گاهشماری در ایران باستان تقویم ایرانیان در گذر تاریخ

[behnam5555]

گاهشماری در ایران باستان

تقویم ایرانیان در گذر تاریخ

مطالعه تاریخ ایران باستان و تحقیقات اخیر در این زمینه نشان میدهد که انواع تقویم رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن معمول بوده است که از میان آنها سه تقویم زیر دارای اهمیت بیشتری بوده است :

فرس قدیم ( هخامنشی )
اوستایی قدیم
مجوس و مغان

تقویم هخامنشی :

تقویم رایج در اوایل حکومت شاهنشاهی هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بوده است . متون کتیبه های باقی مانده از داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمانهای شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه میسازد . متون این کتیبه ها و محتوای فرمانها بیانگر این حقیقت اند که ایرانیان قدیم سال را به دوازده ماه تقسیم میکردند و فصول را می شناختند . ماه های هخامنشی و معنای برخی از آنها عبارت است از :

ادوکن ئیش :
هنگام کندن جوی , برابر با فروردین

ثور واهر :
بهار پر غرور , برابر با اردیبهشت

تائی گرچی :

سیر چیدن , برابر با خورداد

گرم پد :
پای گرم , برابر با تیر
درن باجی :

جاودانگی , برابر با امرداد
کاریاشیا : برابر با شهریور
بایگا دئیس : ماه پرستش خدا , برابر با مهر ماه
ورگزن :
برابر با آبان ماه
اثری یادی :
ماه پرستش آتش : برابر با آذر ماه
آنامک :
ماه خدای بی نام , برابر با دی
سامیا :

برابر با بهمن ماه
ویخن :
برابر با اسفند ماه

در اخبار است که داریوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار کلدانی با به نام "نبوریمنو" , "کیدینوس" را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و ایشان با آشنایی به دانش نجوم یک سال شمسی را برابر با 365 روز و 6 ساعت و 15 دقیقه و 41 ثانیه معین نمود . به احتمال قوی سال و ماه ایرانیان را با اصول سال و ماه بابلی تنظیم کردند . این تقویم که قدیمیترین نمونه زمان سنجی در ایران است , تا زمانی که تقویم اوستایی در ایران رواج یابد تقویم رسمی کشور بوده است . خصوصیات آن به شرح زیر است :

1 ) آغاز سال :


در تقویم فرس قدیم آغاز سال با آغاز پاییز مقارن و اولین ماه سال "باکیادئیس" با برگزاری جشن "باگایادی" توام بود . همچنین از قرار معلوم جشن مهرگان بعد از برقراری تقویم زرتشتی به جای جشن باگایادی برگزار می شده است .

2 ) مبدا و سرآغاز :


در خصوص اینکه سرآغاز تقویم فرس قدیم از چه زمانی و متکی بر چه واقعه ای بوده است , اطلاع دقیقی در دست نیست . ولی بر اساس قرائن میتوان گفت : چون آغاز سلطنت هر پادشاهی , مبدا تاریخی آن زمان محسوب میشده و در دولت بابل نیز چنین میکردند پس مادها و پارسها که چیزهای زیادی را از بابل و آشور اخذ و اقتباس کرده بودند , به احتمال زیاد این امر نیز از آنان گرفته شده است . همچنان که متون گلی پارسه ( تخت جمشید ) این احتمال را مقرون به حقیقت ساخته است .

3 ) شمارش ایام :


در تقویم فرس قدیم , مانند عصر حاضر , روزهای هر ماه را با شمارش اعداد مشخص میکردند و هر ماه دارای 30 روز بوده است . نمونه آن را در کتیبه بیستون میخوانیم :

چهارده روز از ماه ویخن گذشته بود که . . .
نه روز از ماه گرم پد گذشته بود که . . .

4 ) فصل :

در تقویم فرس قدیم , سال به چهار فصل سه ماهه تقسیم می شد و به کاربردن کلماتی همچون وهار به جای بهار و وهامین به جای تابستان و پاتیژ به جای پاییز که در زبان پهلوی معمول بوده مبین همین امر است . این واژه های باستانی امروزه در زبان کردی به راحتی قابل مشاهده است . کردهای ایرانی نژاد هنوز این واژه ها را حفظ کرده اند و به بهار امروزی همان وه هار میگویند یا به تابستان پارسی امروزی همان واژه پهلوی ایران باستان یعنی هاوین را به کار می برند .

تقویم دینی مزدیسنا :


بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رواج یافت و ماههای زرتشتی جانشین ماهای فرس هخامنشی گردید . این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است . این تقویم کاملا مذهبی است و بر اساس خواسته های دینی زرتشتیان و بر اساس انجام مراسم و فرایض دینی آنان بنا شد . به طوریکه هر یک از روزها و ماههای سال به فرشته یا فرشتگانی اختصاص دارد و انجام فرایض دینی را در زمانهای خاص توصیه مینماید . برخی از خصویات این تقویم از این قرار است :

شبانه روز در تقویم مزدیسنا :

در اوستا شبانه روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده :
وانگاه , ربیتونیگاه , ازیرنیگاه , اویسروتریمگاه و اشهینگاه .
واژه هاتر یا هاسر در فرهنگ اوستا و پهلوی به جای ساعت به کار گرفته می شود و یک هاسر برابر است با یک ساعت و 12 دقیقه امروزی .
روزهای 30 گانه در این تقویم که هر یک به نام فرشته یا ایزدی نامگذاری شده است به شرح زیر می باشد :
هرمزد یا اهورازمزدا
بهمن یا وهومنه
اردیبهشت یا آش وهشت
شهریور یا خشتروئیریه
سفندارمذ یا سپنت آرمئیتی
خرداد یا هوروتات
امرداد یا امرتات
دی به آذر یا دئوش
آذر یا آتر
آبان
حورشید یا هورخشئت
ماه یا ماونگه
تیر یا تشتری
گوش یا گئوش
دی به مهر یا دئوش
مهر یا میتر
سروش یا سرئوش
رشن یا رشئو
فروردین یا فره وشی
بهرام یا ورترئن
رام یا رامن
باد یا وات
دی به دین یا دئوش
دین یا دئنا
ارد ( ارت ) یا اشی ونگوهی
ارشتاد ( اشتاد ) یا ارشتات
آسمان یا اسمن
زامیاد یا زم
ماراسپند ( مهر اسپند ) یا منثر سپنت
ائیران
در خرده اوستا در گفتاری تحت عنوان سیروزه میخوانیم , نگهبانی از 30 روزهای ماه به یکی از فرشتگان سپرده شد و به همان فرشته نامزد گردیده است و ایزدان معروف مزدیسنا , همان که روزهای ماه را به نامهای آنان خوانده اند و خود ایزدان بزرگ از همکاری مهین فرشتگان که آنان را امشاسپندان گویند , شمرده شده اند و بقیه همکاران و مددکاران آنها می باشند :

امشاسپندان = ایزدان همکار
هرمزد = دی به آذر , دی به مهر , دی به دین
بهمن = ایزد ماه , ایزد گوش , ایزد رام
اردیبهشت = ایزد آذر , ایزد سروش , ایزد بهرام
شهریور = ایزد خور , ایزد مهر , ایزد آسمان , ایزد ائیران
سفندارمذ = ایزد آبان , ایزد دین , ایزد ارت , ایزد ماراسپند
خرداد = ایزد تشتر ( تیر ) , ایزد فروردین , ایزد باد
امرداد = ایزد رشن , ایزد اشتاد , ایزد زامیاد

ماه در تقویم مزدیسنا

ماونگه در اوستا و در تقویم مزدیسنا , هم به مفهوم سیاره ماه ( قمر ) و هم به معنای شبانه روز از زمان است . در این تقویم هر 30 روز را یک ماه نامیده و هر سال را 12 ماه می گرفتند , بنابراین هم ماه و هم سال در این تقویم اصطلاحی است نه حقیقی . اسامی دوازده ماه این تقویم همان اسامی ایزدان معروف دین بهی زرتشتی است و در تقویم امروزی ایران نیز با کمی تغییر محفوظ مانده است . این ماه ها شامل زیر میباشد :
فروردین :

فره وشی یا فروهر
اردیبهشت :
اش وهشت
خرداد :

خورداد , هوروتات
تیر :

تشتری
مرداد :
امرداد , امرتات
شهریور :
خشتر وئیریه
مهر :
میتر
آبان :

آبها , آناهیتا
آذر :
آتر , آتش
دی :

دئو , دئنا ( خالق اوهرمزد )
بهمن :
وهمن , وهومنه
اسفند :

سفندارمذ , اسپنت ارمئتی

اسامی جشنها و زمان آنها :

1 ) فروردینگان = فروردین روز ( 19 ) در ماه فروردین
2 ) جشن اردیبهشتگان = اردیبهشت روز ( 3 ) در ماه اردیبهشت
3 ) جسن خردادگان = خرداد روز ( 6 ) در ماه خرداد
4 ) جشن تیرگان = تیر روز ( 13 ) در ماه تیر
5 ) جشن امردادگان = امرداد روز ( 7 ) در ماه امرداد
6 ) جشن شهریورگان = شهریور روز ( 4 ) در ماه شهریور
7 ) جشن مهرگان = مهر روز ( 16 ) در ماه مهر
8 ) جشن آبانگان = آبان روز ( 10 ) در ماه آبان
9 ) جشن آذرگان ( آذرخش ) = آذر روز ( 9 ) از ماه آذر
10 ) جشن هرمز = نخستین روز هر ماه
11 ) جشن خرم روز ( دی دادار جشن ) = دی روز در ماه دی
12 ) سپندار جشن = سفندارمذ روز ( 5 ) در ماه سپندارمذ

هر روزی که نام ماه و روز با یکدیگر برابر می شود ایرانیان باستان جشن می گرفته اند . امروزه نیز زرتشتیان این مراسم ها را اجرا میکنند . در تقویم مزدیسنا چون سال را 12 ماه 30 روزه حساب می شود پس 5 روز اضافی را به نام اندرگاه می نامیدند که این اسم در دوره اسلامی به پنجه دزدیده یا خمسه مسترقه معروف گردید . هر یک از پنج فصل گاتها نیز به یکی از روزهای اندرگاه منسوب شده است . اسامی این پنج روز عبارت است از :

اهنودگاه
اشتودگاه
سپندگاه
وهوخشتره گاه
هیشتواشت گاه

سال و سر آغاز آن

از زمان هخامنشیان که اصول تقویم نگاری مصری از آنان اخذ گردید , ماه ایرانی معادل با ماه توت مصری آغاز شد و به دنبال آن اصلاحاتی صورت گرفت . در ابتدا آغاز سال را از اول پائیز به آخر اسفند منتقل کردند و فروردین ماه را اول سال قرار دادند . آنگاه برای تثبیت محل آن , کبیسه ای در نظر گرفتند که با اعمال آن در هر دوره 120 ساله , آغاز سال در اول فروردین ماه ثابت می ماند . حمزه بن حسن اصفهانی ( متوفی 360 هجری ) به استناد خدایی نامه می نویسد :

ایرانی زرتشتی با اول فروردین ماه به آغاز خلقت منسوب است , زیرا خلقت در روز هرمزد از ماه فروردین در نقطه اعتدال ربیعی بود . بعضی ها این امر را به خود زرتشت نسبت میدهند و معتقدند که او این تقویم را بر اساس مبدا آفرینش نهاد و اولین روز از سال را اعتدال بهار قرار داد . در منابع دیگر نیز میخوانیم آغاز سال در تقویم مزدیسنا از دی ماه بود که علت آن را تعلق خطر ایرانیان به این ماه که منسوب به آفریدگار است می دانستند و معتقد بودند آنان آغاز سال را با ماهی که به پروردگار منسوب باشد , نیک میدانستند و چون کبیسه به طور دقیق اجرا نمی شد , به تدریج دی ماه به اعتدال ربیعی رسید و این زمان با اصلاحاتی که داریوش بزرگ با اقتباس از مصریان انجام داده بود مصادف گردید و چون اول ماه توت مصری , با اول ماه دی برابر بود , فروردین ماه را به جای دی ماه برگزیدند و سه ماه به عقب بردند و اعتدال ربیعی را سر آغاز تقویم مزدیسنا قرار دادند که این رسم هنوز پابرجاست . ( قانونی مسعودی ج 1 )

فصل در تقویم مزدیسنا

بنا به روایت یشتها و خرده اوستا در ایران قدیم تنها دو فصل تابستان و زمستان وجود داشته است که مدت آنها مساوی نبوده است . مثلا گاه تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه یا بر عکس بود و این امر به آب و هوای هر محل نیز بستگی داشته است . فصل تابستان معمولا از فروردین تا مهر و فصل زمستان از آبان تا اسفند به طول می انجامید که پنج روز "اندرگاه"در پایان زمستان هم یادآور پنج ماه زمستان بود . بعدها با گسترش دین زرتشت , سال به شش قسمت غیر مساوی تقسیم و یا شش فصل ( گاه ) تقسیم شد که هرکدام از آنها "ییر" و یا "رتو"خوانده می شد و آخر هر یک از این فصول جشن معروف گاهنبارها برگزار میگردید . این فصول شش گانه عبارت است از :

میذیوی زرمی :

از اول اعتدال ربیعی تا روز چهل و پنج از آن است که تقریبا تا 15 اردیبهشت ادامه می یابد
میذیوی شم :

به مدت 60 روز می باشد
پیتیش ههی :

به مدت 75 روز می باشد
ایاترم :

به مدت 30 روز
منیذیایری :

به مدت 80 روز
همسیت منیذی :

به مدت 75 روز

پس از سقوط شاهنشاهی هخامنشی و تسلط یونانیان بر ایران و تاسیس دولت سلوکیان و سپس رواج تقویم یونانی در ایران , تقویم مزدیسنا از رسمیت افتاد و به دنبال آن در دوره اشکانی اگر چه این تقویم در میان عامه مردم معمول بود , ولی به دلیل بی دقتی در اعمال کبیسه مورد استفاده قرار نگرفت و به تدریج به طور کلی مغشوش شد تا اینکه در دوره ساسانیان مجددا زنده شد . امپراتوری سترگ ساسانیان سیاست خویش را بر حمایت از دین زرتشت نهاد و در ابتدای امر به احیای آن اقدام نمود . در نتیجه به منظور برقراری مراسم دینی و دقت و صحت هر چه بیشتر در اعمال فرایض دینی آن , به تجدید حیات تقویم مزدیسنا و اصلاحات اساسی در آن پرداخت . به دنبال این روند تقویم مزدیسنا در دوره ساسانی با حفظ خصوصیات دینی , تقویم رسمی و سیاسی کشور ایران شد و مبدا آن از جلوس اردشیر پاپکان و تاسیس امپراتوری بزرگ ساسانیان در سال 224 پس از میلاد قرار گرفت و شاهنشاهان بعد از او نیز همین روش را در پیش گرفتند تا به نام آخرین فرمانروای نگونبخت این سلسله , یزدگرد سوم نامیده شد .

تقویم یزدگردی :

تقویمی که بعد از انقراض سلسله ساسانی در نزد ایرانیان که دین خود را حفظ کرده بودند رایج شد تقویم بزدگردی نام گرفت . این تقویم برای ایرانیان هند , پاکستان و ایران جهت استفاده در مراسلات و مکاتباتشان استفاده می شد . از آنجا که این تقویم ادامه تقویم فرس قدیم و مزدیسنا است , تاریخچه پیدایش آن از اسطوره های ملی ایران سرچشمه میگیرد . برخی آن را به هوشنگ شاه پیشدادی و برخی دیگر به جمشید شاه نسبت داده اند . همچنان که در تقویم یزدگردی نیز بعضی ها سال جلوس و برخی سال مرگ پادشاه را مبدا قرار داده اند.
در این تقویم سال را 365 روز حساب میکنند و روزهای سال را به طور مساوی به 12 ماه 30 روزه تقسیم میکنند و پنچ روز اضافی را بعد از آخر ماه اسفند و یا اول ماه فروردین می آورند , اسامی 12 ماه همان اسامی سال شمسی امروزی است . ایرانیان قدیم , خرده ایام , یعنی تقریبا شش ساعت مانده از هر سال را با اعمال کبیسه ای به نام بهیزک جبران میکردند , اما بعد از سقوط سلسله ساسانیان برخی از زرتشتیان دیگر کبیسه و بهیزک را در نظر نگرفتند و سال را تنها 365 روز حساب کردند , در نتیجه اول فروردین ماه هر سال یک روز و شش ساعت عقب می رود و نوروز حقیقی با زمان تحویل آفتاب در برج حمل برابر نمی شود و در یک دوره 1461 ساله دوباره به نقطه اول می رسد .

برخی از تقویم های موجود ایران کهن :

در روزگار امروز , ایرانیان تقویم های متعددی را جهت زندگی شخصی خویش انتخاب نموده اند تا این تمدن و هویت ملی خویش را زنده نگهدارند . تقویم رسمی ایران خورشیدی است ولی هنوز تقویم های کهن ایرانی در نزد اشخاص استفاده می شود :

7029 میترایی :
پیدایش آئین مهر در ایران , مهرپرستی یکی از قوی ترین کیشهای جهان به حساب می آید که روزگاری اروپا را در نیز تحت کیش خود قرار داده بود . گرچه به عنوان دین شناخته نشده است ولی یکی از مهم ترین آئین های جهان بوده است . ایرانیان این آئین جهانی را که از ایران به دنیا صادر شد را مایه مباهات خویش می دانند و پیدایش مهر و انسانیت و محبت را ریشه در هویت ملی خود می دانند . اعتبار این تقویم تائید نشده است و فقط بر اساس حدسیات و پژوهش های افراد محقق است .

3745 زرتشتی :
تقویم رسمی زرتشتیان امروز جهان , این تقویم در هند , پاکستان , ایران و تمام زرتشتیان جهان امروز استفاده می گردد . ظهور اشو زرتشت اسپنتمان , پایه گذاری نخستین دین یکتاپرستی جهان , دعوت جهان به خردورزی و طلح و دانش و ایجاد بزرگترین اندرز انسان ساز جهان : کردار نیک - گفتار نیک - پندار نیک . این تقویم حداقل سال پیدایش ظهور زرتشت را در نظر گرفته است . زیرا به عقیده بسیاری از محقیقن و تاریخ نگاران جهان ظهور وی به 3700 تا 5500 سال پیش باز میگردد .

2619 مادی :
پایه گذاری نخستین امپراتوری بزرگ ایرانیان توسط اقوام مادها در خاورمیانه . این حکومت به عنوان نخستین دولت ایرانی قدرتمند در خاورمیانه شناخته شده است . مادها اقوام کهن ایرانی هستند که امروزه شامل : آتروپاتکان ( آذربایجان ) - کردستان ترکیه - کردستان عراق - کردستان سوریه و ایران - آران و شیروان و ارمنستان و برخی مناطق شمالی ایران می باشد که پس از حکومت قاجار و یورش سپاه متجاوز ترکان عثمانی به اشغال بیگانگان در آمده است .
نقشه ایران در زمان دولت ماد

2566 تاجگذاری کورش بزرگ :
تاجگذاری نخستین پادشاه خردمند - طلح طلب جهان که پایه گذار اصلی سازمان ملل متحد و سازمان جهانی حقوق بشر امروز در آن روزگار بوده است . در روزگاری که شاهان و رهبران کشورهای دیگر دست و پاهای و گردن قطع می نمودند و زنا و فحشا و فساد سمبول تمدنهای باستانی آن روزگار بود - کوروش بزرگ در ایران ظهور نمود و به حکومت ماد خاتمه داد و از ماد و پارس و پارت ( اقوام ایرانی ) قدرتمندترین کشور جهان آنروزگار را بنا ساخت و ریشه تجاوز به ایران را خشکانید . وی مردمان را به یکتاپرستی - خرد و دانش - منش و کردار نیک - آزادی انسان در انتخاب دین و باور مذهبی - آزادی اقوام در آزادی زبان و آداب و رسوم خود دعوت نمود . وی پس از ورود به هر کشوری مردمانش وی را ناجی خداوند و فرزند صالح پروردگار خطاب نمودند . نام وی در تورات و قرآن نیز آمده است . ذر تورات وی به نام کوروش فرزند صالح خداوند نام برده است و در قرآن به نام ذوالقرنین ذکر شده است . کوروش بزرگ یکی از سه ابر مرد جهان معرفی شده است . پس از وی اسکندر و سزار می باشند .
سخنان کوروش بزرگ و زندگی وی
نقشه ایران در زمان کوروش بزرگ

1376 یزدگردی :
ایرانیان یاد و خاطره پایان سلسله ساسانیان و برچیده شدن دودمان ایرانی را توسط اعراب زنده نگاه داشته اند . این تقویم امروزه کاربرد دارد و شرح آن در بالای این جستار ذکر شده است .

1386 خورشیدی :
پس از ورود اسلام با در نظر گرفتن هجرت پیامبر و تغییرات ماه و سال ایرانی و محفوظ نگاه داشتن نوروز در ایران تقویم خورشیدی برای دوری جستن از تقویم اعراب بدوی ( هجری قمری ) ایجاد شد . مورخین این حرکت را به حکیم دانشمند عمر خیام نیشابوری نسبت داده اند .

نویسنده دکتر ابوالفضل نبئی

[فرانک]

روزهای باستان

1=اور مزد
2= بهمن
3= اردیبهشت
4= شهریور
5= سپندار مزد
6=خرداد
7=مرداد
8=دی به آذر
9=آذر
10=آبان
11=خور
12=ماه
13=تیر
14=گوش
15=دی به مهر
16=مهر
17= سروش
18=رشن
19=فروردین
20=ورهام
21=رام
22=باد
23= دی به دین
24=دین
25=ارد
26=اشتاد
27=آسمان
28=زامیاد
29=زامتره سپند
30=انا رام
31=ا ورداد

[فرانک]

نام روزهای میترایی
شنبه=کیوان شید
یکشنبه=مهر شید
دوشنبه=مه شید
سه شنبه=بهرام شید
چهار شنبه=تیر شید
پنجشنبه=اور مزد شید
جمعه=ناهید شید