معبد آناهیتا

[آناهیتا الهه آبها]

«آناهيتا» به معناي پاک و دور از آلودگي در اعتقاد ايرانيان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه ها و باران و همچنين نماد باروي، عشق و دوستي بوده است. اين اعتقاد از دوران پيش از زرتشت در ايران وجود داشته و در دوران هاي بعدي هم مورد توجه قرار گرفته است.

توجه به آناهيتا از دوره اردشير دوم هخامنشي در ايران مرسوم شده و در دوره هاي تاريخي بعدي يعني اشکاني و ساسانيان هم ادامه داشته است. در کتيبه هاي به جا مانده از اين دوره هاي تاريخي اشاره ها و

تصاويري از آناهيتا در کنار نام اهورا مزدا به چشم ميخورد.
«در نقش برجسته تاق بستان، خسرو پرويز پادشاه ساساني در ميان اهورامزدا و آناهيتا ايستاده است. در اين نقش برجسته، آناهيتا که در سمت راست شاه ايستاده، تاجي همانند اهورا برسر و در يک دستش حلقه فر ايزدي را نگه داشته و در دست ديگرش کوزه اي است که از آن آب ميريزد.»

به احترام اين الهه ايراني معابد و تنديسهاي فراواني در دوره هاي تاريخي پيش از اسلام در سرزمين ايران ساخته شده است.
از آناهيتا يادواره هايي (شامل معابد و کتيبه ها) در همدان، شوش، کازرون و آذربايجان، کرمانشاه و کنگاور به جاي مانده است. معبد آناهيتا در کنگاور مشهورترين معبد منسوب به آناهيتا در ايران است.

در تقويم ايراني روز دهم ماه آبان باستاني برابر با چهارم آبان فعلي به عنوان جشن آبانگان مشخص شده است. آبانگان جشن آناهيتا(آناهيد)، الهه آب است. در جشن آبانگان، ايرانيان به ويژه زنان در کنار دريا يا رودخانه ها، الهه آب را نيايش ميکردند.

****

پيشينه تاريخي معبد آناهيتا
بناي معبد آناهيتا در شهر کنگاور از شهرستان هاي استان کرمانشاه قرار دارد.
اين بنا بر روي تپه اي با ارتفاع ۳۲ متر و در ابعاد ۲۰۹ متر در ۲۲۴ مترساخته شده است. ارتفاع ستون هاي اين بنا نسبت به قطر آنها سه به يک است و اين باعث شده در ميان تمام معابد دنيا بي نظير و منحصر به فرد باشد.
معبد آناهيتا دومين بناي سنگي ايران پس از تخت جمشيد است. هرچند در مورد ماهيت اين بنا اختلاف نظر وجود دارد و برخي آنرا کاخ ناتمام خسرو پرويز دانسته اند ولي نظريه معروف تر بنا را معبدي براي الهه آناهيتا ميداند.

نخستين حفاري هاي باستان شناسانه سال ۱۳۴۷انجام شد و طبق تحقيقات اوليه، بنا را مکاني براي پرستش الهه آناهيتا در دوره اشکاني دانستند.
در سال ۱۳۵۴کاوشهاي بعدي و پيدا شدن سنگ کنگره اي مشابه تاق گرا در سرپل ذهاب اين نظريه را مطرح کرد که ممکن است اين بنا باقيمانده يکي از کاخ هاي خسرو پرويز در دوره ساساني باشد که البته وجود شواهد ديگر به نظريه اول قوت بيشتري مي بخشد.

اين معبد از دوران اشکاني قابل احترام بوده و تيريدات ها (تيردادها - تعدادي از پادشاهان اشکاني) در معبد آناهيتا تاج گذاري ميکرده اند.
معبد آناهيتا در دوره ساسانيان هم مورد استفاده بوده و بازسازي شده است. کاوش ها نشان داده اين معبد در دوران سلجوقي، ايلخاني، صفويه و قاجار به منظورهاي ديگر مورد استفاده قرار ميگرفته و از هر کدام از اين دوران هاي تاريخي اثري در معبد به جا مانده است.

در نيمه اول قرن يکم بعد از ميلاد مسيح ايسيدور شاراکس جغرافيدان يوناني اولين کسي که معبد آناهيتا را در کتاب خود قيد نموده است آن را معبد آرتميس ناميده است.
از قرن نهم تا چهاردهم مورخان اسلامي از اين منطقه ديدن نموده و مشاهدات خود را در گزارش هايشان ثبت کرده اند. ابن فقيه در کتاب مشهور البلدان نوشته است: «هيچ ستوني شگفت انگيز تر از ستونهاي معبد آناهيتا کنگاور نيست.»

معبد آناهيتا به تدريج در طول ساليان دراز به تدريج تخريب شده است. آثار معمارى متشکل از گچ و آهک را مردم محلى براى تهيه گچ و آهک تازه استفاده می کردند.
در طول هزاران سال مردم کنگاور با ذوب گچ و آهک موجود در محوطه تاريخى، بقاياى ساختمانى معبد آناهيتا را نابود کرده اند. معبد پس از زلزله کنگاور در سال ۱۳۳۶و ساخت و سازهاي مردم تقريبا به يک خرابه تبديل شده بود.

****

وضعيت فعلي معبد آناهيتا
بدون شک معبد آناهيتا به لحاظ ارزش تاريخي از جمله برجسته ترين آثار و ميراثهاي فرهنگي سرزمين ايران است.
همچنين ويژگيهاي منحصر به فرد اين محوطه تاريخي ميتواند در جذب گردشگر داخلي و خارجي و رونق اقتصادي منطقه هم تاثير گذار باشد. در حالي که اين اثر سال هاست در انتظار ثبت در فهرست جهاني يونسکو قرار دارد هنوز اراده لازم براي آماده شدن بنا به منظور ثبت جهاني وجود ندارد.

يکي از موانع ثبت اين اثر در فهرست جهاني يونسکو کامل نشدن پژوهش در مورد سابقه بنا و قطعي نشدن نظريه هاي مربوط به سابقه تاريخي آن است. البته نه تنها سال هاست فعاليت پژوهشي در اين منطقه متوقف شده، بلکه اقدامات لازم براي حفظ و نگهداري آثار به دست آمده و آماده سازي محوطه تاريخي معبد هم انجام نمي شود.

معبد آناهيا در سال هاي اخير با انوع و اقسام مشکلات مواجه بوده است. محاصره شدن در حصار کانتينرهاي ميوه و تره بار، مشکل بوي فاضلاب که محوطه تاريخي را فرا ميگرفته، تبديل شدن به محلي براي جمع شدن اراذل و اوباش و معتادان، تبديل شدن به محلي براي چسباندن پوسترهاي تبليغاتي ايام انتخابات تنها بخشي از مشکلات چند سال اخير اين محوطه تاريخي هستند.
نگاهي به اين ليست مشکلات ابتدايي نشان دهنده بي توجهي مسئولان به حفظ اين بناي تاريخي است.

در دو-سه سال اخير هرچند اوضاع کمي بهتر شده اما هنوز تا تبديل شدن معبد آناهيتا به يک محل مناسب گردشگري راه زيادي مانده است.
پاکسازي محوطه کامل نشده و مسير مناسب براي گردشگران در نظر گرفته نشده است، بقاياي شعارهاي تبليغاتي، انقلابي و انتخاباتي و يادگاريهاي شخصي بر روي آثار تاريخي به چشم ميخورد،

محوطه تاريخي گاهي روزها محل بازي کودکان محلي و شب ها محل گردهم آمدن افراد ديگري است و از وجود امکانات اوليه رفاهي براي گردشگران در منطقه هنوز خبري نيست.