شطرنج

[Omid7]

در باره پیدایش شطرنج روایت و افسانه های بسیاری شنیده شده است که اکثر آنها (همانطور که در شاه نامه فردوسی نیز آمده است) بر این عقیده اند که شطرنج حدود 2500سال پیش در هندوستان توسط شخصی بنام سیسابن دهیر ابداع شده است . منظور از اختراع این بازی شبیه سازی صحنه های کار زار بوده و به وسیله آ ن طرحها و شیوه اجرای تاکتیکها ی نظا می نشان داده می شد .حتی در مواردی بجای نبردی خونین نتیجه یک بازی سر نوشت یک اختلاف را رقم می زد .

گویا شطرنج در اواخر قرن پنجم میلادی به ایران آورده شد پیچید گیها ی شطرنج امروزی این احتمال را که تمام قوانین بازی توسط یک نفر تعیین شده باشد را به کلی منتفی می داند بلکه بیشتر قابل قبول است که شطرنج به مرور زمان از یک بازی ساده به هنر ،علم وبالاخره ورزش فکری تبدیل شده است .شطرنج آن زمان ایران با بازی کنونی شطرنج در چند مورد تفا وت داشت مثلاً پیروزی هنگامی به دست می آمد که شاه حریف مات یا بازی در اصطلاح امروزه پات می شد .اگرچه مهره شاه ،فرس (اسب) رخ (قلعه) حرکت امروزی خود را داشتند ولی هنوز گرفتن حین عبور و به قلع رفتن شاه ابداع نشده بود ، فرزین (وزیر) مهره ای ضعیف بود و فقط یک خانه به صورت اریب حرکت می کرد ،فیل هم اریب حرکت می کرد با این تفاوت که از خانه اول گذشته و در خانه بعدی می نشست .بیدق (پیاده)نمی توانست مثل امروز در حرکت اول د و خانه پیشروی کند .

این قوانین با معیارهای امروز، بازی بسیار محدودی را به وجود می آورد. در قرن هشتم میلادی شطرنج توسط اعراب مسلمان به اسپانیا برده شد و از آنجا در سراسر اروپا(بجز روسیه)گسترش یافت.چون احتمالاًشطرنج از طریق آسیای میانه (و به وسیله شاهان مغول )به روسیه برده شد شباهتهای نامهای روسی مهرهای شرقی آنهادلیل بر این ادعا است .در آن دوران بیشتر کوشش می شد حمله سریعی را آغاز کنند اما بازی به علت محدود یت حرکت وزیر و فیل کند بود .

در قرن سیزدهم میلادی به پیاده اجازه داده شد تا اگر بخواهد در حرکت اول دو خانه پیشروی کند و مهره شاه در حرکت اول خود می توانست به خانه سوم در جهت دلخواه پرش کند تا این که در دوره رنسانس (قرن 16-15میلادی) بااتخاذ قوانین واحدی برای آن .شطرنج محبوبیت بیشتری کسب کرد ، پرش فیل از بین رفت و فیل می توانست (در قطر ) تا آنجایکه مانعی وجود نداشت حرکت کند .محدودیتهای وزیر بر طرف شد و وزیر از مهره ضعیف به قویترین مهره تبدیل گشت که می توانست هم حرکت فیل و هم حرکت رخ را داشته باشد و پیروزی تنها در صورت مات شدن شاه حریف به دست می آمد (حالت پات پیروز نبود) ارتقاء پیاده به سوار دلخواه (بجز شاه ) امکانات جدیدی را در آخر بازی به وجود آورد.

در قرن شانزدهم میلادی حالت پرش از بین رفت و حرکت قلعه کوچک وبزرگ جایگزین آن گردید. در طول حیات پر فراز ونشیب و متحول شطرنج وبا گذشت زمان و در اثر تغییر و تحولات نوین اجتماعی و با توجه به شرایط خاص و ویژگیهای علمی و هنری شطرنج از انحصار شاهان و در باریان خارج و در بین عوام جایگاه مطلوب خویش را یافت و رشد و تکامل بیشترو بهتری در عرصه پیکار جهانی پیدا کرد .در دنیای امروز شطرنج تنها یک ورزش ساده فکری بشمار نمی رود بلکه مجموعه ای است از علم و تکنیک و هنر و از نظر تربیت بدنی پروش دهنده قوای دماغی و مغزدمی است و از جهت علمی آمیزه ای است از ریاضیات و روانشناسی و ملاکی است برای سنجش هوش وحافضه و در زمینه هنر عرصه جولان وخلاقیت ظریف و زیبا که گاهگاه مینیاتورهای پدیدمی آورداز یاد نرفتنی و ستودنی .

انواع شطرنج


به غیر از شطرنج فعلی سه نوع شطرنج دیگر با قواعد و مهره‌هایی نزدیک به این شطرنج وجود دارد. بعد از شطرنجی که بنا بر برخی روایات هندی ها بناکردند و شطرنج امروزی شبیه آن است، بزرگمهر حکیم و دانشمند ایرانی شطرنجی جدید ابداع کرد. صفحه‌ای مستطیل شکل بود که از شانزده عرض و چهار ستون تشکیل شده بود. تعداد خانه‌ها همان شصت و چهار عدد بود. مهرها همان شانزده عدد برای هر طرف و حرکت و زدن آن ها نیز همان بود. فقط شکل چیدن فرق داشت که در شکل می بینید. این شطرج قابلیت بازی با تاس را نیز داشت، به طوری که کسی که ابتدا تاس بیشتری می‌آورد بازی را آغاز می‌کرد. سپس در حرکات بعداگر شش می‌آورد باید با شاه، پنج با وزیر، چهار با فیل، سه با اسب، دو با رخ و یک با پیاده بازی کند. اگر شش بیاید و خانه‌ای برای شاه نباشد، مات نیست، مثالش آوردن شش در نرد است. و اگر مهرای بتواند دیگری را بگیرد، تا عددش نیاید نمی‌تواند این کار را بکند. و اگر پیاده‌ای به عرض شانزدهم برسد، وزیر می‌شود.بعد از شطرنج بزرگمهر، رومیان دو شطرنج بنا کردند، نخستین شطرنج بر روی صفحه‌ای به شکل دایره بنا شد. به این صورت که نخست یک دایره با نام حصن قرار دادند، سپس چهار دایره در اطراف حصن قرار دادند و آن را به شانزده قسمت تقسیم کردند، همان شصت و چهار خانه شد. نحوهٔ چیدن مهره‌ها را در شکل نشان داده ایم. حرکات مهره‌ها نیز همان است. شاه اگر وارد حصن شود هیچ مهره‌ای نمی‌تواند به او کیش بدهد تا از حصن خارج شود، در واقع در حصن هیچ گزندی نمی بیند. پیاده نیز اگر به خانهٔ مقابل خود در خطوط دشمن برسد، وزیر می‌شود. شطرنج دیگری که رومی ها ساختند، شطرنجی بود ده در ده که هشت مهره به مهره‌های شطرنج امروزی اضافه شده بود، چهار شیر و چهار پیاده.شکل را ببینید. خانه‌های حصن خاصیتی مثل شطرنج دایره‌ای برای شاه دارند.مهرهٔ شیر مانند فیل آن زمان حرکت می‌کرد، با این تفاوت که فیل دو خانه در هر قطر می پریده ولی شیر سه خانه. به جای شیر، شتر نیز آمده است. به هر حال گونه‌هایی که گفته شد، اکنون دیگر منسوخ شده اند، کما اینکه در آن زمان نیز شطرنجی که به شطرنج امروزی شبیه است، بیشتر بازی می‌شده.