شب یلدا

[Younes]

شب یلدا

انواع آجیل و میوه های خشک از جمله مواد
غذایی در سفر شب یلدا
آن روزها، زمان کودکی را میگویم که آیین شب یلدا یا شب چله (آغاز چله کوچک زمستان) بسیار جدی در خانواده ما برگزار میشد. یلدا شبی گرامی بود و نامی زیبا هم داشت که برای ما بچه ها رنگ و بویی از هزار و یک شب داشت و همراه شدن این نام زیبا با قصه های شیرین مادر بزرگ در زیر کرسی و در حال خوردن انار و هندوانه، از یلدا شبی میساخت بی نظیر و یگانه.


البته این گرد همایی خانوادگی مختص ما نبود، از یکی دو روز قبل از شب یلدا، بساط آجیل، هندوانه و انار فروشیها پر رونق بود و همه مشغول تهیه و تدارک "شب چره" بودند. اما صبر کنید، بهتر است ابتدا کمی از پیشینه این شب گرامی بدانیم و بعد از آن وارد ماجرای آداب و رسوم آن شویم.

تاریخچه مختصر شب یلدا
یلدا، طولانی ترین شب سال و محل تلاقی پاییز و زمستان است، شب اول دی ماه که نام آن در زبان سریانی به معنای میلاد و تولد، ریشه ای تاریخی دارد و از سویی آنرا به ظهور " میترا" ایزد خورشید، آتش، نور و گرما و از سویی به تولد حضرت عیسی مسیح منصوب کرده اند. روميان‌ نيز اين‌ شب‌ را ‌ Natalis Invictus يعني‌ روز تولد خورشید شكست‌ ناپذير می‌نامند.

این شب، از دیرباز شب جشن و سرور و دید و بازدید بوده و گفته میشود که رسم بر این بوده که در روز اول دی ماه، پادشاه پس از پوشیدن جامه سپید، از کاخ شاهی خارج میشده، در مکانی باز، بر روی فرش سپیدی مینشسته و بدون حضور نگهبان و سربازان، با مردم ملاقات میکرده و به اصطلاح بار عام میداده است.

شب یلدا در ادبیات
من و تمام بچه های فامیل، آشنایی و عشق به فرهنگ و ادبیات فارسی را مدیون پدر بزرگ و مادر بزرگم -که روحشان شاد و یادشان به خیر باد- هستیم. پدر بزرگ در شب یلدا، برای دل ما بچه ها یک بیت شعر فکاهی را با لهجه اصفهانی میخواند که از این قرار بود:

درازی شب یلدا و کوچه ای جلفا سرهمش بکنی تازه نصفی، زلفی، یار منس

انار از میوه های سفره شب یلدا
و پس از آن حافظ بود و شاهنامه، و حلاوت هر حرف و کلام این دو وجود عزیز و گرامی، که از پاسداران فرهنگ ما بودند.


حضور شب یلدا و تشبیه این شب طولانی و سیاه به دوری، هجران، گیسوی یار و سیاهی شب دلداده تنها، در ادبیات فارسی، برای یک فارسی زبان یا یک فارسی شناس به هیچ وجه عجیب نیست. ادبیات ما آمیخته با آیین سنتی، گوشه و کنایه های شیرین و تشبیهات دل انگیزی است که امیدوارم همواره شیرینی خود را حفظ کند و روزی نیاید که یک ایرانی از خود بپرسد گیسوی یار چه ربطی به شب یلدا دارد؟ و از آن بدتر، اصلا چیزی از گیسوی یار نشنیده باشد...

شاید خواندن این چند بیت از عبید خالی از لطف نباشد:

ای لعل لبت به دلنوازی مشهور وی روی خوشت به ترکتازی مشهور با زلف تو قصه‌ایست ما را مشکل همچون شب یلدا به درازی مشهور
و این ابیات سعدی:

به سخن گفتن او عقل ز هر دل برمید عاشق آن قد مستم که چه زیبا برخاست روز رویش چو برانداخت نقاب شب زلف گفتی از روز قیامت شب یلدا برخاست ترک عشقش بنه صبر چنان غارت کرد که حجاب از حرم راز معما برخاست
کمی هم از آداب و سنن
بر خلاف نوع استفاده ای که در ادبیات ما از شب یلدا شده و آنرا معمولا با تیرگی و تلخی آمیخته است، شب یلدا، از جشنهای پر سرور ایرانیان است و طولانی بودن یا سیاهی آن، نه تنها مانعی بر سر راه خوشیها ایجاد نکرده، که بهانه ای برای آنها به وجود آورده و از جمله شبهای زیبا و به یادماندنی سال محسوب میشود.

در شب یلدا، معمولا هر خانواده در منزل بزرگ خاندان جمع میشدند و یا مانند عید، در اول غروب به دیدار از بزرگان فامیل رفته و یا آنطور که بعدها رسم شد، به دعوت یکی از اعضای فامیل در منزل او گرد هم می آمدند تا از ساعات طولانی این شب استفاده کنند و دور هم باشند.

یکی از رسوم جالب شب یلدا که هنوز هم در بعضی مناطق ایران اجرا میشود فرستادن خوانچه به خانه عروس است. خوانچه (به معنای سفره کوچک) در واقع نوعی سینی یا طبق مستطیل چوبی است که گاهی روی آن آینه کاری و رنگ آمیزی میشود، روی این خوانچه را با سفره قلمکار یا ترمه می پوشاندند و در آن ظروف تزیین شده میوه میگذاشتند. این خوانچه را بر سر گرفته و به منزل عروس میرفتند. پس از آن، خانواده عروس نیز پیراهن یا پارچه نبریده مردانه برای داماد میفرستادند.

در این شب انواع "شب چره" که خوراکیهای مختلفی چون آجیل شیرین (که مانند آجیل چهارشنبه سوری است) ، تخمه بوداده، هندوانه، انار و سیب و انواع میوه های خشک بر سر کرسی یا میز دیده میشد و به خصوص در سالهایی که هیچ وسیله سرگرمی به جز گپ و قصه و شعر نبود، این خوراکیها در خلال شنیدن قصه های دلکش و گفت و شنود، خورده میشد.

یکی از خوردنیهایی که همه باید برایش یک سال صبر میکردند، برف شیره بود. که اگر در شب یلدا برف می آمد، موجود بود. برفی که به مصرف برف شیره میرسید، سومین برف سال بود. چرا که اعتقاد بر این بود که برف اول، برف کلاغ است و تمام آلودگیهای هوا را با خودش به پایین می آورد و بسیار آلوده است، برف دوم، برف گنجشک بود که آنهم ته مانده آلودگیها را با خود داشت و سومی، برف آدم بود که تمیز و خوشبو و مانند گل یاس سپید بود.

با شروع بارش برف، یک سینی یا هر ظرف بزرگ و نسبتا گودی را در حیاط یا پشت بام، زیر برف میگذاشتند تا پر شود، سپس این ظرف برف تازه را به داخل آورده، در کاسه های کوچکتر تقسیم میکردند و رویش شیره انگور ریخته و مانند بستنی نوش جان میکردند.

شب یلدا در نقاط مختلف ایران
آداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران یکسان برگزار میشود اما هر قوم و هر شهر، برای خود ریزه کاریهایی دارند که دانستنش جالب است. بد نیست بدانید که در بعضی مناطق، شب یلدا را ‌ جشن‌ را نود روز نيز می ‌نامند چرا كه‌ ميان‌ آن‌ تا نوروز نود روز تمام‌ فاصله‌ است‌.

برای مثال
مردم آذربایجان، در این شب هدایایی به خانه تازه عروسان یا دختران تازه نامزد شده میفرستند و به جای خوانچه از طبق استفاده میکنند. طبقها را با شال سرخ که نشاندهنده خوشبختی و شادی است، تزیین میکنند، هدایا را در آن میچینند و دور آنرا با هندوانه تزیین میکنند. این طبقها با رقص و پایکوبی و هلهله به خانه دختر برده میشوند.

آذریها همچنين معتقدند كه در شب چله نبايد كسي به سفر برود ، چون تا سال آينده در سفر خواهد بود. شام شب یلدا در آذربایجان معمولا کشمش پلو با آش ماست است.

در شمال ایران، خانواده تازه داماد، تمام خوردنیهای شب یلدا را با تزیینات زیبا به خانه عروس میفرستند که در میان آنها یک ماهی بزرگ که در ظرف زیبایی قرار گرفته نیز به چشم میخورد.

شیرازیهای مهمان نواز در شب یلدا به شب نشینی و دید و بازدید میپردازند و با گستردن سفره ای بزرگ از آنها پذیرایی میکنند. رسم است که در این شب، سفره ای مانند سفره هفت سین نیز بچینند. این سفره با آینه، قرآن، تصویر امام علی(ع) و شمعها و شمعدانهای زیبا تزیین میشود. در کنار آن اسپند دود میکنند و تمام تنقلات شب که انار، هندوانه و آجیل مشکل گشا از اجزا لازم آن هستند را، بر این سفره میگذارند.

شیرازیها در شب یلدا هویج پلو میپزند و تا دیر هنگام به گفت و گو، خنده و خوشی میپردازند.