رووداوی ساڵی،١٣١٩،هەتاوی لە مهاباد

[behnam5555]

رووداوی ساڵی،١٣١٩،هەتاوی لە مهاباد

لە مانگی رەزبەری ساڵی ١٣١٩ی هەتاوی هەتاوی چەند کەسێکلە رادەی ٦٠تا ٧٠ ،نەفەر لە خەڵکی مەهاباد لە لایەن دەسەڵاتی ئەو کات دەست بەسەر کران وپاشان بە زۆرە ملی رەوانەی شاری شیراز لە ئێران کران ، ناوی چەند کەس بریتی بون لە : حاجی یوسف داودی (مام وسوی قەساب) ،خەفور ئەلیاسی ،حسین زوبەیری ،خدر نیزامی ،(سەیدە پیرە) دەوێش قەساب ،ساڵح سەمیمی ،حەسەن توژەڵە ،عەوڵا سەید هەمزە ،حەسەن زێدان ،عەزیز مشیری ،رەحمان عەتاری ،خدر تەلیسچی (خدەی تەلیسان)مراد رەسوڵ مرادیان ،عەبدولخالەق موسوڵچی ،ئیبڕاهیم فەهمی ،حوسێن فروهەر (حوسێنی زێڕینگەران) عەلی ئەنوەری(عەلی میر مەحمودی) مەحمود دێهستانی (مەحمودی رەحمان مێرێ) ،پێرۆت شەهاب نیا ،ئەحمەد داودی (ئەحمەدی مارف داودی)سەید قادر قەنداق چی ،حسێن ئاغای مەعروفی (میرە دێیی) ،برایمە سور،عەبڵا چەپە(خەڵکی زینوێ) رەحیم نیزامی ،مراد ئایشێ خاڵە (خەڵکی گوندی قونقەڵایە)موحەممەد ئەمین بە ناز ناوی مینە کەڵە شاخ ،توفیق زەریفی ،حاجی رەحمان مۆرەکی ،ئیبڕاهیم حاجی عەدێ (خەڵکی قوماریە)،موحەممەد مەولودیان ،مام جەلیل سمایل ئاغا کوڕە مامی حەبیب نەهری (قاوەچی)،بارام داودی نسیاو بە حاجی بارام قاوە چی ناو حاجی تاغی ،حوسێن ئەلیاسی وسەید جامی جەعفەری لە ناو ئەو پێڕستانەدابون .
بەڵام ئەوانە بە شێوەیەک کارەکانیان جێبە جێ کرد ولە وڵات دوور نەکەوتنەوە .ئەوان لە شاری شیراز خۆیان بە شارەوانی دەناسینن کە دەبوایە هەموو رۆژێ لە شوێنی تایبەت خۆیان بناسێنن ورۆژانە پێنج قڕان بۆ خەرجی خۆیان لە کەسانی ناسراو وەربگرن .چەند کەسێک لە وێ ژیانی هاوسەریان پێکهێنا وپاش ساڵێک وروداوی فەرمانی ،١٣٢٠ی هەتاوی ئەو کەسانە دەگەڕێنەوە سەر ماڵ وحاڵی خۆیان .بۆچی سورگون کران ؟ مەبەستی سەرەکی لەو کارە چی بوو ؟ پرسیار گەلێکی بێ وڵامن و بە باشیروون نەبۆتەوە .ئایا لایەنی سیاسی هەبووە ؟لایەنی کاری قاچاخ بووە؟ یا دەوڵەت ویستویە خەڵک چاو ترسێن بکا ؟
دیار نییە بێ جوابە . گۆیا چەند کەسێک لە وانە هاتۆی عێڕاقیان کردووە کاڵای قاچاخیان هێناوە و مامەڵەیان پێ کردووە.
"جەوهەر "(بۆ رەنگ کردنی تانو پۆی فەڕش بەکار هاتووە .)بە شێوەی قاچاخ لە عێڕاقەوە هاوەردە دەکرا ،دەوڵەت بە کارێکی دوور لە چوارچێوەی یاسایی لە قەڵەم داوە .کە گۆیا بەرانبەر بە هەناردەکردی فەڕش زەرەری هەیە .بیرۆکەیەکی دیش هەیە کە دەڵێ :رەشید عالی گەیلانی سەرۆک وەزیری ئەو کاتی عێڕاق پیاوی ئاڵمانیەکان بووە .پاشان بەدوای ئاڵۆزی لەعێڕاق ودەست تێوەردانی نیزامی ئینگلیسیەکان هەڵدێو دەگاتە ئێران و پاشان دەگاتە ئاڵمان دەست دەکا بە پڕوپاگەندە .
لە کۆتاییدا دەچێتە وڵاتی میسروتا دوایین ساتەکانی تەمەنی لە وێ دەمێنێتەوە .گۆیا کاتی خۆی لە سنورەکانی رۆژئاوای ئێران لە رێگای مهاباد / سەردەشت ،کە کاتی خۆی کار بە دەست بووە لە عێڕاق لە رێگای ئەو کەسانە کە سورگون کرابون ،کاری قاچاخیان بۆ ئەنجام داوە ،ئەو کەسانەش یا بە زانایی یا لە بێ ئاگایی خۆیان توشی ئەو نەهامەتیە بون .ئەوە سەر جەم تەواوی رووداوەکە بووە کە لە بیری خەڵکدا ماوەتەوە .(وەک ئەو کەسانە :حاجی ئەحمەد داودی ،حاجی موحەممەد زوبەیری، رەحمان قازی ،).
لە بارەی نوسراوەکانی " ئاغابێکۆف " لە کەسانی ناسراو وبە ساڵاچوو پرسیارم کرد کە بە داخەوە ئاکامی نەدا .هەر بەو هۆیەوە بە خێرایی و کورت لە وبابەتە تێپەڕیم ." گیۆرگەیویچ ئاغا بێکۆف " لە دایک بوی ساڵی ،١٨٩٦ ز،لە ئەرمەنیەکانی ،تورکستان بووە،پاش خزمەت لە ئەڕتەشی سور لە ساڵی ١٩٢٠ ز،بووە بە ئەندامی" چکا " پاشان کە سازمانی چکا بوبە "،گا،پێ،ئۆ " بەردەوام بو لە کارەکەیدا لەو سازمانەدا . هەر لەو بوارەداکاری پێدرا لە ناو شارەکانی شوڕەوی و وڵاتانی وەکی ،ئەفغانستان ،ئێران ، تورکیە ، ماوەی دوو ساڵ لە ئێران ودووساڵ لە ئەفغانستان وچوارمانگ لە تورکیە خەریکی خزمەت بووە .
بەرپرسیایەتی وی لە ئێران دوو دەورە بووە کە جاری یەکەم وەکی چاوە دێری گشتی نوێنەرانی بازەرگانی شوڕەوی لە تاران هەتا ئاوریلی ١٩٢٦، هەتامانگی ئوتی ،١٩٢٧ ماوەتەوە ،وجاری دووهەم وەکو یاریدەدەری سەفاڕەتی شوڕەوی لە تاران هەتا ئاوریلی ١٩٢٧ ،تا ئوتی ١٩٢٨، بووە.بەڵام بەر پرسیایەتی راستەقینەی وی لە دوو قۆناخدا نوێنەرایەتی ،گا، پێ ،ئۆ ،لە شاری مەشەد لە یەکەم بەرپرسی یەکەمی وگشتی ،گا،پێ ،ئۆ ،لە ئێران لە قۆناخی دووهەمدا بووە . ئەو کات کە لە تورکیە بوولە مانگی ژانویەی ساڵی " ١٩٣٠" هەڵات بۆ فەڕانسە ولەوێ بەشێک لە بیرەوەریەکانی خۆی لە رۆژنامەی " لۆماتێن " چاپی پاریس (ژمارەکانی ٢٦،تا ،٣٠ ،)ئۆکتۆبڕی١٩٣٠ ز بڵاو کردەوە .لە قاودانەکانی لە بڵاوکراوەکاندا وەکی بۆمب لە ئوروپادا دەنگی دایەوە وخەڵکی دونیای کە تا ئەو کات زانیاری ئەو تۆیان لە حکومەتی روسیە نەبو،بە تایبەت مەندیەکانی وڵاتی شوڕەوی کە لە سەرەتای دامەزراندنی لە ژێر پەردەیەکی تەماویدا نقوم ببو،ئاشنا کرد .
ساڵی دواتر نوسراوەکانی خۆی،بیرەوەریەکانی بە زمانی فەڕانسەیی بڵاو کردەوە، هەرایەکی مەزن روویدا ئاڵوگۆڕێکی بنەڕەتی لە دامو دەزگای سیخۆری و زانیاری شوڕەوی پێک هێنا کە تەواوی رێکخراوەکانی هەڵتەکاند و بوو بە هۆی ئەوەی کە زۆرینەی ئەو کەسانەی ناویان لە پەڕتوکەدا بوو هێرشیان کرایە سەرو دەکران .گرینگترین کاریگەری لە بڵاو بونەوەی ئەو پەڕتوکە بۆ نوسەرەکەی دەرکەوت ئەویش ترۆر یا کوشتنی "ئاغا بیکۆف " لە فەڕانسە بە دەستی کەسانی نادیار . لەکاتی کوشتنیدا تەمەنی '٤١ ساڵ 'بووە (ژوویەی ١٩٣٧ی ،ز)بێ گومان پاش بڵاو بونەوەی ئەو بیرەوەریانە لە هیچ وڵاتێک بە رادەی ئێران دەگی نەدایەوە،چون کاریگەری زۆری لە سەر تاران دانا .هەر بۆیە تەواوی ئەو کەسانەی کە بە شێوەیەک ناویان لە پەیوەندی لە گەڵ کردەوەکانی "ئاغا بێکۆف" دا هاتبو ،یان وەکی سیخۆر گومانیان لە سەر بوو گیران لەوەها قۆناخێکدا تۆڵەکردنەوە و رقی بێ چی ئاوێتە دەبن بۆیە نزیکەی "٢٥٠"کەس لەتاران، و ١٣٠،کەس لە خوراسان و،٥٠،کەس لە ئازەر بایجان زیندانی کران .
پاش لێ پرسینەوە جگە لە ،٣٢، کەس ئەوانی ئازاد کران، ئەو ،٣٢، کەسە دوای دادگایی کردن لە دادگای نیزامی چوار کەس بە ناوەکانی "موحەممەد عەلی میرزا خاقانی" بەر پرسی نەهێنی سەرۆک وەزیر کە وەکو جاسوسی ژمارە،٣٣،دیاری کرا ،وێڕای سێ کەس لە ئەندامانی حیزبی زەحمەت کێشانی "ئەرمەنی" بە ناوەکانی،مەلەکییان، نێرسیسان ،وگاسپاڕمەلەکییان ،لەدار دران وئەوانی دیکەش هەر کام بە ،١٥، ساڵ زیندانی حوکم دران .(پووشپەڕی ساڵی ١٣١٠ی، هەتاوی).
پەڕتوکی ،بیرەوەریکانی" ئاغا بێکۆف" بە دەستی دوکتور حسێن ئەبو توڕابی کراوەتە فارسی و لە ساڵی ؛١٣٥٧، هەتاوی، لە لایەنبڵاو کراوەی " پەیام " لە چاپ دراوە .ئەو رونکردنەوانە راستەو راست لە وپەڕتوکەدا لە لاپەڕەکانی ،١٣٠،١٣١، ١٣٢ ئاوا نوسراوە : کێشەی کوردەکان ئەو کات سرنجی خۆی بۆ ئێمە راکێشا بە تایبەت لە روانگەی بەشی تایبەتی دەرەوە ی ،گا ،پێ ،ئۆ ، کە کوردەکان لە نێوان سنورەکانی چوار وڵاتی ،تورکیە ،عێڕاق ،ئێران ،شوڕەوی ،هەڵکەوتون ،کاتێک وەبەر چاومان دەگرت بابەتەکە زۆر سرنجی ئێمەی بۆ لای خۆی رادەکێشا .
ئەو ناوچانە کە کوردی لێ دەژیان لە عێڕاقەوە هەتا قەفقازی دەگرتەوە هەر بۆیە لە کاتی دروست بونی شەڕ نێوان دەوڵەتی ئینگلیز و شوڕەوی کورد رۆڵی مەزنی لە نێوان دەوڵەتانی دژ بەر دا دەبێ .ئێمە دەمانتوانی لە ڕێگای پشتیوانی کوردەکان بۆ خاکی عێڕاق بە پێی زانیارییەکانی ،گا، پێ ، ئۆ ،ئینگلییزیەکان لە وێ پێگەی هەواییان دروست کردووە ،هێرش بەرین .
هەر بەو باوەڕش دەوڵەتی شوڕەوی لە سەرە تای ئاوریلی ،١٩٢٧،میلادی ویستی کە لە ناوچەیەکی بچوکی کورد نشینی خاکی خۆی کۆمارێکی سەر بە خۆ دروست بکا هەتا لەم رێگەور متمانەی کوردەکانی دراوسێ بۆ لای خۆی ڕاکێشێ وبتوانێ هانیان بدا بۆ دروست کردنی کوردوستانی گەورە .(و: ئەوە سیاسەتی درۆزنانی سۆویەت بووە بەرانبەر بە کورد) هەر واها تەواوی ناوچە کوردییەکانی دیکە لە سێ وڵاتی ،ئێران، عێڕاق، تورکیە ،بخاتە سەر خاکی خۆی،بەڵام وەزیری دەرەوەی شوڕەوی بە هۆی ئەوەی ئەو سیاسەتە بۆ وڵاتانی ئێران وتورکیە جێگای رەزامەندی نیە ناچار مان رێگایەکی بەم شێوەیە دابەزێنن :
بۆ ئەوی کە جێ پێیەکی قاییم لە بواری پڕپاگەندە لە نێوان بە دەست بخەن ،دەبێ سەرەتا بە وردی کار لە سەر دەرونناسی هۆزە کوردیەکان بکەن وبە کەڵک وەرگرتن لە خاڵی لاوازیکەسایەتی وان حەول بدەن کە دامو دەزگای سیخۆری لە تەواوی ناوچەکەدا بڵاو بکەنەوە وپاشان دوای ئەنجامدانی سەرەتایی جۆرێک بڕەخسێ کە بتوانین لە گەڵ کوردەکان پەیمانی نەهێنی ببستین وبە پێی ئەو بڕیارانە لە یارمەتی کورد دژی دوژمنەکانمان کەڵک وەگرین ؟ بۆ بە ڕێوە بردنی ناورۆکی بڕیارەکان ئەمن " میناسیان م " راسپارد کە یەکەم هەنگاو بۆ دروست کردنی تٶڕی سیخۆری لە نێوان کوردان هەنگاو بنێ وشاری " ساوجوبڵاخ ،یان ، مهاباد "بۆ یەکەمین ناوەندی ئەو کارە دیاری کرا . هەر وەها ئەمن ، میناسیانم ،کردە بەر پرسی دیاری کردنی پەیوەندی ئابوری ئینگلیز لە ئازەر بایجان.بە پێی ئەو راپۆڕتانەی کە بە دەستم گەیشتون دەمزانی دەخوازن بەدروست کردنی ڕێگای ئاسن لە تەورێز وهەتا ترابوزان (قەراخ دەریای ڕەش) کە ئامادە ببو.هەروەها ئینگلیزیەکان نەخشە یەکیان بۆ دروست کردنی رێگای ئاسن لە خاکی عێڕاقەوە هەتا کەنارەکانی گۆلی " ورمێ " بۆ هاتو چوی پاپۆڕەکان لەسەردا بو کە بە ئەنجامی بگەیەنن .
ئەو هەواڵانە نیگەرانی زۆری لە ناو کۆمەڵگی کار سازەکانی شوڕەوی دروستوکردبو ،بە رونی دیار بو کە وەدەست هێنانی ڕێگای ئاسن بۆ ئازەر بایجان وپەیوەندی ئابوری بە ئوڕوپیەکان دەبو بە هۆی سەر بە خۆیی یابوری ودابڕان لە شوڕەوی وکەم بونەوەی دەسەڵاتی شوڕەوی لە ئازەر بایجان .ئەو بارودۆخە بۆ ئێمە گەلێک دژوارو ترسناک بوو،هەر بەو هۆیە خۆمان ئامادە دەکرد کوردەکان هانبدەین کە پێش راکێشانی رێگای ئاسن لە نێوان ،تورکیە ،عێڕاق ،بۆ ئازەربایجان بگرن ،ئەو کارە بۆ شوڕەرەویکان گەلێک گرینگ بوو .
بۆ ئەوی کە خوێنەری هێژا دڕدونگ نە بن دەمهەوێ بڵێم پەیوەست کردنی ئەو باسە دەگەڕێتەوە بۆ " سورگون کردنی ساڵی ١٣١٩ی هەتاوی " دەنا حوزوری ئاغا بێکۆف هەتا رووداوی ساڵی ١٣١٩ هەتا ،١٢،تا، ١٨سال مەوداهەیە بەڵام بابەتی نوسراوی بیرەوەریە کانی ئاغا بێکۆف پێویستە بە گرینگ چاوی لێ بکرێ بە داخەوە هەر وەکی گوتم زانیاری پێوستم لە کەسانی بەساڵا چوو ئاگا لە ناوچەکە وەگیر نەکەوت هەر بۆیە بە پێی نوسراوەکانی " دوکتور ئەبو توڕابیان" بابەتەکام داکوژاند.

سەر چاوە : م،هەهاباد ،جەنابی ،س،م،سەمەدی
وەرگێڕنەوە: جەعفەر کەریمی