ڕەخنەی ئەدەبی

[behnam5555]

ڕەخنەی ئەدەبی ( 1 )

لە ویکیپیدیاوە، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد


ڕەخنەی ئەدەبی (بە ئینگلیزی: Literary criticism، بە عەرەبی: نقد أدبي)، لقێکی لێکۆڵینەوەی ئەدەبییە و بایەخ بە لێکۆڵینەوەیبەرهەمی ئەدەبی دەدات.

ڕەگ و ڕیشەی وشەی ڕەخنە

لەزمانی کوردیدا، وشەی رەخنە بەرامبەر وشەی (نقد) ی عەرەبی و وشەی Critiqueی ئینگلیزی بەکاردەهێنرێت، هەرسێ وشەکەش لەبواری ئەدەبیدا بۆ یەک واتا و مەبەست بەکاردەهێنرێن و هەڵگری چەمکێکی دیاریی کراون.

پێشەکی

ڕەخنەی ئەدەبی لەپاڵ مێژووی ئەدەب و تیۆری ئەدەب دا دەبنە سێ لقی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی، واتە رەخنەی ئەدەبی لقێکی لێکۆڵینەوەی ئەدەبییە و بایەخ بە لێکۆڵینەوەی بەرهەمی ئەدەبی دەدات.
ئەرکی رەخنە شیکردنەوە و راڤەکردن و هەڵسەنگاندنی دەقی ئەدەبییە، یان دیاریکردنی بەهای دەقی ئەدەبییە واتە رەخنەی ئەدەبی لەو بنەما هوونەریی و بیریانە دەکۆڵیتەوە کە دەقی ئەدەبییان لێ بنیات دەنرێت و بەشێوەیەکی زانستییانە بەهای ئەو بنەمایانە دیاریی دەکات، بەمەش رادە و ئاستی گرنگیی و بایەخی دەق بۆ خوێنەر و داهێنەریش دەستنیشان دەکات. بۆیە دەتوانین بڵێین ئەگەر ئەدیبانبەرجەستەکەری جوانی و ڕەنگ پێدەرەوەو رەنگرێژکەری ژیان و دەروونی مرۆڤ بن ئەوا رەخنەگران بۆخۆیان بزوێنەری چالاکیی ئەدەبی و داهێنانی ئەدەبین.
بەو پێیە دەڵێین دەبێ رەخنەگر لێکۆڵەرەوەیەکی ئەدەبیی و شارەزا بێت و زانیاریی تەواوی دەربارەی مێژووی ئەدەب و تیۆری ئەدەبی میللەتەکەی و میللەتانی تر هەبێت و سەرباری ئەوەش کە چێژلێوەرگرێکی ئەدەبیشە دەبێ زانیاریی لە بوارە جیاجیاکانی ژیانیسیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیرییدا هەبێت و شارەزاییەکی گشتیشی لە زانستە مرۆییەکاندا هەبێت.

مێژووی رەخنەی جیهانی

لەمێژووی رەخنەی جیهانیدا دوو رێڕەوی رەخنەیی بەدی دەکرێت کە کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەبووە و تایبەتمەندیی خۆیان هەیە کە بریتیین لە: رەخنەی رۆژئاوایی و رەخنەی رۆژهەڵاتی.

رەخنەی رۆژئاوایی

سەرەتا ئەم رێرەوە رەخنەییە دەگەڕێتەوە بۆ پێش زایین و لە ئەدەبی یۆنانییەوە دەستی پێکردووە.

یەکەم هەنگاو لەو رێرەوەدا کاتێ بەدی هاتووە کە لەکاتی ئاهەنگ گێڕان بەبۆنەی جەژنەکانییانەوە شانۆگەرییان پێشکەش کردووە و لیژنەیەکیان بۆ هەڵبژاردنی باشترین دەقی تراژیدی یان کۆمیدی بەشیعر بووە، دەستنیشان کردووە. جا هەڵبژاردنی باشترین دەق لەلایەن ئەو لیژنەیەوە بۆ خۆی چالاکیی رەخنەیی بووە، چوونکە بەپێی چەند پێوانەیەکی هوونەریی و بیریی دەقەکانیان هەڵبژاردووە. هەر لەو ماوە مێژووییەدا، واتە سەدەی پێنجی پێش زایین، شاعیرێکی یۆنانی کە ناوی ئەریستۆفانیس بووە، لە بەرهەمێکی کۆمیدیی خۆیدا بەناونیشان بۆقەکان راوبۆچوون و تێڕوانینی رەخنەیی دەربارەی دوو شاعیری گەورەی یۆنانی خستۆتەڕوو، ئەو دوو شاعیرەش یوربیدز وئەسخیلۆس بوون. لەگەڵ بوونی ئەو چالاکییە رەخنەییانەشدا دیارترین رێچکەی رەخنەی ئەدەبیی لەلای یۆنانییەکان لەلایەن فەیلەسووفەکانەوە کرایەوە، دیاترین فەیلەسووفیش بیروراکانیان تا ئێستاش جێگای بایەخەپێدان بن، ئەفڵاتوون و ئەرستۆن.ئەفڵاتوون، رای وا بووە کە شاعیران ناتوانن راستییەکان بگەیەنن بە خەڵکی و لەبری ئەوەیە چاکەیان فێر بکەن هەڵیان دەخەڵەتێنن ودەروونیان تێک دەدەن و وایان لێ دەکەن کە جڵ بدەنە دەست هەست و سۆز یان نەک ئەقڵیان.
هەرچی ئەرستۆش بوو، ئەوا ئەمیان بە پێچەوانەی ئەفڵاتوونەوە بەرهەمی شیعریی بەسوودمەند داناوە، بەتایبەتی تراژیدیا کە بەلایەوە دەتوانێت دەروونی بینەر لە هەردوو هەست و سۆزی ترس و بەزەیی پاک بکاتەوە.هەر ئەرستۆ لەو بەرهەمەیدا کە بەناونیشانی هوونەری شیعرە کۆمەڵێک دەستوور و یاسای هوونەریی بۆ تراژیدیا داڕشتووە کە بوونەتە بناغەی تیۆری رەخنەیی ئەوروپی بەگشتی و بوونەتە بنەمای رەخنەی کلاسیکی نوێ کاتێ وەک رێبازێکی ئەدەبی لەسەدەی حەڤدەدا لە فەڕەنسا سەری هەڵدا و گەشەی کرد.لەو سەردەمەدا رەخنەگرێکی بەناوبانگی فەڕەنسی کە ناوی بوالو بوو، راوبۆچوونەکانی ئەرستۆی جێگیر کرد و کردنییە پێوانەی رەخنەی کلاسیکی نوێ لە ئەوروپادا، هۆی ئەمەش ئەوە بوو کە رێبازی کلاسیکی بۆخۆی لە ئاکامی بوژاندنەوە و لاساییکردنەوەی بەرهەمییۆنانییەکان و رۆمانییەکانسەری هەڵدا.گرنگترین بنەما و پێوانەی رەخنەی کلاسیکی نوێ بریتیی بوون لە:

• جڵەودانە دەست ئەقڵ و ژیری و دوورکەوتنەوە لە هەست و سۆز.
• دەربڕینی کەسیی و بایەخدان بە چێژی درووست.
• گرنگیدان بە بەها مرۆڤایەتییە گشتییەکان.
• گرنگیدان بە ئەرک و ئامانجی شیعر.
• دەرخستن و پیشاندانی لایەنی چاک و بەرزیی ژیان لە تراژیدیاکاندا.
• رووکردنە ئەو بابەتانەی کە چارەنووسی مرۆڤیان تیا بەرجەستە دەکرێت.

لەدوای رێبازی کلاسیکیش کە رێبازی رۆمانتیک لە ئەوروپا سەری هەڵدا، پێوانە رەخنەییەکانی رێبازی کلاسیکی راستەوخۆ رەت کرانەوە، بەرادەیەک کە دەتوانرێت بوترێت ئەگەر پێوانەکانی رەخنەی کلاسیکی هەڵگێڕینەوە، ئەوا پێوانەکانی رەخنەی رۆمانتیکمان دێتە بەردەست.
بەو پێیە دیاترین پێوانە رەخنەییەکانی رێبازی رۆمانتیک بریتیین لە:

• بایەخدان بە هەست و سۆزی کەسیی و دەورکەوتنەوە لە ئەقڵ.
• گرنگیدان بەو بەهایانەی کە کەسین و بەلای تاکەکەسەوە گرنگن.

لەم ڕووەوە نووسەرێکی رۆمانتیکی فەڕەنسی کە ئەلفرێد دی موسێیە، دەڵێ: "ئەوەی گرنگ بێت بەلای منەوە ئەوەیە کە گوێ نەدەمە ئەقڵ"، ئەمە لە کاتێکدا کە بوالوی رەخنەگری کلاسیکیی بوو وتوویەتی: "هەمیشە بەدەنگ ئەقڵەوە بچۆ و لەوەوە یەکێتی بەرهەمەکانت بەدەست بهێنە".
دیارترین رەخنەگری رێبازی رۆمانتیکی مەدام دی ستال و سانت بیڤ بوون، بەلای یەکەمیانەوە دەبێ دەقی ئەدەبی رەنگ پێدەرەوەی ژیانە کۆمەڵایەتی و خووڕەوشت و نەریتی کۆمەڵ بێت، بەلای دووەمیشیانەوە دەقی ئەدەبی رەنگ پێدەرەوەی هەست و سۆزی نووسەرە، هەر بۆیە دەبێت رەخنەش تیشک بخاتە سەر دەروونی نووسەر و ناخی نووسەرمان بۆ رۆشن بکاتەوە.
دیارە کە ئەو پیوانە رەخنەییانەی کە لە رێبازی رۆمانتیکدا بۆ شیعری لیریکی-ویژدانی دەستیان دەدا کە دیارترین بەرهەمی رۆمانتیکەکان بووە و بابەتەکانیان بابەتی و کەسیی بوون بە پێچەوانەی بەرهەمی کلاسیکەکان کە تراژیدیا و کۆمیدیا بوون بە بابەتەکانییان مەوزوعیی بوون نەک خودیی و کەسیی، لە دوای رێبازی رۆمانتیکی کۆمەڵێک رێبازی تری ئەدەبیی سرەیان هەڵدا وەک رێبازی ریالیزم، پڕناسی،هێماگەری، فۆرمالیزم و هتد... لەپاڵ ئەم رێبازە ئەدەبیانەشدا چەند رێبازێکی رەخنەیی هاتنە کایەوە کە گرنگترینیان رێبازی شیکاری دەروونی و رێبازی مارکسی و رێبازی شێوەگەرایی یان بنیاتگەری بوون.بەگشتی رەخنەی نوێ لە ئەدەبی ئەوروپی سەدەی رابووردوودا پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە دەبێ پێوانە رەخنەیییەکان بابەتی بن و لە بازنەی تێڕوانینی کەسیی رەخنەگردا نەهێڵرێتەوە و راستەوخۆ لە سروشتی دەقی ئەدەبی خۆیەوە بەدەست بهێنرێن.