نخستین‌ سازها و کتابها و مدرسه های موسیقی در ایران

[SHeRvin]

نخستین مدرسه موسیقی در ایران:
شعبه موزیک دارالفنون نخستین مدرسه موسیقی در ایران است که در سال ۱۲۴۸ هجری شمسی به ریاست «مسیو لومر» فرانسوی تاسیس شد.

▪ نخستین کتاب موسیقی نظری:
نخستین کتاب موسیقی نظری جدی که از نوشته‌های «مسیو لومر» فرانسوی بود در همان زمان توسط «مزین‌الدوله» نقاش‌باشی به فارسی برگردانده شد و در دسترس هنرآموزان قرار گرفت و در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی تعلیم موسیقی رسما در برنامه مدارس قرار گرفت.

▪ نخستین پیانو در ایران:
نخستین پیانویی که به ایران آوردند، پیانوی کوچکی بود که با توجه به تناسب وسایل حمل و نقل آن زمان، انتقال آن از فرانسه به ایران امکان‌پذیر شد چرا که این پیانو تنها دارای پنج اکتاو بود که صفحه جای انگشت آن از پیانو جدا می‌شد و حمل آن‌را تسهیل می‌کرد.
«مشیر همایون شهرداد» استاد پیانو می‌نویسد: «این پیانو را در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی شخصا به اتفاق پدرم در منزل مرحوم «عضدالدوله» پدر عین‌الدوله دیدم که روی آن به زبان فرانسه عبارتی نوشته شده بود حاکی از آن‌که پیانوی مذکور را ناپلئون به فتحعلی شاه اهدا نموده است».

▪ نخستین انجمن موزیک و نخستین کنسرت خیریه:
در سال ۱۲۸۸ هجری قمری، ایران به یکی از بزرگترین قحطی‌‌ها و مرگ و میرهای تاریخ معاصر خود دچار گردید. در آن بحبوحه «میرزا حسین خان سپهسالار» به صدرات رسید. به علاج آن واقعه، نخست «میرزا عیسی» وزیر دارالخلافه را که به همدستی نانوایان، سختی بیش از پیش قحط و غلا را موجب شده بود بر کنار کرد و کار دیگرش برپایی مجلس اعانه در رمضان ۱۲۸۸ هجری قمری بود.
همزمان با این رویداد «ژان باتیست لومر» رئیس موزیک‌چیان سلطنتی و معلم موزیک محفل سرگرمی و تفریح فرنگیان مقیم ایران به افتتاح انجمن موسیقی تحت عنوان «انجمن موزیکال» مبادرت ورزید و در نخستین اقدام خود جهت معافرت به مجلس اعانت دارالفلافه به برپایی نخستین کنسرت خیریه اقدام کرد.

▪ نخستین ارکستر رادیو:
هنگامی که ایستگاه فرستنده به کار افتاد، کار موسیقی رادیو را به عهده کمیسیونی گذاشتند که جز تشکیلات سازمان «پرورش افکار» بود و پس از تشکیل اداره تبلیغات، امور هنری موسیقی نیز به اداره موسیقی کشور سپرده شد و شامل چند قسمت بدین شرح بود: موسیقی ایرانی متشکل از هیات نوازندگان و موسیقی اروپایی که به وسیله ارکستری از استادان و هنرجویان هنرستان عالی موسیقی نواخته می‌شد، غیر از این دو قسمت بقیه ساعات پخش موسیقی با صفحه برگزار می‌شد.
اولین هیات ارکستر که از نامی‌ترین نوازندگان آن زمان بودند، شامل افرادی چون ابوالحسن صبا (رئیس ارکستر)، ابراهیم منصوری و مهدی خالقی (نوازنده ویولن)، مرتضی نی داوود، موسی معروفی و عبدالحسین شهنازی (تار)، حبیب سماعی (سنتور)، مرتضی محجوبی و جواد معروفی (پیانو) و حسین تهرانی (ضرب) می‌شدند.
از آذر ۱۳۳۰ ارکستری به نام «ارکستر نوین» تشکیل شد که رهبری آن‌را استاد علینقی وزیری به عهده داشت و اولین ارکستری بود که آهنگ‌های موسیقی ایرانی را با هارمونی اجرا می‌کرد. خواننده آن هم عبدالعلی وزیری بود. این ارکستر قطعات بی‌کلام نیز اجرا می‌کرد.

▪ نخستین نوازنده ویولن در ایران:
ویولن جز دسته‌ای از ادوات و آلات موسیقی است که ناصرالدین شاه پس از تاسیس شعبه موزیک در دارالفنون و آمدن مستشاران خارجی برای معلمی به این شعبه و همچنین آوردن سازهای جدیدی مانند «فلوت» و «قره‌نی» که استفاده از آن را در ایران رواج داد. «مسیو دال» فرانسوی که در اواخر عصر ناصری به ایران آمد و البته دو سال بیشتر نیز در ایران نماند، تدریس در قسمتی از شعبه موزیک دارالفنون را به عهده گرفت. وی استاد و نوازنده ویولن بود و این ساز را با قواعد مخصوص آن تعلیم می‌داد و ظاهرا قدیمی‌ترین مربی و معلم ویولن در ایران است.
بدین ترتیب «حسن مشحون» در کتاب تاریخ موسیقی ایران، «حسن هنگ‌آفرین» را قدیمی‌ترین نوازنده ویولن معرفی کرده ولیکن «روح‌الله خالقی» در کتاب «سرگذشت موسیقی»، تقی دانشور (اعلم‌السلطان) را نخستین ایرانی می‌نویسد که با ویولن آشنا شده است.

▪ نخستین موسیقیدانی که اقدام به نوشتن دستگاه «ماهور» کرد:
سالار معزز از نخستین کسانی است که نت را برای ثبت الحان موسیقی ایران برگزید (قبل از وی لومر دست به این کار زده بود). این هنرمند برای فاصله‌های ربع پرده‌ای (نیم بمل یا کرن امروز) علامتی را که همان ایام احتمالا نزد مصری‌ها و عراقی‌ها متداول بود، اختیار کرد و با اتخاذ این روش برای نخستین بار اقدام به نوشتن دستگاه ماهور نمود.

▪ نخستین مدرسه موسیقی به روش علمی در ایران:
«مدرسه موزیک» اولین موسسه دولتی است که برای تعلیمات موسیقی به روش علمی در ایران دایر شد ولیکن چون منظور از تاسیس آن بهبود وضع موسیقی نظامی بود بیشتر از نظر این تعلیمات، پیشرفت می‌کرد.
شعبه موزیک دارالفنون در سال ۱۲۹۷ هجری شمسی از قشون منتزع شد و جز یکی از واحدهای وزارت معارف درآمد و به نام مدرسه موزیک نامیده شد.
این مدرسه تا سال ۱۳۰۷ هجری شمسی زیر نظر سالار معزز و معاونت فرزند ارشد ایشان «نصرالله خان مین باشیان» ملقب به «نصرالسلطان» اداره می‌شد و به همین نام باقی بود و از آن پس سازمان آن دگرگون شد و «مدرسه موسیقی دولتی» نام گرفت.

▪ نخستین کسی که نت و آهنگ را مدون کرد:
«صفی‌الدین ارموی»، متولد (قرن هفتم هجری قمری) در دربار «المستعصم» و «هلاکو» بوده که کتابی به نام «ادوار» دارد. وی اولین بار نت و آهنگ را مدون کرد و از حالت سماعی به صورت کتاب درآورد.
صفی‌الدین در اصلاح و تکمیل نوآوری‌ها و ابداعات «قدما» کوشیده و در فواصل «گام» نیز تحقیقاتی کرده است. او با بصیرتی که در علم و عمل موسیقی داشت نظر «قدما» را در پرده‌بندی «عود» تعدیل کرد و با تصرفات استادانه پرده‌های غیرلازم را حذف و محل پرده‌های مناسب را تثبیت نمود. صفی‌الدین اعتدالی در گام موسیقی ایران به وجود آورد و گام او در هر اکتاو شامل هفده فاصله بوده.
ابتکار بعضی الحان وی مقام‌ها یا شعبه‌ها و گوشه‌ها را به وی نسبت داده‌اند. چنانکه خود در شرح حال خویش تلویحا به ساختن آهنگ «طرب‌انگیز» اشاره می‌کند و «طرب‌انگیز» یکی از شعبه‌ها و گوشه‌های دستگاه ماهور است که اکنون استادان فن آن‌را می‌نوازند. وی برای نخستین بار آهنگ موسیقی را با الفبای ابجدی و عدد نوشت و بدین شیوه توانست نغمه‌هایی را که پیش از این از راه گوش و سینه به سینه نقل می‌شد را ثبت کند.

▪ نخستین کسی که پیانو را کوک ایرانی کرد:
اولین کسی که پیانو را کوک ایرانی کرد و الحان ملی را در آن نواخت، «سرورالملک» بود که در هر گام دو پرده را تغییر کوک داد تا بتواند آهنگ‌های ملی را با آن اجرا کند که کوک پیانو برای این آهنگ‌ها به همین صورت است.
گفته شده در سفری که «حاجی میرزا حسین خان سپهسالار»، ناصرالدین شاه را به اروپا برد، در مراجعت چند دستگاه پیانوی بزرگ و کامل برای دستگاه سلطنتی آورد که به قراین در آن زمان کسی در تهران به نواختن پیانو وقوف نداشت. مرحوم «محمدصادق خان سرورالملک» استاد و نوازنده بی‌نظیر سنتور که در نظر ناصرالدین شاه قدر و منزلت مخصوص داشت به مناسبت نزدیک بودن وضع نواختن سنتور و پیانو کوشش کرد که برای خوشآمد شاه نواختن پیانو را فراگیرد و چون تشخیص داده بود، صدایی علاوه بر دوازده صدای موجود در هر گام پیانو که مورد لزوم موسیقی ایرانی است در صدای پیانو وجود ندارد، همچنان که هنگام نواختن سنتور وقتی می‌خواهد از آهنگی به آهنگ دیگر برود و یا در حین نواختن همان یک آهنگ برای به دست آوردن آن دو صدا خرک سنتور را پس و پیش می‌کند لذا با تغییر کوک جهت به دست آوردن دو صدایی که مورد احتیاج موسیقی ایرانی است، کوکی که حالا مشهور به کوک «شور» است را ابتکار کرد.

▪ نخستین دانشمندی که در ایران در فن موسیقی علمی و عملی کتاب نوشت:
نخستین دانشمندی که پس از اسلام در ایران در فن موسیقی علمی و عملی کتاب نوشت، فیلسوف و ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایران «ابونصر فارابی» است که در سده چهار هجری می‌زیست. فارابی که خود در علم و عمل این فن مهارت داشت نخستین کتاب جامعه خود را در این رشته نوشت. پیش از او نیز به دانشمند و طبیب نامی ایران «محمد بن زکریای رازی» نوشتن رساله‌ای را در موسیقی به نام «فی‌الجمل الموسیقی» نسبت داده‌اند. پس از فارابی، حکیم و دانشمند نامی ایران «ابوعلی سینا» در کتاب «شفا» بابی را با عنوان فن موسیقی اختصاص داد و دانشمند کم‌نظیر ایران «ابوریحان بیرونی» کتاب «الاستخراج الا و تار فی الدائره» را در زمینه موسیقی نوشت پس از ابن‌سینا از جمله شاگردان او «ابومنصور زبله» بود که کتاب «الکافی الموسیقی» را به رشته تحریر درآورد.
▪ نخستین مجموعه آلات و ادوات موزیک در ایران:
در سال ۱۳۰۴ هجری قمری «کلنل اسمیت» انگلیسی، رئیس تلگرافخانه انگلیس در تهران، مجموعه‌ای از آلات و ادوات موزیک آبکاری شده شصت نفره، ساخت انگلستان را که همه به نشان دولتی ایران مزین بوده را از طرف ملکه انگلستان به ناصرالدین شاه هدیه کرده و مورد عنایت خاصه پادشاه قاجار واقع شده است. به نظر می‌رسد این مجموعه موزیک، اولین و جامع‌ترین مجموعه موزیکی بوده که تا آن تاریخ به ایران رسیده است.

▪ نخستین کسی که موسیقی ایران را متحول کرد:
غلامحسین درویش از هنرمندان نامی و استاد اواخر دوره قاجاریه است. وی در سال ۱۲۵۱ هجری شمسی در تهران متولد شد. پدرش چون به موسیقی علاقه داشت غلامحسین را به مدرسه موزیک دارالفنون سپرد و وی به فراگرفتن خط موسیقی و نواختن شیپور و طبل کوچک مشغول شد. غلامحسین به دربار شاهی رفت و آمد داشت و ساز نوازندگان را می‌شنید سپس آقا حسینقلی به تکمیل فن خود پرداخت و بعد از سال‌ها تمرین در نواختن تار و به ویژه سه‌تار مهارت یافت و بهترین شاگرد استاد خود شد. با ظهور جنبش مشروطه در نخستین کنسرت‌هایی که در انجمن اخوت تشکیل شد وی سمت ریاست و رهبری ارکستر را داشت.
درویش خان نوعی آهنگ ضربی به نام «پیش درآمد» ساخت که تا سال‌ها بعد از او رواج بسیار داشت.
سعدی حسنی در کتاب تاریخ موسیقی درباره پیدایش موسیقی نوین ایران می‌نویسد: «نخستین تحول واقعی موسیقی را غلامحسین درویش از سال (۱۲۵۱ـ ۱۳۰۵ هجری شمسی) آغاز کرد».
درویش در نواختن تار دست داشت. تا آن زمان تار، پنج سیم داشت (دو سیم سفید، دو سیم زرد و یک سیم بم) و درویش از روی سه‌تار به فکر افتاد سیم دیگری به تار بیافزاید و از آن زمان تار دارای شش سیم شد. درویش در زمان تحصیل در مدرسه موزیک نظام که تحت نظر «لومر» اداره می‌شد، متوجه یکنواخت بودن موسیقی ایرانی شد. به این جهت آواز را که تا آن زمان بدون ضرب و طولانی بود خلاصه کرد و به صورت ضربی درآورد و علاوه بر درآمد که پیش از آواز نواخته می‌شد، قطعه ضرب دیگری به نام «پیش‌درآمد» به آن افزود.
این استاد کم‌نظیر موسیقی ایران در شب چهارشنبه دوم آذرماه ۱۳۰۵ هجری شمسی هنگامی که از منزل یکی از دوستان به خانه می‌رفت، درشکه‌اش با اتومبیلی تصادف کرد و بر اثر ضربه‌ای که به سر او وارد آمد چنان به سختی صدمه دید که در دم جان سپرد.
مجید کشاورز