نقش ماندگار مرحوم پروفسور حسابی در بنیان‌گذاری مركز انرژی اتمی ایران

[VAHID]

نقش ماندگار مرحوم پروفسور حسابی در بنیان‌گذاری مركز انرژی اتمی ایران
پس از سال‌ها تلاش دانشمندان و محقققان ایرانی، اكنون ایران به دانش و فناوری موردنیاز برای بهره‌گیری از انرژی اتمی در جهت مقاصد صلح آمیز دست یافته است، از همین رو شایسته است در این برهه زمانی، شیرینی این توفیق بزرگ را با پاسداشت نقش ماندگار بنیان‌گذار مركز انرژی اتمی ایران توامان سازیم.

پس از سال‌ها تلاش دانشمندان و محقققان ایرانی، اكنون ایران به
دانش و فناوری موردنیاز برای بهره‌گیری از انرژی اتمی در جهت مقاصد
صلح آمیز دست یافته است، از همین رو شایسته است در این برهه
زمانی، شیرینی این توفیق بزرگ را با پاسداشت نقش ماندگار
بنیان‌گذار مركز انرژی اتمی ایران توامان سازیم.
امروز پانزدهمین یادمان مرحوم پروفسور حسابی با اجتماع اندیشمندان
و فرهیختگان در منزل ایشان برگزار می‌شود و به همین مناسبت
شایسته دیدیم نگاهی گذرا به نفش و فعالیت‌های این دانشمند گرامی
در پایه‌گذاری مركز انرژی اتمی ایران نماییم.
مرحوم دكتر سید محمود حسابی بنیان‌گذار مركز انرژی‌اتمی ایران
در اواخر جنگ جهانی دوم و همزمان با پیدایش انرژی اتمی و تحقق
پیش بینی اوایل قرن بیستم دانشمند نابغه این قرن "آلبرت اینشتین"
درباره تبدیل جرم به انرژی، است.
در ایران، كسی كه با نگرش مثبت در فكر ایجاد مركزی برای مطالعات
بر روی این پدیده جدید بر تاسیس یك مركز اتمی پافشاری می‌كرد،
پروفسور سید محمود حسابی بود.
وی در این زمینه با پی‌گیری‌های مكرر و حضور در كمیته‌ها و كمیسیون‌های
تصمیم‌گیری ، فعالیت خود را با تاسیس مركزی برای آزمایش انرژی اتمی
در دانشگاه تهران از اوایل دهه سی هجری شمسی آغاز كرد كه همراه با
یك سلسله فعالیت‌های بین‌المللی، از قبیل: شركت ایشان در كنفرانس‌های
"استفاده صلح جویانه از انرژی اتمی" در ژنو و بازدید از مراكز تحقیقاتی
انرژی اتمی كشورهای پیشرفته چون شوروی و انگلستان، منجر به تاسیس
سازمان‌های انرژی اتمی و حركت ایران در عرصه علوم اتمی شد.
پروفسور سید محمود حسابی، كه با اندوخته‌ای از دانش روز و كسب مدارج
عالی تحصیلی و علمی در چندین رشته مهندسی و مطالعات جامع در
علوم پایه به عنوان اولین فردی كه در ایران دارای دكترای فیزیك بود به كشور
بازگشت، برای نخستین بار موضوع پیشرفتهای اتمی جهان را در ایران مطرح
و توجه افراد را به این مهم جلب كرد كه ایران نباید دراین رشته علمی، كه
ترقی آینده جهان بدان وابسته است، از سایر كشورها عقب بماند.
استاد در زمانی از انرژی اتمی در كشور صحبت كرد كه درایران كم‌تر كسی
بود كه درباره اتم یا انرژی اتمی اطلاعات یا معلوماتی حتی عادی داشته‌باشد.
در آن ایام، دانشجویان دارالمعلمین عالی، كه از شاگردان اولیه استاد بودند،
نقل می‌كردند: استاد در حین تدریس رشته‌های مختلف علوم جدید،
به ویژه فیزیك، در مورد اتم و انرژی نكات علمی جالب كم سابقه‌ای را مطرح می كرد.
علاوه بر این، در همان ایام برای روشن شدن اذهان عمومی چند مقاله نیز
از پروفسورحسابی در مطبوعات آن زمان و بولتن‌های منتشره از سوی
دانشگاه تهران درج شده است كه تا آن زمان سابقه نداشته و بی‌تردید
می‌توان گفت این پژوهش‌ها، نخستین مقالاتی است كه درباره اتم در
كشور ما نوشته شده است .
در واقع، فكر و اندیشه تاسیس مركز انرژی اتمی برای ایران در اوایل سال
‪ ۱۳۳۱‬به صورت یك ایده مهم توسط استاد شكل گرفت و در این ایام بود
كه ایشان تلاش خود را برای شناساندن اهمیت انرژی اتمی به قشر
تحصیل كرده و مسئولان امور آغاز كرد.
استاد كه بخش عمده‌ای از مطالعات و پژوهش‌های خود را در زمینه انرژی اتمی
گذرانده بود، فكر تاسیس مركز اتمی را در میان دانشگاهیان ایجاد و به تدریج
با اقدامات اساسی تری این امر را پی‌گیری‌كرد.
بر اساس اسناد و مدارك موجود، در همه مراحل اولیه اقدامات، یعنی: از طرح
مساله و نامه‌نگاری به مسوولان، تا مهم‌ترین اقدامات مربوط به ایجاد مركز
انرژی اتمی، استاد حضور داشت و موارد را پی‌گیری می‌كرد تا به تدریج منجر به
تشكیل شورای انرژی اتمی در دانشگاه تهران و بعد سایر مراكز شد.
نخستین گام اجرایی برای تاسیس مركز انرژی اتمی ایران توسط ایشان در سال ‪
۱۳۳۲‬برداشته شد، در آن ایام، استاد، كه كرسی تدریس فیزیك در دانشگاه تهران
را داشت، از مسوولان خواست تا نسبت به فراهم ساختن مقدمات ایجاد یك
مركز اتمی در دانشگاه تهران اقدام كنند.
براساس پیشنهادهای ایشان، در سال ‪ ۱۳۳۳‬مبلغ یك میلیون تومان در بودجه
دپارتمان فیزیك دانشگاه تهران جهت تهیه وسایل و سفارش برخی از اسبابهای
آزمایشگاه اتمی به كشورهای خارجی منظور می‌شود و استاد نسبت به
سفارش اقلام مورد نیاز اقدام می‌كند.
استاد در این مورد برای شاگردان خود در دانشگاه نقل می‌كرد: وقتی ایشان
انرژی اتمی را در كشور شروع كرد، این مهم فقط در دو اتاق، در دالان طبقه
اول دانشكده علوم راه افتاد كه این محل در مقابل اتاق رئیس دانشكده اتاق
خود ایشان واقع بود.
با این كه در آن روزها فقط سه چهار كشور بودند كه انرژی اتمی را شروع
كرده بودند و ما در مقایسه از بسیاری از كشورها جلوتر بودیم، ولی متاسفانه
در كشور ما عده‌ای از مسوولان با این مهم مخالفت می‌كردند كه شاید
بهتر است بگوییم بی‌اطلاع بودند و از سوی مسوولان كمكی برای انجام
این امر نمی‌شد.
در آن روز، فقط با استفاده از بودجه دانشكده علوم كه بسیار محدود بود،
استاد وسایل لازم برای این كار را به خارج سفارش داد تا حداقل تجهیزات
تامین و كار شروع شود.
در سال ‪ ،۱۳۳۴‬پیرو پافشاری‌های استاد جهت راه اندازی مركز مطالعه
انرژی اتمی در دانشگاه تهران و در پاسخ به دعوت آكادمی علوم شوروی،
ایشان به كنفرانس مذكور اعزام شد.
شرح این كنفرانس كه در تیرماه ‪ ۱۳۳۴‬در مسكو برگزار شد و وقایع جالبی
مانند بازدید ایشان از مراكز و نیروگاه‌های مختلف اتمی شوروی و ملاقات
با چرنكوف، دانشمند معروف شوروی و برنده جایزه نوبل، در سفرنامه زیبایی
كه استاد در پی این سفر به وزارت امور خارجه و دانشگاه تهران و سایر مراجع
ذی ربط دادند، باعث شد تا در بهمن ماه همان سال وزارت امور خارجه پیشنهاد
تاسیس كمیسیون انرژی اتمی در دانشگاه تهران برای بررسی مساله انرژی اتمی
را ارائه كند.
یكی از اسناد مهمی كه به پیشینه چگونگی تاسیس مركز انرژی اتمی در
كشور ما مربوط می‌شود و نقش اساسی استاد را در این زمینه آشكار
می‌سازد، گزارشی است كه در هفدهم بهمن ماه ‪ ۱۳۳۴‬از طرف یك كمیسیون
سه نفری، كه برای رسیدگی به این پیشنهاد تشكیل شده بود، برای رئیس
وقت دانشگاه تهران نوشته شده است.
درگزارشی كه كمیسیون رسیدگی به پیشنهاد وزارت امورخارجه به
ریاست دانشگاه تهران ارائه داده، آمده است: اساتید فیزیك از چند سال
پیش ملاقات‌ها و مكاتباتی به این منظور انجام داده‌اند و با توجه به عدم
نتیجه گیری مثبت، از طریق دانشگاه اقدام به سفارش وسایل اولیه لازم
برای تاسیس یك آزمایشگاه اتمی نموده‌اند و مشكل اساسی در امر تكمیل
این آزمایشگاه بالا بودن هزینه تجهیزات مورد نیاز بوده و با محدودیت بودجه
دانشگاه تجهیز آزمایشگاه امكان پذیر نگردیده‌است.
و به این ترتیب، نخستین كمیسیون انرژی اتمی ایران متولد و مقر آن
دانشگاه تهران تعیین می‌شود.