تاپیک فرش، آشنایی با فرش دستباف ایران و سایر کشورها،تاریخچه، اصول بافت، کلیات رنگرزی، انواع طرحها و نقشهای فرش، شناخت بازار فرش

[چرو]

نقشمايه بُته (يا بوته)


از رايج ترين نگاره هاي کهن ايراني در طرحهاي قالي و دستبافته ها، کنده کاريهاي روي چوب و سنگ ، نقش روي آبگينه ها، سفالينه ها و تذهيب . بته معمولاً به شکل برگِ دندانه داري است با سري کج که در اندازه هاي کوچک و بزرگ و با خطهاي شکسته ، با کناره هاي آراسته به گل و برگ ، نقش مي شود. کهنترين نقش بته ، در تزيينات پوشش چرمي قمقمه هايي ديده مي شود که از مقبره هاي سکايي در پازيريک * سيبري ، از قرن پنجم ق م ، به دست آمده است . وجود نقش بته در حجاريهاي ستون سنگي مسجدي در بلخ ، بر قوري سفالين ري و بشقاب سفالين کاشان ، به ترتيب متعلق به قرنهاي چهارم و پنجم و ششم ، نشانة سابقة ديرين آن در هنرهاي آذيني ايران است . هنرشناسان در معناي نمادين نگارة بته اي اختلاف نظر دارند. گروهي آن را مظهر شعلة آتش آتشکده هاي زرتشتي ، گروهي تمثيل بادام يا گلابي يا مشت بسته ، و برخي آن را تجسم گياهي هندي دانسته اند و، به تبع آن ، نظر داده اند که بتة جقه اي (نوعي از بته رجوع کنيد به ادامة مقاله ) از هند به ايران آمده و، به صورتهاي متفاوت ، متحوّل و متداول شده است . به نظر نمي رسد هيچيک از اين نظريه ها درست باشد و به احتمال زياد بته در اصل سرو بوده و، برخلاف تصور رايج ، از ايران به هند رفته است . در هنرهاي قبل از اسلام نيز نگارة بته به صورت سرو، در مقام درخت مقدس ، مظهر رمزي ديني و نشانه اي نمادين از خرمي و هميشه بهاري است . در آن دوره سرو را در هنرها به شکل اصلي و طبيعي خود تصوير مي کردند. در ايران عصراسلامي سرو معناي گذشتة خود را از دست داد و از مفهوم ديني و شکل اصلي و طبيعي خود بتدريج دور و به نگاره اي زينتي مبدّل شد. سپس به صورت بسيار ساده درآمد که با دو منحني به هم پيوسته تصوير مي شد و رفته رفته تارک آن به يک سو خميده يا شاخه هايش به نقش و نگاره هايي تبديل شد که در سرو طبيعي ديده نمي شود (پرهام و آزادي ، ج 1، ص 207ـ 208).

نقش بته ، به عنوان نگاره اي مستقل تا قرن دوازدهم بر قالي و گليم ديده نمي شود، بعد از آن بر اثر نفوذ شرکتهاي غربي خريدار فرش کاربرد اين نقش ، به عنوان طرحي تزييني ، متداول شد. مهمترين اشکال بته عبارت اند از:

بته جقه اي . طرح اصلي اين نگاره که در بيشتر دستبافته هاي ايراني ديده مي شود سرو سرخم است . داخل بته جقه را با نقشهاي مختلف اسليمي ، ختايي و بته جقه هاي کوچکتر تزيين مي کنند و گاه حاشية آن را هم با اسليمي يا طرحهاي ساده اي از خود بته جقه مي آرايند. انواع بته جقه بي شمار است و هر طراحي مي تواند به ابتکار خود زينتهاي مختلفي بر طرح اصلي بيفزايد و نوع خاصي به وجود آورد. برخي از بته جقه ها را با خطوط مستقيم طرح مي کنند، ولي آنچه بيشتر معمول است با خطوط منحني است . در قاليها و شالها، بته جقه ها را بيشتر به صورت مجزّا کنار هم قرار مي دهند و رديفهايي به وجود مي آورند که شبيه رديف درختان سرو است ؛ همين طرح را در قاليچه هاي کوچک و گاهي در لچکها نيز به کار مي برند. بته جقه اي علاوه برقالي ، در ترمه بافي ، زري دوزي ، پته دوزي ، سوزن دوزي ، نگارگري ، قلمزني و گاه در تزيين لباس و ساير هنرهاي تزييني نيز ديده مي شود. در تصويرهاي بازمانده از دورة صفويه ، تاج پادشاهان و نيم تاج شاهزادگان و بانوان درباري با نقشهاي بته جقة جواهرنشان زينت شده است (حيدري ، ص 1027، 1029ـ1030). در آن دوره اين نگاره همراه نقشهاي قالي و شال ايراني به هند برده شد و بافندگان شال کشمير در بافته هاي خود از آن تقليد کردند و شال کشمير با نقش بته جقه به ايران آمد و بته جقة ايراني به بته کشميري و بتة ترمه معروف شد. فراواني نقش بته در شال کشميري باعث پيدايش اين تصور شد که اين نقش از هند به ايران آمده است . طرحهاي بته جقه به سبب تنوع ، علاوه بر بتة کشميري و بتة ترمه با نامهاي ديگري نيز خوانده مي شود:

1) بتة کشميري ، دو بتة کوچک و بزرگ کنارهم است و بتة کوچک از کنار بتة بزرگ بيرون آمده است . اين نقش در قالي و شال معمولاً جدا از هم يا کنار هم ، به صورت درهم يا منظّم و در رديف اريب و يک طرفه ، نقش مي شود و بين بته ها را با نقش شکوفه مي آرايند؛

2) بتة ترمه ، که گونة متوسط بته هاي کاج مانند است ، زماني در شالهاي معروف به شال ترمه نقش مي شده است . قاليبافي کرمان که زماني در قياس با شالبافي آن شهر اعتباري نداشت ، پس از تنزّل هنرشالبافي ، ميراث نقش ونگار ترمه دوزي را به کار گرفت و احيا کرد. اين نقش به صورتهاي ساده ، دوقلو و سه قلو بافته مي شود؛

3) بتة کج (کج بته ) ، بته جقه هاي جفت است که از پايه به هم نزديک و از سر دور از هم اند و کج قرار گرفته اند؛

4) بته جقة برگي ، که در شکل کلّي مانند برگ است . بعلاوه ، بته جقة رايج در هر محل به نام آن محل خوانده مي شود، مثلاً: بتة حاجي آباد، بتة ساروق ، بتة نايين ، بتة کرمان ، بتة شيراز، بتة کاشان ، بتة آذربايجان و بتة همدان ، که در آن شهر بتة هشت گلي خوانده مي شود. طرح اصلي اين بته هاـ بتة بزرگي که بتة کوچکي از درون آن سربرآورده ـ غالباً يکي است . زيباترين بته در کرمان بافته مي شود.

علاوه بر بته جقه و اقسام آن ، انواع ديگري از نقش بته عبارت اند از: بتة ميري يا سرابندي ، که در منطقة سرابند (حومة بروجرد) بافته مي شود و از قرن دوازدهم رواج يافته است و به صورت نقشي سراسري با بافتي درشت روي زمينة لاکي ، شيري يا سرمه اي بافته مي شود. اين نقش را، به دليل شباهت آن به گلابي ، بتة گلابي هم مي نامند. بتة خرقه اي ، شبيه کاج بزرگي است . براي تزيين درون آن ، شاخه هاي پرگل به کار مي برند. اين بته با بته هاي ميري و ترمه اي شبيه است . بتة قبادخاني ، برخلاف ديگر بته ها شکلي تقريباً گرد دارد و بيشتر در کرمان معمول است . بتة شال ، که نگارة آن تقريباً مثلثي است . بتة هشت پر يا کردستاني ، که در قاليهاي کردي به کار مي رود، قابي است چهارگوش که دور آن چهار جفت بتة قرينه قرار دارد و در ميان هر جفت بته ، قابي ديگر نقش شده است و همين نگاره ها در متن فرش به رديف تکرار مي شود. بتة بولْوردي ، ترکيبي از خطهاي راست و کماني است با نگاره اي لوزي مانند در ميان ، و دو لوزي درکنارش که در ميان پيکره اي جا دارد و بر روي هم به بته مي ماند. نگارة لوزي در قاليبافي بولوردي کاربرد فراوان دارد. بتة تاکي ، از نقشهاي قاليبافي بولوردي و قالي قشقايي و برخي ديگر از مراکز بافندگي جنوب ايران است . اين نقش مانند داربست درخت انگور يا آلاچيق پرگلي است که در بولوردي در قاليچه هايي که اغلب بيش از دو زرع مساحت دارد به کار مي رود.

بته ها از نظر نحوة قرارگرفتن در کنار يکديگر، به صورتهاي گوناگوني درمي آيد و نامهاي مختلفي بر آنها گذاشته اند: بتة قهروآشتي . در اين طرح بر خلاف شيوة معمولي قالي که بته ها در کنارهم رديف مي شود و سر همة آنها به يک سو است ـ هر رديف از بته ها را در جهتي مخالف رديف قبلي نقش مي کنند؛ بته هاي برهم سوار، به بته هايي مي گويند که بخشي از پيکر هريک به گونه اي بر بتة ديگر نقش مي شود، گويي که هردو يک پايه دارد؛ در بته هاي مادر بچه ، بتة کوچک درکنار يا درون بتة بزرگ قرار مي گيرد؛ در بته هاي مادر بچه هاي دوقلو، دو بتة کوچک و به هم چسبيده از ميان يک بتة بزرگ بيرون آمده است ؛ در بتة شاخ گوزن ، سر بته با پيچ و خمهايي چون شاخ گوزن نقش مي شود؛ بتة جمع ، بته اي است که در کنار بتة ديگر نقش شده باشد؛ بتة فرد، به بته اي گويند که جدا از بتة ديگر قرار گرفته باشد.

بته در مراکز مختلف قاليبافي . در اکثر مراکز قاليبافي ايران از نگارة بته استفاده مي شود، و بته به زيباترين صورت و با جزئيات و ريزه کاريهاي فراوان ، در کرمان نقش مي شود. در کرمان بته گاه درميان انبوهي از بته هاي ديگر، يا به صورت بتة خرقه اي و ترمه اي با طرح سراسري ، نقش مي شود و گاه زمينة طرح اصلي قالي و طرح حاشيه را تشکيل مي دهد. در غرب ايران و در سنندج نقش بته ، بويژه طرح هشت گلي ، رايج است و در آن هشت بته به صورت شعاعهايي که از يک گل مرکزي برآمده باشد قرار مي گيرد و تکرار آن تمام زمينه را پر مي کند. در قالي بيجار اين نقش بيشتر به شکل ميوة کاج در انتهاي شاخة درخت يا به صورت نقوش فرعي ديده مي شود. در زنجان نيز گاه قاليهايي با طرحهاي ملهم از نقش بتة بيجار بافته مي شود که با توجه به جنس و بافت درشت آن ، براحتي قابل تشخيص است . در اصفهان و همدان اين نقش به صورت طرح غيراصلي و با تغييرات خاص منطقه ديده مي شود. عشاير جنوب ايران و استان فارس اين نقش و بخصوص نقش قبادخاني را، به صورت ساده يا گلدار، به طور سراسري با رنگهاي بديع همراه با نقوش ستاره اي شکل به کار مي برند. بته در برخي از بافته هاي عشاير بختياري در طرح قابقابي يا باغي به صورت يکي از نقوش قابها، درحالي که بته اي پشت بتة ديگر ولي در جهت عکس آن قرار گرفته است ، در حالت گردان يا هندسي به کار مي رود. در بافته هاي عشاير شاهسون اردبيل نقش بته به صورتي که بي شباهت به نقش گل فرنگ نيست ، به صورت هندسي با رنگهاي قرمز لاکي و روشن متداول است . عشاير افشار نقش بته را به دو شکل هندسي و گردان ، با نقش فرعي براي پر کردن زمينه ، به کار مي برند. در خراسان انواع زيباترين نقوش بته با ظرافت به کار مي رود. قم از مراکز بافت نقش بته به سبک بته هاي خراسان است . در فراهان ، ساروق و ملاير نيز نقش بته بافته مي شود. در قفقاز، نقش بته با طرحهاي هندسي زيباي انتزاعي از قرن سيزدهم باقي مانده است . در مقابل در طرحهاي بتة گنجه و شروان ، بيشتر طرح گياهي به صورت شکسته يا گردان به کار مي رود.

در ايران ، انواع طرح بته ، نخستين بار در بهمن 1370 ش در نمايشگاه موزة فرش به نمايش گذاشته شد.

منابع : حسن آذرپاد، فضل الله حشمتي رضوي ، فرشنامه ايران ، تهران 1372 ش ؛ سيروس پرهام ، سياوش آزادي ، دستبافتهاي عشايري و روستايي فارس ، ج 1، تهران 1364 ش ؛ عليرضا حيدري ، «قالي بافي در ايران »، سخن ، دورة 10، ش 10 (دي ماه 1338 ش )؛ نمايشگاه طرح بته (تهران : بهمن 1370 ش )، نقش بته ، تهران 1370 ش .

/ فضل الله حشمتي رضوي /

87/6/15 - کارپتور
منيع: www.encyclopaediaislamica.com