روانشناسی شخصیت

[رزیتا]

حالتهای هوشیاری

مقدمه

در یک تقسیم بندی کلی حالتهای هشیاری آدمی به دو دسته اساسی تقسیم می‌شوند. در یک دسته حالتهای هشیاری که حالتهای عادی و طبیعی هستند، قرار می‌گیرند، مثل خواب و رویا و در دسته دیگر حالتهایی که در اثر یک موقعیت خاص ایجاد می‌شوند، قرار دارند. آن دسته از حالتهای هشیاری که عادی هستند را تمام مردم تجربه می‌کنند و نیاز به یک موقعیت خاص یا اعمال به خصوصی ندارد. در حالی که در دسته دوم که شامل مراقبه ، هیپنوتیزم و تغییر حالت هشیاری ناشی از مصرف برخی داروها را شامل می‌شود، وجود شرائط یا اعمال خاصی مورد نظر است و لزوما همه مردم آن را تجربه نمی‌کنند، مگر افرادی که علاقه و رغبت به این موارد نشان دهند و شرائط لازم را فراهم کنند.
حالتهای هشیاری در شرائط عادی

خیالبافی ، خواب و رویا دیدن و حالتهای هشیاری در بیداری در این دسته قرار می‌گیرند. هرچند بین افراد از این لحاظ تفاوتهایی دیده می‌شود، مثلا افراد مختلف درجات مختلفی از خیالپردازی را دارا هستند و برخی خیالبافی‌های شدیدتر و زیادتری را دارند، یا مثلا برخی رویاهای بیشتری را گزارش می‌کنند، اما وجود هر کدام از اینها بدون توجه به شدت و ضعفشان در تمام افراد تائید شده است.
حالتهای هشیاری در بیداری

اگر بخواهیم حالتهای هشیاری که در زمان بیداری وجود دارند را بررسی کنیم، به دو نوع اساسی هشیاری برمی‌خوریم. زمانی را در نظر بگیرید که فردی روی موضوع خاصی تمرکز کرده و با دقت و ظرافت کامل روی آن موضوع فکر و عمل می‌کند. چه بسا این فرد توجه خیلی پایینی به محرکات دیگر محیط نشان دهد و شاید کاملا نسبت به آنها بی‌توجه باشد (عوامل موثر بر ادراک). در هرحال تمرکزی که او روی موضوع مورد نظر خود دارد، حالتی از هشیاری را در وی ایجاد کرده است که اصطلاحا به هشیاری فعال معروف است. زمانی که یک مساله ریاضی حل می‌کنیم، به تعمیر وسیله‌ای می‌پردازیم، یا در حال نگارش مطلبی هستیم، در حالت هشیاری فعال قرار داریم. به عبارتی بطور فعالانه روی موضوع مورد نظر عمل می‌کنیم و فعالیتهای لازم را گزینش می‌کنیم.

در مقابل حالت هشیاری فعال ، هشیاری نافعال قرار دارد که شخص طی آن نسبت به رویدادهایی که در لحظه معینی در اطراف او می‌گذرد، حالتی پذیرا دارد. حالتی که تمرکز خاصی روی موضوعی وجود ندارد. با این حال فرد از محرکات اطراف خود آگاهی دارد. پذیرندگی یا حساسیت تنها بخشی از هشیاری در حالت بیداری ما به حساب می‌آید. بخش عمده زندگی ذهنی ما صرف برنامه ریزی فعالانه می‌شود. خواه تمرکز روی یک موضوع ساده و ابتدایی باشد، مثل حاضر شدن سر یک قرار و یا یک موضوع پیچیده‌تری باشد، مانند تصمیم گیری برای اهداف بلند مدت زندگی مثل انتخاب شغل.

در هر حال هشیاری فعال در انتخاب و طرح ریزی برنامه‌های زندگی نقش اساسی بازی می‌کند. در این حالت شخص فعال است، تلاش می‌کند، برنامه ریزی می‌کند، به جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازد و راههایی را برمی‌گزیند. البته باید توجه داشت این دو حالت از هشیاری زمان بیداری ، کاملا متمایز از یکدیگر نیستند. وجود آگاهی با درجات مختلفی در هر دو نوع هشیاری وجود دارد و فرد با قرار گرفتن در جریان تفکر در هر یک از این حالتها قرار می‌گیرد. به عبارتی در هر دو حالت فرد در حال تفکر می‌باشد. این تفکر ممکن است به صورت طرح ریزی برای آینده باشد و یا به صورت دریافت محرک و پذیرندگی در برابر آنها.
خیالبافی به عنوان حالتی از هشیاری عادی

همه افراد کم و بیش گونه‌های مختلفی از خیالبافی را داشته‌اند. خیالبافی‌هایی که مضامینی حول و حوش شجاعت ، موفقیت ، پیروزی ، اعتماد به نفس ، زیبائی و ... دارند. در واقع آرزوهایی که افراد برای خود دارند، آنها را دستخوش خیالبافی می‌کند. بطوری که خیالبافی به صورت روشی که دستیابی به آرزوها را نزدیکتر جلوه می‌دهد، درمی‌آید و تا حدودی نیازهای روانی فرد را ارضا می‌کند. چنین حالتی اغلب معطوف به جنبه‌های مثبت زندگی است و محتوای آن آرزوهای فرد را شامل می‌شود.

به عنوان مثال دانش آموزی که در آرزوی قبولی در کنکور دستخوش خیالبافی می‌شود، خود را در شرائطی تصور می‌کند که در دانشگاه مورد علاقه و رشته مورد علاقه خود پذیرفته شده و الی آخر. اما گاهی محتوای خیالبافی را جنبه‌های منفی نیز تشکیل می‌دهند. خیالبافی در مورد شکستهای احتمالی از این دسته هستند که ناشی از اضطراب و ناراحتی فرد و پیش بینی او از شکست خود در آینده می‌باشند.

در هرحال خیالبافی به عنوان یک حالت هشیاری است که فرد خود را در موقعیتی غیر از موقعیت فعلی خود رها می‌سازد. در این حالت هرچند آگاهی فرد از محیط پیرامون خود و محرکات آن ضعیف می‌شود، ولی کاملا قطع نمی‌شود. بطوری که یک محرک شدید مثل یک صدای بلند می‌تواند او را از این حالت خارج سازد.
خواب به عنوان حالتی از هشیاری عادی

تجربه خواب و رویا دیدن برای کلیه افراد تجربه آشنایی است. همه افراد می‌خوابند و با حالت هشیاری تغییر یافته در خواب آشنا هستند. ما در حالت خواب معمولا آگاهی ضعیفی از محیط پیرامون خود نشان می‌دهیم. حداقل می‌توان گفت این آگاهی در حد آگاهی زمان بیداری نیست.

تحقیقات متعددی نیز برای شناخت پدیده خواب صورت گرفته است. مراحل خواب را تعیین کرده و ویژگیهای آن را نیز مشخص کرده‌اند. حتی به سوالاتی از این قبیل که ما کی خواب می‌بینیم، چه عواملی در خواب دیدن ما تاثیر می‌گذارند، آیا می‌توانیم محتوای خواب خود را از قبل تعیین کنیم؟ پاسخ داده‌اند. حتی سوالاتی از این قبیل که آیا مردم می‌دانند کی خواب می‌بینند، پاسخ داده شده است. در این دسته از تحقیقات نشان داده شده که برخی افراد که اصطلاحا رویای روشن دارند، از خواب دیدن خود آگاه می‌شوند و به عبارتی می‌دانند که در حالت خواب دیدن هستند. پژوهشها در این زمینه نشان داده است که با تمریناتی می‌توان میزان هشیاری فرد را نسبت به خواب دیدن خود افزایش داد.
حالتهای هشیاری در شرائط خاص

این حالتها به مواردی اطلاق می‌شود که تجربه آن یک امر عمومی و همگانی نیست. مثل شیوه‌های مراقبه که در آن افراد با استفاده از روشهایی خاص به تغییر حالت هشیاری خود اقدام می‌کنند و حالتی را تجربه می‌کنند که متفاوت از حالتهای هشیاری آنها در حالت عادی است.

هیپنوتیزم و تجارب افراد در این حالت از هشیاری نیز نمونه‌ای از این موارد است. همچنین مصرف برخی داروها تغییراتی را در هشیاری افراد ایجاد می‌کنند که تجاربی غیر از تجارب عادی هشیاری هستند. مثل داروهای توهم‌زا که معمولا موجب تغییرات ادراکی چشمگیر از جمله توهم می‌شوند، یا موادی مثل الکل که در حالتهای معمول به صورت مستی و خارج شدن از حالت هشیاری عاری عمل می‌کنند و در صورت افراط در مصرف به صورت توهمات و به ویژه توهمات بینائی بروز می‌کنند.
مباحث مرتبط با عنوان

• انواع روشهای مراقبه
• تاثیرات مراقبه
• توهم
• خواب
• خیالبافی
• رویا
• عوامل موثر بر ادراک
• مراحل خواب
• مراقبه
• هیپنوتیزم