صنایع دستی و انواع آن

[چرو]

خاتم کاری، ختم هنر ایرانی

هنر خاتمکاری، از جمله هنرهای اصیل و زیبای ایرانی است که می توان در آن ظرافت هنر و اندیشه هنرمند ایرانی را مشاهده کرد.

همانطور که متوجه شدید، تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند چرا که ختم هنر و ظرافت ایرانی است . متاسفانه در سالهای اخیر با ورود خاتمهای کارخانه ایِ چینی!!! بازار کار هنرمدندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار کساد شده است. بیایید به عنوان یک ایرانی، از این هنر زیبا، ظریف و پر مشقت، حمایت کرده و از خرید اجناس چینی و بی کیفیت اجتناب کنیم.

در سال 1937 وقتی که رضا شاه پهلوی می خواست چهارصد متر مربع دیوار کاخ جدید خود در تهران را خاتمکاری کند، از روش فنی که قرنها در ایران متداول و به خاتمکاری یا خاتمبند مشهور بود استفاده کرد. وقتی " آرتور پوپ" ، ایران شناس فقید، می گوید: " ... یک جفت در که متعلق به سال 1591میلادی است و زمینه آن از چوب گردوست با استخوان و چوبهای دیگری روی آن موزاییک کاری شده که آن را خاتمبند می نامند..." منظورش همین خاتمکاریست. رضاشاه هفتاد خاتمکار را با شاگردانشان سه سال به کار گماشت تا کار خاتم کاری دیوار کاخ پایان یافت و این بدان معناست که تا آن زمان این هنر سخت پایدار است. خاتمکاری هنوز هم برای تزیین صندوقها و جعبه ها، قاب عکس و تکه های سازهای موسیقی و... بکار می رود ولی متاسفانه کیفیت آن بسیار کاهش یافته است.
در آثار بجای مانده از خاتم دوران گذشته،در هر اینچ مربع یک خاتمکاری معمولی، بیش از ششصد تکه کوچک بکار برده شده است و دقت تا این حد بالای هنرمند ایرانی در زمان حال همچنان جای شگفتی دارد.
مراحل کار خاتمکاری:

1- بریدن و آماده کردن مواد خام.
خاتمکار یا خاتمساز ( خاتمبند) باید مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و... را مدتها قبل از اینکه کار خاتم سازی را آغاز کند آماده کند.در مرحله اول وی احتیاج به چوبهایی دارد که رنگهای آن متنوع باشد. رایج ترین چوبها عبارتند از: رنگ قرمز چوب عناب، رنگ زرد روشن چوب نارنج، رنگ سرخ تیره چوب فوفل. برای کارهای گرانبها از چوب آبنوس و چوب قهوه ای ساج نیز استفاده می شود.
سپس خاتم کار چوبها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک به اصطلاح خودشان " لا" می برد. ضخامت هر لا 23/0 و ابعاد آن 5*70 سانتی متر است. لاهای نازک را " لای مثلث" یا " لای بغل شش" یا " لای یک لایی" می نامند؛ علت اختلاف نام آنها بدلیل طرز بریدن آنهاست. سپس آنها را در گوشه ای می گذارند تا خشک شود.
استخوان شتر را هم به همین طریق به نوارهای کوچکی بریده و آن را در داخل ظرفهای سفالی به نام " هسین" می گذارند. توی این ظروف، آب آهک قرار می دهند و استخوانها را حدود 3ماه در آن قرار می دهند تا سفید شود.

در سال 1937 وقتی که رضا شاه پهلوی می خواست چهارصد متر مربع دیوار کاخ جدید خود در تهران را خاتمکاری کند، از روش فنی که قرنها در ایران متداول و به خاتمکاری یا خاتمبند مشهور بود استفاده کرد

در مرحله بعدی مجددا چوبها و استخوانها را برش های بسیار ریز می دهندو به آن " شش" می گویند که پهنای هر کدام آن 24/0 سانتی متر است. بعضی از شش های استخوانی را به هم بسته و آن را در ظرف دییگری که دارای محلول خورنده سبز رنگی است می گذارند. این محلول سبز، شامل سرکه و نشادر است که براده مس به نام "سواله ی مس" و "دم چرخ" مس به آن اضافه شده است. " شش" ها 4 تا 6 ماه در آّب سبز می ماند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتمکاری گرانتر، بجای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می کنند.
سپس نوبت آماده کردن " شش" های فلزی می رسد. ششهای فلزی اغلب برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می شوند. مفتول برنج را به قطعات 70سانتی متر بریده و با چکش دم پهن در قالبهای آن را به صورت شیارهای مثلثی در آورده و بدین ترتیب یک شکل منظم مثلث به نام " سه پخ" در می آید.
سپس زمان به شکل درآوردن ششها آغاز می گردد. ششهای کوچک متساوی الاظلاع را " مثلث"، ششهای بزرگتر با قاعده بزرگ را " بغل شش"(سه گوش) و ششهای الماس گون را " جو" می نامند. خاتمکار برای اینکه شکلهای مورد نیاز خود را بدست آوردروی یک تخته که دارای شیارهایی است و به صورت قالب عمل می کند و " سیم مساوی" نامیده می شود، ششهای آماده را بر طبق نقشه خود قرار می دهد و روی آن " سوهان دم پهن" می کشد و شکل معینی را بدست می آورد. بدین ترتیب چوب، استخوان و ششهای سی کامل شده و در بسته های بزرگ به گوشه ای گذاشته می شود.

2- سوار کردن شش های مرکب و میله.
خاتمکار در این مرحله ، طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می کند، مثلا ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوشهای منتظمیا مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی و فلز و استخوان می توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوع و زیاد را تشکیل داد.
3- به هم بستن گلها و بسته بندی آنها.
وقتی تمام میله ها آماده شد طول اصلی آنها که 70 سانتی متر است به 8تکه که هر کدام 75/8 سانتی متر یا بیشتر است بریده می شود. سپس خاتمکار با درنظر گرفتن بزرگی کار لایه های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می باشد، گرد می آورد.
سپس گلهای شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته ها یا استخوانها می چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار میدهد. سپس دو تا " گوه" هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو " گوه" را می کوبد تا سفت شود. این منگنه را " تنگ زنگیره" می نامند. بسته بندی این میله ها را " قامه" می گویند.
4- بریدن بسته ها و لایه های پشت.
خاتمکار با اره بسیار نازک " قامه ها" را به قطعاتی به ضخامت3میلیمتر می برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است.
" آصر" ، که عبارت از تخته های پشت بند به ضخامت 6میلیمتر می باشد، برشهای خاتم (لایه ی دو سایه) را یکی در کیان ، در جعبه ای به نام " توره" که معمولا 12 برش خاتمکاری گنجایش دارد چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می دهند.

تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند چرا که ختم هنر و ظرافت ایرانی است . متاسفانه در سالهای اخیر با ورود خاتمهای کارخانه ایِ چینی!!! بازار کار هنرمدندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار کساد شده است. بیایید به عنوان یک ایرانی، از این هنر زیبا، ظریف و پر مشقت، حمایت کرده و از خرید اجناس چینی و بی کیفیت اجتناب کنیم

5- برش طولی توره ها و سوار کردن ورقه ها.
توره را بریده و به صورت ورقه های نازکی قاچ می دهند . این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. برشها به طریقی انجام می شود که اولین برش، لایه ی دو سایه را به دو قسمت مساوی تقسیم کندو برش بعد آصر نخست را شکاف دهدو همین عمل را تکرار می کنند تا 24ورقه که لایه ای در حدود5/1 میلیمتر خاتمکاری در یک طرف و 3میلیمتر آصر در سوی دیگر درست کند
سپس ان ورقه ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده سمباده می زنندو به شیئی که باید تزیین شود می چسبانند.
برای چسباندن از چسب مخصوص استفاده می کنند.
در برخی خاتمها برای زیباتر شدن کار یک حاشیه خاص دور شئی را می گیرد که به آن " مُدخِر" می گویند.
در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن " سندلوس" می مالند تا در برابر رطوبت و آّ مقاومت یابد.