نوروز، کهن‌ترين ميراث معنوي بشر

[رزیتا]

نوروز، کهن‌ترين ميراث معنوي بشر

نوروز سنت کهن ايراني به باور بسياري از کارشناسان يکي از بزرگ‌ترين ميراث‌هاي معنوي بشر است. برخي مانند محمد ميرشکرايي، رييس پژوهشکده‌ي مردم‌شناسي، دليل ثبت‌نشدن آن در سومين فهرست ميراث ناملموس بشري در يونسکو را بزرگي ابعاد آن مي‌دانند؛ به‌اين‌دليل که يونسکو سازمان علمي و فرهنگي ملل متحد تا‌کنون با پرونده‌اي به اين


گستردگي برخورد نکرده‌بود و چگونگي داوري و ارايه‌ي نظر درباره‌ي آن‌را نمي‌شناخت. ويژگي پرونده‌اي که به نمايندگي ايران از سوي ده کشور آسيايي ارايه‌شد، نشان از پيوستگي برگزاري نوروز در هر ده کشور، در طي قرن‌ها دارد.


تاجيکستان، افغانستان، ترکيه، قرقيزستان، قزاقستان، پاکستان، هند، آذربايجان، ايران و ترکمنستان ده کشوري هستند که هريک با آيين‌هايي هنوز نوروز را زنده نگه‌داشته‌اند. شايد اين آيين‌ها در هر سرزميني رنگي داشته باشد، اما همگي بوي نوروز مي‌دهد و از آمدن بهاري ديگر سخن مي‌گويد.

تاجيکستان:

نوروز در تاجيکستان عيد بزرگ است. مردم اين کشور به‌خصوص بَدَخشانيان تاجيک، در اين‌روزها خانه‌تکاني مفصلي مي‌کنند. آن‌ها حتي ظروف خانه را کامل مي‌شويند تا گردي از سال کهنه باقي‌نماند. بنا بر يک رسم کهن، پيش از نوروز وقتي خورشيد به‌اندازه‌ي يک سرنيزه بالا آمد، بانوي خانه دو جارو به رنگ سرخ که در فصل پاييز از کوه جمع‌آوري شده است، جلو خانه راست مي‌گذارد؛ چون رنگ سرخ براي اين مردم رنگ پيروزي و نيکي است.
پس از طلوع آفتاب هر خانواده‌اي سعي مي‌کند هر‌چه زودتر وسايل خانه را بيرون‌آورده و يک پارچه‌ي قرمز را بالاي سردر ورودي خانه بياويزد.
پس از تحويل سال، تنها زن خانه است که بايد وارد خانه شود و اسباب و لوازم را داخل خانه چيده و با باز‌کردن در و پنجره، هواي بهاري را که حامل برکت و شادي است وارد خانه کند.
بازي‌هاي مختلف و پُخت شيريني‌هاي گوناگون از رسوم رايج تاجيک‌ها براي نوروز است.
"صفر سليماني"، فوق دکتراي فرهنگ ايران از آکادمي سن پترزبورگ که در مرکز مطالعات استراتژيک وابسته به رياست‌جمهوري تاجيکستان و در حوزه‌هاي فرهنگ، تمدن، گفت‌وگوي تمدن‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي فرهنگي فعاليت مي‌کند، درباره‌ي نوروز در کشورش مي‌گويد: «نوروز در تاجيکستان از اهميت زيادي برخوردار است. به‌حدي که از پنج سال قبل در کشور، نوروزگاه‌هايي درست‌کرده‌اند که مردم براي برگزاري نوروز در آن‌ها جمع مي‌شوند و غذاهاي سنتي مثل آش و پلو مي‌پزند و در مسابقات ورزشي مثل کشتي و اسب‌سواري و بُزکِشي شرکت مي‌کنند. البته بُزکِشي يک رسم نوروزي نيست و ما هم به آن انتقادهايي کرده‌ايم که نبايد حيوان را در اين روز عذاب داد، ولي سنت شده است.»
او مي‌افزايد: «مردم در برخي مناطق تاجيکستان در نوروز به‌روي هم آب مي‌پاشند و در همه‌ي مناطق، هفت‌سين چيده مي‌شود و خانه‌تکاني مي‌شود. شيريني تحفه‌کردن هم در دهات تاجيکستان رسم است و معني اين‌را دارد که زندگي شيرين داشته باشند.»
نوروز در تاجيکستان از اهميت زيادي برخوردار است. به‌حدي که از پنج سال قبل در کشور، نوروزگاه‌هايي درست‌کرده‌اند که مردم براي برگزاري نوروز در آن‌ها جمع مي‌شوند و غذاهاي سنتي مثل آش و پلو مي‌پزند و در مسابقات ورزشي مثل کشتي و اسب‌سواري و بُزکِشي شرکت مي‌کنند.

در تاجيکستان، آيين نوروز با نام زن در هم آميخته است.

يکي از آيين‌هايي که زنان تاجيک آن‌را به‌نام خود کرده‌اند، مراسم "چَلبَک پزي" است. اين رسم مربوط به دوره‌ي کشاورزي باستاني اين سرزمين است. چلبک را زنان دسته‌جمعي مي‌پزند و آن‌را با ديگران بخش مي‌کنند، سپس مقداري روغن چلبک را به شاخ گاو مي‌مالند و معتقد هستند اين‌کار به ‌گاو نيرو مي‌دهد.
اين رسم نشان مي‌دهد که سرکرده‌ي اولينِ فرهنگ کشاورزي، زنان بوده‌اند، نه مردان. زنان در نوروز دورکننده‌ي بدي‌ها و کثيفي‌ها در جامعه هستند. همه‌ي غذاهاي نوروزي در اين کشور بايد به‌دست زنان پخته‌شود؛ پختن نان شيرمال‌، نان راچله، کمانچه و نان سمرقندي. هنگام روشن‌کردن آتش ديگ، زني که در تاجيکي "بي آنون" ناميده مي‌شود، آياتي از قرآن را مي‌خواند. دختران دم بخت در اين‌روزها به‌خانه‌ي نوعروسان مي‌روند و عروسان به دختران دستمال دست‌دوز خود را هديه مي‌دهند.

افغانستان:

زنان افغانستان پيش از نوروز بيش‌تر به‌فکر پختن حلوا ساون، سمئک، کلوچه‌ي نوروزي و حلوا شيستي هستند. آن‌ها بر اين عقيده‌اند که اين غذاها سررشته‌ي زندگي را به دستشان مي‌دهد.
در اين شب داماد براي نو عروس خود هديه، خروس، برنج و يک دست لباس مي‌خرد. اين هدايا در خونچه گذاشته مي‌شود و دو يا سه


نفر با زدن دهل و ساز آن‌را به خانه‌ي عروس مي‌آورند.
ساعتي مانده به تحويل سال، مردم به مساجد مي‌آيند و روحاني مسجد تشتي پر از آب را فراروي خود قرار مي‌دهد. او با خواندن قرآن، آياتي خاص را با زعفران روي کاغذ مي‌نويسد. حاضران مقداري از آب را مي‌نوشند و مقداري را با خود مي‌برند و اعتقاددارند تبرک است. اين آب در خانه نگاه داشته و باعث برکت خانه مي‌شود.
برپا کردن "جره" يکي از اصلي‌ترين برنامه‌ها در شهر هرات است؛ جره، چوب يا تنه‌ي درختي به بلنداي 15 متر است. در بالاي جره پنجه‌ي فولادين مي‌بندد، آن‌گاه آن‌را به‌صورت عمود در مسجد يا تکيه قرار مي‌دهند.
مردم براي گرفتن حاجت هر‌کدام جداگانه پارچه‌اي را به آن وصل مي‌کنند. پس از سال‌تحويل مردم به تکيه مي‌آيند از پارچه‌ي بسته‌شده به جره، تکه‌اي را به خانه مي‌برند و لباس مي‌دوزند.
در شهر هرات زنان و دختران تا سه روز از خانه بيرون نمي‌آيند و از مهمانان پذيرايي مي‌کنند. از روز چهارم زنان به ديدن اقوام مي‌روند.
افغاني‌ها براي چهارشنبه‌ي اول سال اهميت زيادي قايلند. آن‌ها بساط چاي و قليان را به يکي از باغ‌هاي اطراف مي‌برند. باغ سوان در هرات در اين‌روز تنها مختص زنان است و به اين‌روز جشن نوروزي زنان مي‌گويند. زنان در اين‌روز، مقداري کرم ابريشم را داخل کيسه‌ي پارچه‌اي ريخته و به گردن مي‌آويزند و معتقدند که اين پيله بر اثر گرماي بدن جان مي‌گيرد. روز چهارم آن‌را روي درخت توت مي‌گذارند تا با خوردن برگ درختان رشد‌کند.
چهارشنبه‌ي پس از آغاز سال، روزي است که زنان افغان هرات، دسته‌جمعي به باغ نسوان مي‌روند. در اين‌روز زنان طناب به شاخه‌هاي درختان مي‌بندند و روي آن تاب مي‌خورند. بساط غذا و چاي و قليان هم در اين روز به‌راه است.
مردان نيز براي خود مراسمي دارند. به امامزاده‌هاي اطراف شهر مي‌روند يا در کوه و دشت اردو مي‌زنند.
محمد مکاري، مردم‌شناس اداره‌ي ميراث فرهنگي استان خراسان است که درباره‌ي اين مراسم در افغانستان کار کرده است: «ساعاتي مانده به سال تحويل، مردم در تکايا تعدادي طشت مسين پر از آب را فراروي خود قرار مي‌دهند؛ مُلّا در حين دعا و نيايش، آياتي مخصوص با آب زعفران روي کاغذ مي‌نويسد و پس از اتمام دعا آن‌را داخل طشتي از آب مي‌اندازند تا خطوط نوشته‌شده با آب زعفران کاملاً حل‌شود. به تمام خانواده‌ها يک کاسه از اين معجون داده مي‌شود و مردم تا چندروز اين آب را در خانه‌ها نگه مي‌دارند.»
زنان و دختران، سه روز نخست سال جديد را در خانه مي‌مانند. آن‌ها به‌کار پذيرايي از مهمانان مي‌پردازند تا مردان به‌ترتيب به ديدن ريش‌سفيدان و بعد باقي اعضاي خانواده بروند.
ادامه دارد ...

هستي پودفروش