێندنی باڵا له‌به‌شی لێكۆڵینه‌وه‌ی كوردی له‌په‌یمانگای توێژینه‌وه‌کان ڕۆژهه‌ڵات، که سه‌ر به‌ئه‌كادیمییه‌ی زانستی ڕووسیا بووه، له‌وێ بڕوانامه‌ی ماسته‌ری به‌ده‌ستهێناوه. له‌ساڵی 1963دا له‌ كۆلێژی ڕۆژهه‌ڵات له ‌زانسگه‌ی "سانت پترسبۆرگ" بڕوانامه‌ی دكتۆرای به‌كۆی ده‌نگی له‌لایه‌ن لیژنه‌ی گفتوگۆ به‌ده‌ستهێناوه.
پڕۆفیسۆر "مارف خه‌زنه‌دار" له ساڵانی 1968 - 1981 له به‌شی کوردی کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی به‌غدا ده‌بێته پڕۆفیسۆر و له ساڵانی 1973 - 1981 سه‌رۆکایه‌تی ئه‌و به‌شه ده‌که‌وێته ئه‌ستۆی.
پڕۆفیسۆری ناوبراو به دامه‌زرێنه‌ری به‌شی کوردی کۆلێژی په‌روه‌رده‌ی زانسگه‌ی به‌غدا داده‌نرێت و تا ساڵی 1976 سه‌رباهری کارکردنی له کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی به‌غدا سه‌رۆکایه‌تی ئه‌و به‌شه‌ش‌ ده‌کات.
خه‌زنه‌دار له ساڵی 1988 - 2006 له کۆلێژی ئادابی زانسگه‌ی سه‌ڵاحه‌دین ده‌بێته پڕۆفیسۆری ئه‌ده‌بی کوردی.
وه‌كو نووسه‌ر و سه‌رنووسه‌ر له ‌چه‌ندین کۆوار و ڕۆژنامه‌یه‌كدا كاریكردووه‌. سه‌رجه‌م 32 په‌ڕتیوکی چاپكراوی له ‌نووسین و وه‌رگێڕان و لێكۆڵینه‌وه‌و بواری خوێندندا هه‌یه، که له ‌گرنگترین ئه‌و چاپكراوانه‌ش‌ "مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی"یه‌، كه‌ له‌حه‌وت به‌گ پێكهاتووه‌.
مامۆستا "مارف خه‌زنه‌دار" ئه‌ندامی سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسانی عێراقه بووه‌. له‌ساڵی 1960دا بۆته ئه‌ندامی یه‌كێتیی ڕۆژنامه‌نووسانی گێتی‌.
له‌ته‌ك‌ نووسین و کاری زانسگه ئه‌ندامێکی كارای "كۆڕی زانیاریی كوردستان" بووه‌.
"مارف خه‌زنه‌دار" له 2010.10.25 له ته‌مه‌نی 80 ساڵیدا له شاری هه‌ولێر ماڵئاوایی له ژیان کرد.

[behnam5555]

مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس

مێژووی ڕه‌وتی شارستانی مرۆڤایه‌تی له هه‌ر ووڵاتێك، هی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك، له قۆناغه‌ جیاجیاكانی مرۆڤایه‌تی، ژماره‌یه‌ك مرۆی هه‌ره مه‌زن ده‌ووری زێده كاریگه‌ری له دروست كردنیدا ده‌گێڕن، به‌ده‌گمه‌ن جارێكی دیكه‌ وێنه‌ی ئه‌و چه‌شنه مرۆیانه له‌هه‌ر بوارێكی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی، كه‌لتووری، ڕامیاری، نه‌ته‌وه‌یی... هتد دروست بێته‌وه، كه گه‌وره‌ترین به‌رژه‌وه‌ندی به‌ نه‌ته‌وه‌كه ‌و مرۆڤایه‌تیان گه‌یاندووه‌و هه‌رگیزاو هه‌رگیز واتا تا دنیا مابێ ئه‌و جۆره پیاوانه له‌ناو ویژدانی زیندووی نه‌ته‌وه‌‌كه‌یان، نیشتمانه‌كه‌یان، بگره مرۆڤایه‌تیش هه‌ر ده‌مێنن.

دیاره یه‌كێ له پیاوه هه‌ره مه‌زن و بلیمه‌تانه‌ی كورد، جه‌نابی "مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس"ه، كه نووسه‌ر و زانایه‌كی هه‌ره گه‌وره‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌مه .. كه زیاتر له 60 په‌رتووكی زێده به‌نرخی ئایینی و وێژه‌ی و كۆمه‌ڵایه‌تی بڵاوكردۆته‌وه، هه‌ر هه‌مووشیان ده‌چنه خانه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی هه‌مه‌لایه‌نی، خوایی و دونیایی، كه بریتین له ته‌فسیری قورئان به‌شێوه‌یه‌كی ئێجگار فراوان و به‌‌زمانی كوردی و عه‌ره‌بی، هه‌روه‌ها ساغكردنه‌وه‌ و شیكردنه‌وه‌ی چه‌ندین شاكاری شیعری مه‌زنی كلاسیكی كوردی، نموونه‌ی "مه‌وله‌وی، نالی، مه‌‌حوی، فه‌‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ندی...هتد".
"مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس" له به‌هاری ساڵی 1901دا له گوندی ته‌كیه‌ی سه‌ر به‌شارۆچكه‌ی خورماڵ‌ هاتووه‌ته دنیاوه ‌و ناوی ته‌واویشی "عه‌بدولكه‌ریم محه‌مه‌د فه‌تاح‌"ه‌ و سه‌ره‌تای خوێندنیشی به قورئان و په‌رتوكه ئایینییه‌كان ده‌ستپێكردووه و ساڵی 1913یش سه‌ره‌تاكانی "نه‌حو سه‌رف"ی خوێندووه‌، له‌سه‌ره‌تای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانیشدا له‌مزگه‌وتی مه‌ڵكه‌ندی شاری سلێمانی نیشته‌جێبووه‌و ده‌ستی به‌خوێندنی په‌رتووكی "شه‌رحی جامی" كردووه‌ و دواتر چووه‌ته مزگه‌وتی "مه‌لا محه‌مه‌د ئه‌مین بالیكه‌ده‌ر"ی و له ساڵی 1924یشدا له ئاهه‌نگێكی فراواندا له‌شاری سلێمانی مۆڵه‌‌ی مه‌لایه‌تی وه‌رگرتووه.
له‌ساڵی 1960یشدا له مزگه‌وتی "شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی" له‌به‌غدا به‌ناونیشانی "موده‌ریس" دامه‌زراوه‌، زیاتر له 50 فه‌قێ له‌سه‌رده‌ستی مۆڵه‌تی زانستییان وه‌رگرتووه، هه‌ر له‌و كاته‌وه به‌بێ‌ پشوودان خه‌ریكی وانه‌وتنه‌وه بووه له زانسته‌ شه‌رعی و وێژه‌ی و عه‌ره‌بییه‌كاندا. مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس چه‌‌ندین په‌رتووك و به‌رهه‌می وه‌ك نووسینه‌وه‌ی ژیان و به‌سه‌رهات و شیعری چه‌‌ندین شاعیری وه‌ك "مه‌ولانا خالید" و "شێخ عوسمان و سه‌راجه‌دین"ی بڵاوكردووته‌وه، هه‌روه‌ها چه‌‌ندین شیعریشی له‌ژێر نازناوی "نامی" بڵاوكردووه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ڕۆڵێكی گرنگی هه‌بووه له به‌كوردیكردنی فیقهی ئیسلامی و ته‌فیسری قورئانی پیرۆز و ته‌جویده‌كه‌یدا.
نموونه‌ی ژماره‌یه‌ك له په‌رتووكه به‌نرخه‌كانی به‌زمانی كوردی ئه‌مانه‌ن: یادی مه‌ردان و دووبه‌رگ، بنه‌ماڵه‌ی زانیاران، ژماره‌یه‌ك په‌رتووك له باره‌ی شه‌ریعه‌ت و ئیسلامه‌وه، كۆمه‌ڵه‌ شیعری فه‌قێ قادری هه‌مه‌وه‌ند، ته‌فسیری نامی حه‌وت به‌رگ، مه‌كتوباتی كاك ئه‌حمه‌دی شێخ چوار به‌رگ، عه‌قیده‌ی مه‌رزیه‌ی مه‌وله‌وی، دیوانی نالی، دیوانی مه‌وله‌وی، دیوانی مه‌حوی و چه‌ندین په‌رتووكی دیكه به‌زمانی كوردی و عه‌ره‌بی و فارسی نووسیوه‌و بڵاویكردۆته‌وه.
دیاره جه‌نابی مامۆستا "مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی موده‌ریس"، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی عێراقیش به زانایه‌كی گه‌وره ناسرابوو و خاوه‌ن فتوای ئایینی بووه، بۆیه چه‌ندین ساڵ‌ پۆستی سه‌رۆكایه‌تی "رابطه علماء العراق"ی به‌ده‌سته‌وه گرتبوو، له‌وه‌ش گرنگتر له‌م ساڵانه‌ی دوایی 3 هه‌زار زانای ئایینی سوننی ڕێڕه‌و كه له هه‌موو پارێزگا‌كانی عێراق هاتبوون و له به‌‌غدا كۆبوونه‌وه‌، به‌بێ به‌شداریكردن و ئاگاداری خۆی جه‌نابی مه‌لا عه‌بدولكه‌ریمی مود‌ه‌ریس به سه‌رۆكی (الامانه العلیا للافتاء و التدریس و البحوث و التصوف) هه‌ڵبژێراو، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باری ته‌ندروستی ناله‌باربووه ڕه‌تیكردبۆوه. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ماوه‌یه‌ك ئه‌ندامی كارای كۆڕی زانیاری عێراق - د‌ه‌سته‌ی كورد - بووه، هه‌روه‌ها باو‌ه‌ڕپێكراوی كۆڕی زانیاری وڵاتی ئوردون بووه.
كه‌سایه‌تی گه‌وره‌ی ئایینی و ئه‌دیب و زانای گه‌له‌ی كورد مامۆستا "مه‌لا عه‌بدولكه‌‌ریمی موده‌ریس" له‌ته‌مه‌نی 104 ساڵیدا له‌ كاژمێر 12ی شه‌وی 29 له‌سه‌ر 2008.05.30 له شاری به‌غدای پایته‌ختی وڵاتی ئێراق كۆچی داوییكرد.