نقش خاندان اردلان در معادلات انتقال قدرت سیاسی از زندیه به قاجاریه

[behnam5555]

نقش خاندان اردلان
در معادلات انتقال قدرت سیاسی از زندیه به قاجاریه[1]

( 1 )

رزگار برفروخت ـ شنۆ

چکیده :

ورود اردلانها به جریان تاریخ سیاسی ایرن از قرن هفتم به بعد، به عنوان خاندانی تاثیرگذار در جریان تاریخ محلی ایران، مبحثی بسیار مهم از دوره مغول تا قاجار میباشد. پریشانی سیاسی ایران پس از مرگ نادر و دوره‌ی کوتاه مدت زندیه تا انتقال قدرت به حکومت قاجاریه سبب شد مناطق غربی ایران به کانون اصلی درگیریهای سیاسی تبدیل شود. خاندان اردلان در این برش از تاریخ ایران به عنوان یکی از تاثیرگذارترین حکومتهای محلی، نقش اصلی در جریان این انتقال (از زندیه به قاجاریه) را ایفا کرده است.
این مقاله در نظر دارد که نقش خاندان اردلان را در جریان درگیریهای سیاسی این دوره مورد بررسی قرار دهد و بررسی کند که چرا اساسا با وجود آنکه این دوره که همزمان با اوج قدرت این خاندان است و می‌توانستند خود را به عنوان یک مدعی قدرتمند وارد جریان تاریخ سیاسی ایران کنند بیشتر به فکر محدود کردن نقش خود به مسایل امارت اردلان بودند تا ورود به جریان بزرگتر و تاثیرگذارتر از تاریخ سیاسی ایران؟
کلید واژه‌ها : اردلان، قاجاریه، خسرو خان اردلان،آقا محمد خان، انتقال قدرت سیاسی

مقدمه
پیدایش خاندان اردلان به عنوان امارت نشینی در غرب یران از دورة مغول تا اواسط قاجاریه یکی از مهمترین مباحث تاریخ سیاسی حکومتهای محلی ایران است که کمتر به آن پرداخته شده است.
تاثیر گذاری این امارت در انتقال قدرت سیاسی از زندیه به قاجاریه به ویژه زمانی که حاکم این امارت، خسرو خان اردلان، از کردستان مکری تا کرمانشاه، همدان، گروس، گلپایگان، را در اختیار داشت و آن را تقدیم آقا محمد خان قاجار کرد این نقش آفرینی و اهمیت آن، بیشتر مشخص میگردد.
این مقاله با گذری سریع از نحوه‌ی تعاملات سیاسی خاندان اردلان با خاندان زندیه و مشخص نمودن نحوة ارتباط سیاسی آنان با قاجاریه، سعی در روشن نمودن علل عدم ورود خاندان اردلان به جریان رقابت سیاسی ایران آنهم در اوج قدرتگیری این خاندان می باشد.

تعاملات سیاسی خاندان اردلان با حکومت زندیه
مرگ نادر، سر آغاز دوره ای است که ورود افراد گوناگون برای زورآزمایی جهت کسب قدرت سیاسی مهمترین خصیصة آن بود.[2]
بدست گرفتن قدرت از جانب کریم خان زند و روی کار آمدن خاندانش برای مدتی کوتاه در تاریخ ایران سبب رویارویی خاندان اردلان با موقعیتی متفاوت نسبت به سایر حکومتها مرکز مدار ایران بوده است. چرا که از دوره‌ صفوی به بعد این خاندان تحت تسلط و نظارت حکومتهای مرکزی ایران قرار گرفتند.[3] البته این رابطه بر اساس تعامل و نیازمندی طرفین شکل یافته بود چرا که از سویی حکومت صفوی به مانند همة حکومتهای ایران پیشا مدرن به دلیل عدم در اختیار داشتن نهادهای کارآمد؛توانایی اعمال نفوذ بر مناطق دور از مرکز را نداشتند.[4] بنابر این از طریق وابسته کردن حکومتهای محلی و تحت تسلط قرار دادن آنها این مهم را به انجام میرساندند و از سویی دیگر حکومتهای محلی برای استفاده از حمایت خاندانهای حاکم در مقابل رقیبان محلی کسب مشروعیت خود را از جانب حکومتهای مرکزی، دستاویزی جهت ابقای خود قرار میدادند.[5]
در این بین عاملی که موقعیت خاندان اردلان را ممتاز می کرد وجود حکومت عثمانی در غرب این امارت نشین و موقعیت استرتژیک آن بود که اهمیت تعامل با این امارت نشین را هر چه بیشترپر اهمیت جلوه میداد.بطوریکه در حکومت صفوی موقعیت این امارت نشین در مراسمات درباری به هنگام جلوس پادشاه جدید برجسته بود[6] و یا اینکه جزء اماراتی بودند که مالیات و میزان آن مشخص نشده و خود اقدام به تعیین آن می کردند.[7]
قدرت گیری حکومت زندیه برای خاندان اردلان روبرو شدن با موقعیتی خاص بود چرا که نخستین برخورد کریمخان با این خاندان رویارویی در مقابل آنها و به آتش کشیدن سنندج از جانب کریم خان بود[8]. صرفنظر از دلایل وقوع این حادثه که در منابع مرکزمدار[9] و تواریخ محلی[10] به انحای مختلف به ذکر دلایل پرداخته اند، اما این اقدام تأثیری ناخوشایند در تعاملات خاندان اردلان با زندیه برجای گذاشت. چرا که پس از بازگشت کریمخان از سنندج به اصفهان بدلیل روبرویی با رقیبان داخلی[11] وضعیت حاکمیت سنندج دچار مشکلاتی شد که ناشی از رقابت مدعیان داخلی پس از مرگ نادر بود.
حسنعلی خان اردلان حاکم وقت اردلان، پس از فرار از مقابل لشکر کریم خان زند و قلعه داری در قراتوره[12] پس از بازگشت سپاه زندیه دوباره وارد سنندج شد اما آزاد خان افغان بعنوان یکی از مدعیان قدرت در این دوره سلیم پاشا از عثمانی را به ولایت اردلان منسوب کرد. وی پس از ورود به سنندج به آزار و اذیت مردم پرداخته و حسنعلی خان را بقتل رساند اما شورش مردم و بیرون راندن وی از شهر[13] سبب توجه دیگر مدعی قدرت به اوضاع امارت اردلان شد.
محمدحسن خان قاجار که قدرتی در مازندران بدست آورده بود خسرو خان اردلان را حاکم کردستان کرد.[14] روانه کردن خسروخان اردلان به حکمداری سنندج از جانب محمدحسن خان قاجار[15] به نظر می رسد تأثیری پایدار هم در نحوه تعامل خاندان اردلان با قاجارگذاشت و بعنوان حامی این خاندان در انتقال قدرت سیاسی پس از مرگ کریمخان زند به قاجاریه نقش اساسی ایفا کرد.[16]
هرچند قتل محمدحسن خان قاجار در جریان مدعیان سلطنت پس از نادر سبب شد که برخلاف انتظار خسروخان اردلان لوای حکومت سنندج از جانب کریمخان برای وی تأیید گردد[17] اما این روابط چندان پایدار بنظر نمی رسید.
در سال 1376 ه. ق سلیمان پاشا بابان به سنندج حمله کرد. بر اثر مقاومت و لشکر اردلان، سلیمان پاشا شکست خورد اما به جانب شیراز رفته و با پرداخت سی هزار تومان به کریمخان حکومت کردستان را بدست آورد و خسرو خان از جانب کریمخان به شیراز احضار شد. حکومت یکساله سلیمان پاشا و مقتول شدن وی -بدست یکی از اعضای خاندان اردلان- و حکومت کوتاه مدت جانشین و برادر وی – محمد پاشا- سبب بروز آشفتگی و بی نظمی در امارت کردستان گردید در نتیجه کریمخان برای بار دوم خسروخان را به حکومت کردستان بازگرداند[18].
هر چند عزل و نصب های متعدد از جانب حکومتهای مرکزی برای حکومتهای محلی با هدف جلوگیری از قدرت گیری بیش از حد آنان امری طبیعی در تاریخ ایران قلمداد می شود ، اما بنظر می رسد کریمخان زند نتوانست سیاستی پایدار برای بدست آوردن اعتماد خاندان اردلان بدست آورد. بنابراین میزان نفوذ خاندان زندیه بواسطه سیاستهای اتخاذ شده- برخلاف نزدیکی نژادی به خاندان اردلان- ناچیز بود. وقایع پس از مرگ کریمخان و نحوه برخورد خسروخان اردلان با بازماندگان کریمخان که تلاشهای نافرجام برای کسب قدرت سیاسی انجام دادند خود گویای درستی این باور است.
از مرگ کریمخان زند (1193) تا روی کار آمدن آقا محمدخان قاجار (1210) به مانند دوره پس از شاه سلطان حسین و نادرشاه، دوره ای پر آشوب برای مشخص شدن سرنوشت حاکمیت ایران پس از زندیه بود. در این دوره کشمکش خاندان زندیه تأثیر مستقیم در نحوه برخورد با ولایات و امارات محلی بویژه امارت اردلان گذاشت. چراکه پس از تأیید حکمداری از جانب علیمرادخان زند به واسطه حضور رقیبان خاندان اردلان – به ریاست محمد رشید بیگ در دربار علیمرادخان زند- امارت اردلان به کهزادخان اردلان سپرده شد. [19]
پس از نبرد میان علیمرادخان و پسران صادق خان زند و شکست علیمراد خان زند از آنان، خسروخان به امارت کردستان مراجعت کرده و کهزادخان را فراری داد و بار دیگر به امارت رسید[20]. ورود جعفرخان زند به جریان رقابت برای تصاحب تاج و تخت کریمخان زند سبب شد که جعفرخان زند به امارت کردستان حمله کرده و خسرو خان تسلیم وی شد. و بجای وی برادرش رضاقلی خان به امارت کردستان انتخاب کرد.[21]
تا اینکه در سال 1199 باردیگر از جانب علیمرادخان، خسروخان به حکومت اردلان منصوب شد اما مالیات معوقه امارت کردستان سبب شد علیمرادخان جعفرخان زند را روانه کردستان کند[22]. که بازخورد نحوه رفتار جعفرخان زند با اهالی سنندج در اکثر منابع تاریخ نگاری خاندان اردلان چنین بازگو شده است که" همگی شهر و بلوک ویران شده و عموماً بطرف خاک عثمانی رفته"[23]، حضور افراد گوناگون برای کسب قدرت سیاسی در خاندان زندیه از یک سو و عزل و نصبهای کوتاه مدت و بی برنامه، از جانب مدعیان قدرت از سوی دیگر نشان دهنده وضعیت آشفته سیاسی ایران بعد از مرگ کریمخان بوده است و این عامل سبب ورود نیروهای جدید محلی برای زورآزمایی کسب قدرت سیاسی شد[24]. در این بین وضعیت غرب ایران بدلیل حضور مدعیان قدرتمند بویژه خاندان اردلان و قدرت سیاسی و نظامی آنان در سنگین کردن کفه قدرت سیاسی مدعیان سلطنت بسیار پررنگ است.

قدرت گیری امارت اردلان در دوره جانشینان کریم خان
یکی از ویژگیهای بارز تاریخ ایران ، ورود نیروهای بالقوه محلی و تلاش برای بدست آوردن قدرت، پس از بوجود آمدن آشفتگی سیاسی ناشی از مرگ پادشاهان می باشد. همین ویژگی حکومتهای محلی می باشد که برخی از تحلیل گران تاریخ میانه ایران، این حکومتها را مستقل از حکومت مرکزی قلمداد کرده اند. در غرب کشور و پس از مرگ کریمخان زند دو قدرت محلی سعی در ورود به معادلات سیاسی قدرت کردند که حرکت یکی از آنها – زنگنه- در همان آغاز ناکام شد اما امارت اردلان و حکومت خسروخان در مدتی کوتاه بسیار قدرتمندانه ظاهر شد.
همچنان که ذکر شد نواحی غرب ایران به کانونی برای ورود نیروهای بالقوه سیاسی به جریان تاریخ سیاسی شد. یکی از این نیروها الله قلی خان زنگنه در کرمانشاه و با استفاده از نیروی عشایر و استفاده از مخالفان پناهنده به خاندان اردلان بود. الله قلی خان با تجهیز بیست هزار نفر[25] از سواران طوایف کرمانشاه به قصد قدرت گیری و توسعه منطقه نفوذ خود از کرمانشاه ظاهر شد. بر این اساس وی تصمیم گرفت حرکت توسعه بخشی خود را از کردستان شروع کند. خسروخان با نیروی هفتصد و چهل نفری[26] به مقابله وی رفت. در جنگی نابرابر بر اثر استفاده از تاکتیک نظامی موفق شد که الله قلی خان زنگنه را شکست داده[27] و در نتیجه متصرفات وی( کرمانشاه، تویسرکان، اسدآباد، سنقر، دینور) تحت امر خان اردلان درآمد و از جانب خود حاکمانی بر آن گمارد.
پیروزی خسروخان بر الله قلی خان سبب شد که وی به نیرویی تعیین کننده در کشمکشهای سیاسی تبدیل شود. و "نواحی گروس و خمسه و مکری را به قهر و غلبه به تحت اختیار درآورده و چندی با اقتدار و فراغت و کامرانی حکمرانی کند"[28]. با پیروزی خسروخان و تبدیل شدن وی به قدرتی مهم در غرب ایران سبب شد که دو مدعی اصلی کسب قدرت تابعیت خسروخان از خود خواستار شوند. نخست آقامحمدخان قاجار به سمت همدان آمده و خواستار تابعیت خسروخان شد[29]. خسروخان با فرستادن هدایا و پیشکش به صورت موقت رضایت خاطر آقامحمدخان قاجار را کسب کرد. خان قاجار برای مقابله با جعفرخان زند که اکنون تنها مدعی قدرتمند زندیه محسوب می شد و قصد حمله به استرآباد و اصفهان را داشت به استرآباد و مازندران بازگشت. جعفرخان زند به اصفهان آمده و اورنگ پادشاهی بر سر گذاشت و سکه به نام خود زد. برای از بین بردن مدعیان قدرت جعفرخان به جانب کردستان لشکر کشید[30]، توجه دو مدعی اصلی قدرت در این دوره – جعفرخان زند و آقا محمدخان قاجار- نشان از اهمیت امارت اردلان در جریان معادلات قدرت این دوره دارد. [31]
جعفرخان زند در همدان فرود آمده و خواستار تابعیت خسروخان را نمود اما خسروخان جواب وی را حواله به شمشیر و میدان نبرد کرد[32]. جعفر خان با نیرویی متشکل از توپخانه و سوارکاران خود را آماده نبرد کرد. نبرد در محلی بنام بهار در نزدیکی همدان صورت گرفت سپاهیان اردلان توانستند نیروی توپخانه جعفرخان را از کار بیندازند و جعفرخان را شکست داده و" یکهزار و سیصد از فارسیها و لریهای زندیه مقتول و هشتصدنفر اسیر گردیدند تعداد کشته شدگان کردستان سیصد و چهل و چهار نفر"[33] بوده است . جعفرخان زند جزء اسرا بود اما خسروخان وی را آزاد کرد.[34] می توان اذعان کرد که این شکست نیروی بازماندگان کریمخان را از بین برد. و دیگر ما شاهد تحرک چندانی از جانب زندیه برای رقابت با دیگر مدعیان سلطنتی نمی باشیم. و بیشتر فعالیت خود را معطوف به صفحات جنوبی ایران کردند.
هر چند در ذکر علت شکست جعفرخان از خسروخان، مورخان مرکزگرا عواملی چون برودت هوا را ذکر کرده اند[35] اما نیروی فزاینده خسروخان اردلان پیروزیهای پی در پی وی با وجود کمی سپاهیان عاملی اثر بخش در پیروزی وی بوده است. قدرت رو به فزونی خسروخان از میزان افراد حاضر در سپاه وی در بین دو جنگ- زنگنه و جعفرخان زند- مشخص تر می شود. در حالیکه سنندجی تعدادی نفرات حاضر در جنگ با الله قلی خان زنگنه را هفتصد و چهل نفر ذکر می کند اما همان سپاهیان خسروخان را با همراه علیخان خمسه و محمدحسن خان قراگوزلو هفت هزار نفر ذکر می کند.[36]
با حذف رقبای زندیه اکنون دیگر خسروخان اردلان و آقا محمدخان قاجار تنها کسانی بودند که میتوانستند ادعای قدرت کنند. در اندک مدتی پس از شکست جعفرخان زند، خسروخان توانست" ملایر، تویسرکان، کزاز، فراهان، گلپایگان"[37] را در قلیل زمانی تسخیر نموده و خیال کشورگشایی و ورود به جریان قدرت را در سر بپروراند[38] و قصد حرکت به سمت اصفهان را داشت.
مستوره اردلان اشاره میکند: "خسروخان تسخیر اصفهان منظور نظر انوار داشتند"[39]. همچنین سنندجی در این باره می نویسد" خیالش قوه گرفته و به هوس کشور گیری و سلطنت افتاد"[40]، با توجه به اشاره مستقیم مورخان به قصد و هدف خسروخان و تأیید این مطلب توسط تاریخ نگاران مرکز نگر مانند رستم الحکما و با توجه به وسعت منطقه متصرفاتی وی چنانکه میرزا احمد وزیر خطاب به خسروخان می گوید:" حالا که کسی در ایران نمانده و مانعی برای سلطنت شما نیست کرمانشاه، لورستان، خوزستان نیز در ید تصرف شماست، بهتر است بنام خود سکه زده و بیرق سلطنت برافرازید"[41]. حال اگر منطقه مکری و قسمتی از همدان را به این منطقه بیفزاییم وسعت متصرفات خسروخان کاملاً مشخص می کند که حکومت بر چنین منطقه ای وسیع پتانسیل مطرح شدن بعنوان یک نیروی فزاینده، برای ابراز قدرت و پرتاب شدن به جریان تحولات سیاسی ایران را داشته است.
خسروخان در گلپایگان دستور سه روز استراحت برای حرکت به سوی اصفهان را صادر می کند در این بین با اعیان و اشراف برای بررسی وضعیت سیاسی خاندان اردلان به شور می نشیند. منابع تاریخ نگاری محلی در این جلسه مشورتی همگی این گزارش را مطرح می کنند که پس از شور با اعیان در مجلس جعفربیگ نامی که تلخان مجلس بوده اظهار می کند که" شلغم و بلغور کردستان خودمان بهتر از هرگونه اطعمه سلطنتی است"[42]. به همین سبب همان شب خسروخان دستور بازگشت سپاه به سنندج داده و جواهرات سلطنتی بدست آمده از جنگ را به مراه عریضه چاکرانه به خدمت آقا محمد خان فرستاد. در مقابل تاریخ نگاران محلی، مورخان مرکز نگر ترس و واهمه خسروخان از آقا محمدخان قاجار عامل اصلی بازگشت وی به سنندج می دانند.[43]
به نظر میرسد نظر و دیدگاه نویسندگان تاریخ اردلان مبنی بر قناعت کردن و دوری از هوا و هوس کشورگشایی و قناعت بر شلغم و بلغور کردستان در مقابل اطعمه های فاخر شاهانه! نوعی ساده انگاری بیش از حد وقایع تاریخی و دور شدن از دیدگاه واقعگرایی به تحولات تاریخی باشد. از سوی دیگر پذیرفتن دیدگاه مورخان مرکز نگر مبنی بر ابهت و ترس خان اردلان از آقا محمدخان قاجار نیز نگاهی تحقیرآمیز به قدرت فزاینده خان اردلان است. چراکه تحولات تاریخی بدون در نظر گرفتن عوامل اجتماعی و ساختارهای آن و ساختهای اقتصادی و وضعیت فکری حاکم بر دوره ای خاص، ساده انگاری خواهد بود.
بنابراین سؤالی بسیار اساسی می توان مطرح کرد که هدف نهایی این نگارش می تواند باشد. و آن اینکه چرا خسروخان که قسمت اعظم غرب ایران را در اختیار داشت در مقابل تنها رقیب وارد شده به تحول قدرت در این دوره – آقا محمدخان- پا پس گذاشت؟
به چه دلایلی بود که خسروخان پس از جلسه شور در مورد حرکت به سمت اصفهان و بعد از پشیمانی از حرکت خود چنین اظهار می کند که" خدا اگر همین فرمانروایی کردستان را برای من نگهدارد، جای بسی شکر و سپاس است"[44]. در ادامه سعی خواهد شد به کنکاش بیشتر مبتنی بر شناخت بیشتر از وضعیت اجتماعی و تاریخی در این دوره پرداخته شود.