مکتب ساختارشکنی

[rastakhiz_tatu]

ساختارشکنی یا واسازی (به فرانسوی: Déconstruction) از نظریات زبانی-فلسفی جدید آمده‌است که با حوزه فلسفهٔ پساساختارگرایی و پسا مدرنیته در ارتباط است. اصطلاح Déconstruction را فیلسوف معاصر فرانسه ژاک دریدا با مفهومی نه چندان صریح برساخت. این اصطلاح از قبل در زبان فرانسه بوده‌است و دریدا بسط و کاربردهای متفاوت‌تری برای آن ایجاد کرده که در بخش‌های دیگر این نوشته به مفهوم این اصطلاح و کارکرد زبانی-فلسفی آن اشاره خواهد شد.

نزد دریدا، ساختارشکنی که وجه دیگر نقدِ متافیزیک است، به معنای ضد- ساختارگرایی نیست. دریدا با «اوراق کردن» ساختارها، در حقیقت، می‌خواهد «کشف حجاب» کند (به مفهوم Alétheia یونانی – هایدگری) و در این مسیر، خاستگاه و نقش «مرکز» مقتدر، مسلط و متعالی را در ساختارمندی خودِ ساختار آشکار سازد. از این رو ساختار شکنی دریدایی هرگز مفهوم منفی نابود کردن و خراب کردن را با خود حمل نمی کند.

با همه‌گیری فلسفه پست مدرن اصطلاح ساختارشکنی از مراکز اولیه خود فاصله گرفت و حتی بر خلاف گفته‌ها و نظریات خود دریدا در مواردی تبدیل به یک سبک گردید. مثلاً در معماری ساختارشکنی یکی از سبکهای جدید به شمار می‌رود. در این سبک از معماری، معمار به شیئ تقریبآ فاقد حجم مشخص طرحی معماری می‌دهد. مانند این که شما بخواهید از فرم کاغذ مچاله، یک ساختمان برای موزه هنرهای تجسمی خلق کنید.


ترجمه‌ها
واژه ساختار قبلا در ترجمه Structure و در کلماتی مانند ساختارگرایی یا پساساختارگرایی به کار رفته بود. مطالعه کننده فارسی‌زبان باید دقت داشته باشد که کلمه ساختار در اصطلاح ساختارشکنی با این کلمه در اصطلاح ساختارگرایی و برخی اصطلاحات دیگر که در فلسفه Structuralism و Post-Structuralism به کار رفته‌اند، متفاوت است و با وجود نزدیکی‌ها و ریشه‌های نه چندان دور از هم، ساختار شکنی هرگز به معنی پساساختارگرایی نیست.

ترجمه‌های دیگر این اصطلاح در زبان فارسی عبارتند از:

شالوده‌شکنی
بن‌فکنی
واسازی

مفهوم ساختارشکنی در اندیشه دریدا
در ادبیات دریدایی، Déconstruction (که نه واژه‌است نه مفهوم(۴))را می‌توان در بسی جاها پیدا کرد. این پدیده تنها نفی کننده و منتقد نیست بلکه در عین حال می‌خواهد ایجابی و اثباتی باشد. حتا می‌توان گفت که «هرگز بدون عشق و علاقه عمل نمی‌کند» (۱۳). به صورت بنیادی با «هر گونه دیالکتیکی بیگانه‌است» (۱۴). روی به بازی معصومانهٔ جهان دارد، با همهٔ نشان‌ها و رد پاها در تنوع و گو نه گونی شان، و آن‌ها را به صورت مثبت و شادمانه‌ای به رسمیت می‌شناسد (۱۵). مرجعیتِ مرکز را رد می‌کند و نگرانِ نبودِ آن نیست (۱۶). نمی‌خواهد به جای حاکمیت و سلطه، حاکمیت و سلطهٔ دیگری را بنشاند. نمی‌خواهد به جای نظم ورشکستهٔ اربابی، «ارباب یا سرکارگر دیگری بگذارد، بلکه چیز دیگری می‌خواهد، چیزی کاملاً دِگَر» (۱۷). Déconstruction، «نشان دادن نا نشان دادنی ست.» (۱۸) ابتدا باید تصریح کنیم که دریدا کاشف و ابداع کنندهٔ این واژه نبوده‌است. «این کلمه پیشتر در زبان فرانسه وجود داشته اما استعمالش بسیار نادر بوده‌است. ابتدا من از این اصطلاح برای ترجمهٔ کلماتی استفاده کردم. یکی از آن‌ها متعلق به هایدگر بود که از destruktion صحبت می‌کرد و دیگری از فروید بود که کلمهٔ dissociation را به کار می‌برد. اما خیلی زود، من سعی کردم نشان دهم که آن چه که Déconstruction می‌نامم برگردانِ سادهٔ مفهوم هایدگری و فرویدی نیست» (۱۹). همان طور که دریدا خود اشاره می‌کند، هم واژهٔ Déconstruction و هم مضمونی نزدیک به آن چه که او بسط و توسعه خواهد داد، پیش از او وجود داشته‌است. مضمونِ کم و بیش مشابه (تأکید می‌کنیم کم و بیش مشابه) «ساختار شکنی» را می‌توان نزد نیچه، هایدگر و حتی (به نظر من) در روحی از مارکس نیز پیدا کرد. اما در حوزهٔ فلسفه، این واژه برای نخستین بار در سال ۱۹۵۵ (۱۳۳۴)، زیر قلم ژِرار گرانِل Gérard Grannel، مترجم متنی از هایدگر تحت عنوان «ادای سهمی در بارهٔ مسالهٔ هستی»، ظاهر می‌شود. در آن جا، هایدگر، برای پایان دادن به بد فهمی‌های رایج از کلمهٔ destruktion در نوشته‌هایش، واژهٔ Abbau را به کار می‌گیرد و گرانل آن را با کلمهٔ فرانسوی Dé-construction برابر می‌نهد. «حال، کوته فکری از همان سال ۱۹۲۷ با بد فهمی سطحی از destruktion در Sein und Zeit آغاز می‌شود که به معنای ساختار شکنی (Abbau در متن آلمانی و Dé-construction در ترجمهٔ فرانسوی) بازنمودهای مبتذل و پوچ، خواست دیگری جز باز یافتن آزمون‌های هستی که خاستگاه آزمون‌های متافیزیکی هستند، ندارد» (۲۰). Déconstruction را در زبان فارسی «شالوده شکنی» یا «ساختار شکنی» ترجمه کرده‌اند (۲۱). این برابر سازی اما، به نظر من، چندان رضایت بخش نیست. زیرا همان طور که در متن هایدگر مشاهده می‌کنیم و دریدا نیز بارها تاکید کرده و از زبان خود او نیز خواهیم شنید، این اصطلاح معنای «تخریب» را نمی‌دهد. در حالی که از «شالوده شکنی» یا «ساختار شکنی» ایدهٔ «شکستن» و «خراب کردن» متبادر می‌شود. در کلمهٔ مرکب Déconstruction واژهٔ construction وجود دارد که به معنای ساختن و ساختمان است. در حالی که «شالوده» در زبان فارسی پایهٔ طبیعی یا مصنوعی زیربنای ساختمان است و نه خودِ آن. از سوی دیگر construction در زبان فرانسه به معنای فرایند و عملِ ساختن و بنا کردن نیز هست در حالی که «شالوده» به لحاظ مضمونی تهی از چنین مضمونی است. بدین سان، «شالوده شکنی» از هر لحاظ (چه در نام «شالوده» و چه در فعل «شکستن») ترجمه فارسی دقیق و صحیحی نیست. با این همه، از آن جا که در ادبیات فلسفی و سیاسی ایران، «ساختار شکنی» یا «شالوده شکنی» متداول شده‌اند، ما نیز در این جا، البته با حفظ تمام ایرادهای خود، این عبارات را به کار می‌بریم. واژه Déconstruction ترکیبی است از پیشوند (De) با کلمه اصلی ساختمان به زبان فرانسه. این پیشوند، از عنصر لاتینی Dis برآمده و در اصل به معنای «دوری»، «فاصله گرفتن» و «جدایی» است. زمانی که این پیشوند به کلمهٔ اصلی افزوده گردد، از جمع آن دو، مفهوم جدیدی حاصل می‌شود که «خلافِ مضمونِ» کلمهٔ اصلی را خواهد رساند. به عبارت دیگر، از نظر ریشه شناختی، Déconstruction به معنای ساختمان و ساختن در جهت عکس است. یعنی «پیاده کردن» یک ساختمان یا یک بنا، گسستن عناصر و اجزای به هم پیوستهٔ آن، جدا کردن قطعات یک ساختار منسجم و واحد از یکدیگر. از این رو، به نظر من، شاید برابر فارسی مناسب تر برای این واژه «اوراق کردن» ساختمان یا «ساخت اوراق گری» باشد. توجه کنیم، «اوراق» را به مفهومی که در فرهنگ فارسی آمده‌است، به کار می‌بریم یعنی چیزی «که دارای ورق‌ها یا قطعه‌های جدا، کنده یا باز شده از یک دیگر است» و «اوراق گر» یا «اوراق چی»، به معنای «کسی است که اجزای دستگاه یا ماشینی معمولاً فرسوده را از هم باز می‌کند» (۲۲). و جالب این جاست که «ساخت اوراق گری» دریدایی نیز دقیقاً معطوف به «ساختارهای فرسوده» یا به قول او «رسوب کرده» است. اما در همین جا باید بلافاصله اضافه کنیم که «اوراق»، خراب کردن و نابود ساختن نیست چه هدفِ «اوراق چی» دستگاه یا ماشین، «فروش جداگانهٔ قطعه‌های کارآمد آن‌ها ست» (۲۳). اوراق کردنِ دریدایی نیز به منظور ایجاد «ریخت دیگر و نوینی»است با ترکیب دیگری از عناصر جدا شده (و بنا بر این دگر گشته) و یا با عناصر جدید خارجی. بنا بر این، می‌توان گفت که Déconstruction فرایندِ «اوراق گری - نوسازی» است، با این شرط که چنین فرایندی پایان ناپذیر است و همواره تکرار می‌شود. «ساختار شکنی»، به گفتهٔ دریدا، همان طور که گفتیم، تکرار سادهٔ مضامین پیش از او نیست. پس بهتر است معنا را از زبان نظریه پرداز اصلی اش بشنویم: «Déconstruction را نباید عمل فسخ یا تخریب تصور کرد، بلکه به معنای تجزیه و تحلیل ساختارهای رسوب کرده‌ای دانست که عنصر کلامی، کلامی بودن فلسفه و اندیشهٔ ما را می‌سازند. و این ساختارها در زبان، در فرهنگ غربی، در هنر و در هر چیزی که ما را به این تاریخ فلسفه وابسته می‌کنند، وجود دارند … ساختار شکنی، نه صرفاٌ فلسفی است، نه مجموعه‌ای از تزها و نه حتی مساله انگیز هستی به معنای هایدگری. به گونه‌ای، هیچ است. ساختارشکنی نمی‌تواند یک دیسیپلین یا روش باشد. غالباً آن را روش کار (مِتُد) می‌نامند، با مجموعه‌ای از قواعد و راه رسمِ قابل تدریس… ساختارشکنی فن یا تکنیکی با قواعد و هنجارهای خود نیست. البته، در شیوه‌های طرح پرسش‌هایی از نوع ساختارشکنی قواعدی می‌توانند وجود داشته باشند. از این نظر، فکر می‌کنم که این گونه موارد می‌توانند جنبهٔ رشته‌ای و آموزشی پیدا کنند. اما در اصلِ خود، ساختارشکنی روش نیست. من سعی کرده‌ام از خود سوال کنم که چه چیزی می‌تواند روش به معنای یونانی یا دکارتی و یا هگلی باشد. لیکن ساختارشکنی روش‌شناسی به معنای اجرای قواعدی نیست. اگر من به خواهم تصویر مقتصد و فشرده‌ای از ساختارشکنی ارایه دهم، خواهم گفت که اندیشه‌ای ست در بارهٔ خاستگاه و محدودیت‌های پرسمان «آن چیست که…؟»، پرسشی که در کل تاریخ فلسفه حاکم بوده‌است. هر بار که سعی کنیم در بارهٔ امکان «آن چیست که…؟» بی اندیشیم، در مورد این شکل از پرسش گری، پرسش کنیم یا در بارهٔ ضرورت این گونه گفتمان در زبان معینی، در سنت معینی و… از خود سوال کنیم، این است تمایز معنایی ساختارشکنی. در واقع ساختارشکنی، پرسش در بارهٔ چیزی بیش از یک پرسش است. به همین دلیل، همیشه من در به کار بردن این کلمه درنگ می‌کنم. ساختارشکنی معطوف به هر چیزی می‌شود که در طول تاریخ غرب و فلسفهٔ غرب، یعنی تقریباً در همه چیز، از افلاطون تا هایدگر، پرسشِ «آن چیست که…؟» را ایجاب کرده است…» (۲۴)