فرسایش خاک

**رزیتا** · #1 09-18-2009

ه - فرسايش سيلابي : فرسايش سيلابي يك تخريب ساده نيست . در مناطق كوهستاني و
حتي در زمينهاي سست جلگه اي فرسايش شياري و خندقي ممكن است به فرسايش
سيلابي تبديل گردد . در اين فرسايش جريان آب بويژه آبهاي گل آلود ، حامل ريگ و شن و غيره ،
موجب شسته شدن اطراف آن و حمل مواد بيشتر با خود مي گردد . با اين عمل ، زمين هاي
ديواره بستر ، استحكام و قدرت خود را از دست مي دهد و بتدريج در مواقع جاري شدن
سيلابهاي شديد حتي به طور ناگهاني ريزش مي كند . و امكان دارد كه موجب تخريب و ويراني
مزارع و دهاتي كه در جوار اين مسيل ها واقع شده اند بشود . با افزايش مواد خاكي در آب ، وزن
مخصوص آن بيشتر و قدرت و نيروي درهم كوبنده آن زيادتر مي گردد . در ايران اين شكل
فرسايش يبشتر در مواقعي كه آب بر اثر بارندگي ها افزايش مي يابد ، ديده مي شود . هر ساله
به اكثر رودخانه هاي ايران ، براثر سيلابهاي شديد خسارات زيادي وارد مي آيد . اين شكل
فرسايش نه تنها در مناطق كوهستاني و تپه ماهورها زياد ديده مي شود بلكه در جلگه ها و
دشتها هم امكان بوجود آمدن آن هست . از آن جمله لاتها و كوچه ها را مي توان نام برد . لاتها و
كوچه ها بيشتر بر اثر جاري شدن سيلابهاي شديد در سطح زمينهاي رسي و يا آهكي به طور
كلي زمينهاي ريزدانه بوجود مي آيد . فرسايش سيلابي به عنوان مثال در جلگه ها و دشتهاي
ورامين و گرمسار ديده مي شود . مانند لات سوداغلان ، لات كردوان ، لات شاهبداغ و ... در
گرمسار .
و - فرسايش توده اي : اين نوع فرسايش در روي زمين اغلب به شكل عوارض زمين كه معرف
حركات خاك در گذشته است ظاهر مي گردد .اين حركات عبارتست از تورم و بالا آمدن خاك ،
سرخوردگي ، خزيدن زمين و ريزش خاك . در فرسايش توده اي قسمتي از خاك دامنه كوهها به
حركت در مي آيد كه يا ممكن است بر اثر اشباع شدن خاك طبقه روئي از آب و نفوذناپذيري خاك
طبقه زيري ، خاك روئي به حركت در مي آيد يا ممكن است بر اثر لغزش اين عمل اتفاق بيفتد .به
اين معني كه توده اي از كوه از محل اوليه خود جدا مي شود و در محل ديگري قرار مي گيرد يا
ممكن است در نتيجه ريزش باشد كه در اين حالت قسمتي از كوه ريزش مي كند و در سطح
هاي پايين تر روي هم انباشته مي شود . فرسايش بهمن نيز از اين شكل فرسايش محسوب
مي شود كه در مناطق كوهستاني بوقوع مي پيوندد و علاوه بر اين كه خسارات جاني و مالي
زيادي ممكن است ببار بياورد ، باعث از بين رفتن خاك هم مي شود .
منابع :
1 ) كردواني ، پرويز ، حفاظت خاك ، انتشارات دانشگاه تهران
2 ) مورگان ، آر . سي . پي ، فرسايش و حفاظت خاك ، ترجمه دكتر امين عليزاده ، انتشارات
آستان قدس رضوي

**رزیتا** · #2 09-18-2009

ب - فرسايش شياري يا آبراهه اي : منشأ اين شكل از فرسايش اغلب باران است و در
پيدايش آن عامل شيب بسيار موثر است . و در دامنه كوهها و حتي در سطح زمينهاي كم شيب
نيز بسهولت ديده مي شود . اين شكل فرسايش ، پيشرفته تر از فرسايش سفره اي بوده و
ممكن است به صورت خطوط موازي نيز ظاهر شود كه ابتدا كم عمق است ولي به سرعت
عميق تر مي شود .اين شكل فرسايش تا زماني كه سنگ مادر ظاهر نشده است به نام
فرسايش شياري خوانده مي شود ، فرسايش شياري زمين هاي لخت ، مراتع كم گياه ، اراضي
و زمينهاي مزروعي بويژه ديمزارها را بيشتر مورد حمله قرار مي دهد . اين شكل از فرسايش در
اغلب نقاط ايران به عنوان مثال در كوههاي هزاردره و در راه لشكرك و كوهپايه هاي بختياري در
راه بين شوشتر و اهواز زياد ديده مي شود . در نقاطي از نواحي بياباني كه تحت تاثير بادهاي
شديد قرار مي گيرد فرسايش شياري ديده مي شود . اين شكل از فرسايش در اثر بهم پيوستن
چاله هاي ريزي كه خاك آنها را باد برده است ، بوجود مي آيد كه البته به وضوحي شيارهاي آبي
، مشخص نيست .
ج - فرسايش چاله اي : اين شكل تخريب بيشتر منشا بادي دارد . چاله ها در اثر توسعه
فرسايش سطحي و بزرگتر شدن چاله هاي كوچك نخستين ، بوجود مي آيد . در بسياري از نقاط
دشت لوت و حواشي دشت كوير سطح هاي وسيعي از زمين ديده مي شود كه بر اثر باد به
صورت چاله - چاله در آمده است . اين چاله ها نشان دهنده فرسايش بادي شديد در اين نواحي
است .بادهاي شديد ، موادي را كه از كندن اين چاله ها بدست مي آورد ، كيلومتر ها با خود مي
برد . اين شكل فرسايش و انتقال ماسه از نقطه اي به نقطه ديگر نه تنها در ايران بلكه در ساير
نواحي خشك و بياباني جهان نيز ديده مي شود .، به عنوان مثال ماسه هاي سرخ رنگ بيابان
ليبي كه به سوي شمال تا سواحل ايتاليا حمل شده است .
د - فرسايش خندقي يا نهري : منشأ اين فرسايش ، آب است . در اين فرسايش عمق و
عرض زمينهاي فرسايش يافته بيشتر از فرسايش شياري است . و بر اثر پيشرفت فرسايش
شياري بوجود مي آيد ، به اين نحو كه شيارها به هم مي پيوندد و در نتيجه زمين بيشتر شسته
مي شود و نهرها يا خندق هايي در سطح زمين تشكيل مي گردد . در اين تخريب سنگ مادر
ظاهر مي شود و آنقدر عميق و عريض است كه گاو آهن قادر به عبور از آنها نيست . عمق
خندقها به يك متر يا بيشتر مي رسد و بتدريج شكل آنها تغيير مي كند . اين عمل در صخره هاي
سست ، خاكهاي رسي ، رسي آهكي بيشتر ديده مي شود . و بيشتر در محدوده آب و هواي
خشك و نواحي كه تغييرات درجه حرارت در فصول مختلف در آنجا شديد است ظاهر مي گردد .
اين شكل از فرسايش در اكثر نواحي ايران به عنوان مثال در اصفهان ، شيراز ، كوهپايه هاي
استان خراسان ديده مي شود . بهترين نمونه هاي آن نواحي كويري و بياباني ايران بخصوص در
سطح كوههاي لخت و گنبدهاي نمكي مشاهده مي گردد .

**رزیتا** · #3 09-18-2009

مراحل مختلف فرسايش
فرسايش خاك چه توسط باد صورت بگيرد و چه توسط آب ، خواه عادي باشد يا سريع ، داراي
سه مرحله است ؛
الف - مرحله كنده شدن خاك از جاي خود : در اين مرحله ، ابتدا خاكدانه ها بر اثر از بين
رفتن هوموس و كلوئيدهاي خاك چسبندگي خود را از دست مي دهد و از هم مي پاشد ، در
نتيجه خاك آماده فرسايش مي گردد . در چنين وضعي ، خاك سطح الارض كه حاصلخيزترين
قسمت خاك است ، به طور ناگهاني با تدريج به وسيله آب يا باد از جاي خود كنده مي شود .
پس از فرسايش خاك رويي ، خاك غير حاصلخيز زيري يا سنگ مادر آن ظاهر مي گردد .
ب - مرحله حمل يا انتقال خاك به وسيله آب يا باد : چون ذرات چسبندگي خود را از دست
داده است نمي تواند در مقابله جريان هاي شديد آب ها يا بادهاي تند مقاومت كند ، درنتيجه از
جاي خود كنده مي شود و به نقطه ديگري منتقل مي شود .در مورد فرسايش آبي معمولا مواد
از منطقه مرتفع تر به محل پست تر منتقل مي شود .
ج - مرحله تجمع و انباشته شدن مواد : بادرفتها ( موادي كه توسط باد حمل مي شود ) هر
جا به مانعي ( گياه ، ديوار ، سنگ و غيره ) برخورد كند فورا بر روي زمين مي افتد . و در همانجا
بر روي هم انباشته مي شود .اين مواد در شرايط فوق العاده تشكيل تپه هاي بزرگ و حتي توده
هاي عظيم شني يا ماسه اي شبيه كوه را مي دهد ، مانند توده هاي عظيم ماسه اي جنوب
شرقي ايران كه با ارتفاع حدود 200 متر سطحي به طور متوسط 162 كيلومتر در 52 كيلومتر را
اشغال كرده است . آبرفتها ( رسوباتي كه توسط آب حمل مي شود ) بتدريج كه از شدت جريان
آب و شيب زمين كاسته مي شود از حركت باز مي ماند و در سطح زمين رسوب مي كند . ( ابتدا
ذرات درشت تر و بعد ذرات ريزتر ) در بعضي موارد تجمع مواد آبرفتي بقدري زياد است كه يك
طبقه رسوبي قابل توجهي را تشكيل مي دهد . همان طور كه قبلا هم ذكر شد فرسايش
موجب تخريب و نابودي خاك مي شود ولي نبايد فراموش كرد كه بسياري از خاكهاي خوب
كشاورزي هم رسوبات حاصل از فرسايش است . و بديهي است كه براي تشكيل يك چنين
رسوبات حاصلخيز ، بايد خاك هكتارها زمين كه چندين برابر سطح تشكيل شده مي باشد نابود
شود .
اشكال مختلف فرسايش
شكل ظاهري فرسايش آبي با شكل ظاهري فرسايش بادي فرق دارد . بعلاوه فرسايش آبي يا
بادي خود بر اثر شدت و ضعف عوامل فرسايشي و مساعد بودن يا نامساعد بودن شرايط
محيطي براي فرسايش به اشكال مختلف در مي آيد . روي همين اصول است كه در نقاط مختلف
ودر شرايط متفاوت ، زمين به درجات مختلف و به اشكال مختلف فرسايش يافته است .
الف - فرسايش سطحي يا سفره اي : عمل عامل فرسايشي در اين فرسايش ، در تمام
سطح زمين است . اين شكل فرسايش بيشتر منشأ بادي دارد ولي طبيعي است كه فرسايش
آبي نيز ابتدا به طور سطحي اتفاق مي افتد كه به علت فرسايش يكنواخت در تمام سطح ، كمتر
محسوس مي گردد . اين نوع تخريب با ظهور لكه هاي سفيد و روشن در سطح نمودار مي شود
كه نشان دهنده تخريب و از بين رفتن سطحي ترين قسمت زمين آن هم به صورت لكه لكه
است. اختلاف رنگ بين قسمت هاي فرسايش يافته و فرسايش نيافته علامت اين تخريب است
زيرا قسمت روئي به علت دارا بودن مواد آلي ، غالبا تيره رنگ مي باشد . البته ظهور اين لكه
هاي روشن اغلب در نقاطي كه عاري از پوشش گياهي است يا در نواحي كه تازه شخم زده
شده است بيشتر ديده مي شود . در كشور ما اين شكل فرسايش بادي در كليه نواحي بياباني
بويژه دشت لوت و حواشي دشت كوير جلگه سيستان و بلوچستان مشاهده مي شود .
علامت ديگر اين شكل فرسايش وجود ريگ و سنگريزه هاي آزاد در سطح زمين است مانند سطح
دشتهاي سنگي ريگي . در اين نقاط باد ذرات ريز را برده و ذرات درشت تر باقي مانده است .
جمع شدن خاك نرم در پاي بعضي از بوته ها و تجمع آن در محل هاي گود ، علامت ديگري از اين
نوع فرسايش است .

**رزیتا** · #4 09-18-2009

انواع فرسايش
الف - تقسيم بندي انواع فرسايش بر اساس انواع عوامل فرسايشي
در طبيعت دونيرو ، يا دو عامل وجود دارد كه باعث جابجائي خاك يا به عبارت ديگر فرسايش
خاك مي شود ؛ آب و باد . بنابراين عامل فرسايش يا آب است يا باد . ولي امكان دارد كه به
علل مختلف از جمله فقر يا عدم پوشش گياهي ، شيب تند ، ريزدانه يا يكنواخت بودن
خاكدانه ها و غيره ، خاك به وسيله باد يا آب بشدت فرسايش يابد و اشكال مختلف فرسايش
مانند سطحي ، شياري ، خندقي و غيره را بوجود بياورد .
ب - تقسيم بندي انواع فرسايش بر اساس تأثير طبيعت و دخالت انسان
قبلا بطور اختصار توضيح داديم كه فرسايش از آغاز پيدايش كره زمين و قبل از پيدايش بشر
اتفاق مي افتاده است ، ولي از وقتي كه انسان زمينها را مورد كشت و زرع و بهره برداري
قرار داده است ، با اعمال بي رويه خود ، موجب برهم زدن تعادل طبيعت ( از آن جمله ،
تشكيل خاك به مقدار كم ولي فرسايش خاك به مقدار زياد ) و در نتيجه باعث فرسايش شديد
خاك شده ، به حدي كه در بسياري از نقاط ، آن را به ويراني كشانيده است . بنابراين
فرسايش را از اين نظر كه به طور طبيعي صورت گرفته يا انسان در آن دخالتي داشته است
نيز مي توان بر دو نوع تقسيم كرد ؛ فرسايش طبيعي يا بطني و فرسايش سريع يا مخرب
فرسايش طبيعي يا بطني كه فرسايش عادي هم ناميده مي شود پيوسته در طبيعت به
وسيله آب و باد صورت گرفته و مي گيرد و نتيجه تاثير قوه ثقل ، سرازيري دامنه ها ، جريان آب
سطحي در روي زمين ، وجود نهرها و رودها و يخچالها و غيره است . عمل اين نوع فرسايش
كند و هماهنگ با توليد خاك است .
فرسايش سريع يا مخرب همانطور كه ذكر شد نتيجه تاثير اعمال بشر است . فرسايش
ناشي از اعمال انسان باعث كاهش حاصلخيزي خاك و حتي نابودي آن شده است . انسان
آنچنان باعث فرسايش سريع و شديد و در نتيجه كاهش حاصلخيزي و نابودي خاك شده است
كه امروزه وقتي صحبت از فرسايش و راههاي مبارزه با آن مي شود بيشتر منظور همين
فرسايش سريع يا فرسايش ناشي از دخالت انسان است .

**رزیتا** · #5 09-18-2009

تغييرات زماني
اكثر ژئومورفوليستها معتقدند كه قسمت عمده فرسايش در اثر وقايعي صورت مي گيرد كه
شدت و فراواني وقوع آنها متوسط است ، زيرا وقايع بسيار شديد بقدري دير اتفاق مي افتند
كه نقش آنها در فرسايش خاك در يك دوره زماني معين عملا ناچيز است . مفهوم فراواني
" وقوع _ مقدار " توسط ولمن و ميلر در مطالعات حمل رسوب رودخانه به كار برده شده
است . اين پژوهشگران دريافتند كه عامل اصلي رسوب ، بارانهايي است كه شدت آنها از
شدت وقايعي كه بالاترين فراواني را دارند بيشتر است .
علاوه بر تغييرات فرسايش به دليل مقدار و فراواني وقوع بارشها ، شدت فرسايش داراي
نوسانات فصلي مي باشد . اين موضوع را از نحوه اثر رژيم بارندگي در فصلهاي خشك و
مرطوب مي توان بخوبي درك كرد . پوشش گياهي با كمي تاخير چرخه اي مشابه بارندگي را
دنبال مي كند . حساس ترين زمان از نظر فرسايش اوايل فصل مرطوب است . كه در آن
بارندگي زياد ولي پوشش گياهي كه بتواند خاك را محافظت كند فقير است . بنابراين نقطه
اوج فرسايش نسبت به نقطه اوج بارندگيها زودتر اتفاق مي افتد .
در مورد زمين هاي زراعتي و در شرايطي كه رژيم بارندگي نامشخص باشد الگوي تغييرات
فصلي فرسايش نيز كم و بيش پيچيده خواهد بود . معمولا اگر فاصله بين شخم تا سبز كردن
گياه مواجه با بارندگي ها يا باد شديد باشد ، خطر فرسايش افزايش مي يابد . لذا در اروپا و از
جمله انگلستان بهار را مي توان فصل حداكثر فرسايش به شمار آورد .
نوع بهره وري زمين و فرسايش با يكديگر رابطه نزديك دارند . در صورتي كه از زمين استفاده
نامعقول به عمل آيد ميزان فرسايش به شدت افزايش مي يابد . در چنين شرايطي اثرات
وقايع ژئومورفولوژيكي متوسط و شديد بسيار خطرناك خواهد بود . در هر حال از تحليل هاي
تاريخي و ژئومورفولوژيكي چنين نتيجه گيري مي شود كه فرسايش يك فرايند طبيعي است و
اگر انسان از زمين استفاده نامعقول به عمل آورد ميزاان آن افزايش مي يابد . لذا در فرسايش
خاك هم جنبه هاي محيطي طبيعي دخالت دارد و هم جنبه هاي فرهنگي .

**رزیتا** · #6 09-18-2009

از ديگر مناطقي كه با فرسايش شديد روبرو مي شوند نواحي كوهستاني مانند آند ، هيمالايا
قره قوم ، بخشي از كوههاي راكي ، بريدگيهاي دره اي آفريقا و مناطق پوشيده از خاكهاي
آتشفشاني ، مانند جاوه ، جزيره جنوبي نيوزلند ، گينه جديد پايو و قسمتهايي از آمريكاي
مركزي را مي توان نام برد .
سومين مناطق دنيا كه با خطر فرسايش روبرو بوده ، مناطقي هستند كه در آنها شكل زمين
و خاك نتيجه اقليمهاي گذشته است . هر چند اين زمينها در حال حاضر ظاهرا پايدار به نظر
مي رسند ولي كوچكترين كار تخريبي اين پايداري را از بين مي برد . باتلر از روي اصول چينه
شناسي و كاربرد آن در لايه مياني خاك در دشتها و تپه ماهورهاي جنوب شرقي استراليا
شاهدهايي را پيدا كرد كه دلالت بر وجود دوره هاي ثبات ، كه در آن خاك روي زمين تشكيل
شده است ، و دوره هاي عدم ثبات ، كه در آن خاك فرسايش يافته و يا در آن محل رسوب
گذاري شده است ، دارد . از جايي كه فرسايش با شدت زياد صورت گرفته است و آثار آن
امروزه به صورت خندقهايي در حوالي كانبرا يا فرسايش بادي در گندمزارهاي سوان هيل در
ويكتوريا مشاهده مي شود ولي احتمالا اين فرسايش ، كه نتيجه تغيير شديد در آب و هوا
بوده است ، قبل از اسكان گرفتن انسان در اين نواحي به وقوع پيوسته است .
در تحليل داده هاي فرسايش بايد دقت كافي به عمل آيد . زيرا سرعت فرسايش بستگي به
وسعت منطقه مورد مطالعه نيز دارد . قسمتي از رسوبات جدا شده از تپه ها ، خاكريزها ، و
يا خاكبرداريها ، همراه با آب ، راهي رودخانه ها مي شوند . اما بخشي از آنها در طول مسير
در دامنه تپه ها و يا دشت ها بجا مانده و موقتا در آن جا ذخيره مي شوند . چون حوضه هاي
بزرگ ، نسبتا ، زمينهاي بيشتري را كه مناسب رسوب گذاري است دارند ، لذا ميزان
فرسايش در واحد سطح در حوضه هاي كوچك زياد تر بوده و با افزايش وسعت حوضه از مقدار
آن كاسته مي شود . نسبتي از مقدار خاك فرسايش شده كه بصورت رسوب وارد رودخانه
مي شود به نام نسبت انتقال رسوب ناميده ميشود . متاسفانه در اين مورد مطالعات زيادي
انجام نشده است ، زيرا غالبا فقط مقدار توليد رسوب مورد نظر بوده است حال آنكه نسبت
حمل رسوب بسته به وسعت حوضه بين 3 تا 90 درصد متغير است .

**رزیتا** · #7 09-18-2009

تغييرات مكاني
مطالعاتي كه در زمينه رابطه تلفات خاك و آب و هوا در مقياس جهاني انجام شده است ،
نشان مي دهد كه فرسايش در جاهايي به حداكثر خود مي رسد كه ميانگين بارندگي موثر
سالانه آن 300 ميلي متر باشد . منظور از بارندگي موثر مقدار باراني است كه در شرايط
مشخص درجه حرارت بتواند مقدار معيني رواناب ايجاد نمايد . در وضعيتي كه مقدار بارندگي
كمتر از 300 ميلي متر باشد با افزوده شدن بارندگي ، فرسايش نيز افزايش مي يابد .البته
افزايش بارندگي باعث بهتر شدن پوشش گياهي نيز مي شود و اين خود سطح خاك را بهتر
محافظت مي كند . اما در وضعيتي كه مقدار بارندگي سالانه بيشتر از 300 ميلي متر باشد ،
نقش حفاظتي پوشش گياهي بر عوامل فرسايش فزوني گرفته ، در نتيجه با افزوده شدن
بارندگي ميزان تلفات خاك كاهش پيدا مي كند . شاهد هايي نيز در دست است ، كه اگر
نزولات جوي افزايش يابد ، بارندگي و رواناب ناشي از آن ممكن است به حدي زياد باشد كه
خود باعث افزايش تلفات خاك گردد .
در 20 ساله اخير اطلاعات زيادي در زمينه بار رسوب در رودخانه ها جمع آوري شده است .
هر چند اين داده ها به دليل اشكالات فني در اندازه گيري بار بستر و كمبود اندازه گيريهاي
املاح محلول آب بيشتر مربوط به مواد معلق مي باشد ولي از نظر شناخت معقول الگوي
فرسايش آبي در دنيا به خوبي مي توان از آنها استفاده كرد .
عمده ترين نتيجه اي كه از اين شناخت حاصل شده ، آن است كه مناطق نيمه خشك و نيمه
مرطوب دنيا بخصوص در چين ، هندوستان ، غرب آمريكا ، روسيه مركزي و نواحي مديترانه اي
، سخت در معرض فرسايش قرار دارند . مشكل فرسايش خاك در اين مناطق همراه با نياز
شديد به حفاظت آب و موضوع حساس بودن شرايط اكولوژيكي محيط است . به طوري كه
حذف پوشش گياهي ، چه به صورت چراي دام و چه به صورت برداشت محصول ، باعث
كاهش سريع مواد آلي شده كه خراب شدن خاك و خطر كويري شدن را در پي خواهد
داشت.

**رزیتا** · #8 09-18-2009

فرسايش
فرسايش كه به آلماني Abtrage و به فرانسه و انگليسي Erosion گفته مي شود ، از كلمه
لاتين Erodere گرفته شده و عبارت است از فرسودگي و از بين رفتن مداوم خاك سطح زمين
( انتقال يا حركت آن از نقطه اي به نقطه ديگر در سطح زمين ) توسط آب يا باد .
از آغاز پيدايش كره زمين ، باد و باران قشر سطحي آن را شسته يا از جا كنده و اجزاي آن را
از نقطه اي به نقطه ديگر حمل كرده است . به اين تريتب بستر نهرها ، مخروط افكنه ها و
دلتاي رودخانه ها بعضي از چاله ها و خلاصه تپه هاي شني به وجود آورده و در نتيجه سطح
زمين تدريجا دچار تغيير شكل شده است . فقط در سايه حمايت پوشش نباتي ( درختان يا
ساير گياهان انبوه ) بوده كه فرسايش بسيار كند شده و تعادلي در تشكيل و فرسايش خاك
ايجاد گرديده است . اين تعادل مساعد كه تحت تاثير شرايط طبيعي حكمروا شده بود ، از
زماني كه بشر زمين را به منظور تهيه محصول و بدست آوردن غذا و ديگر مايحتاج خود ، مورد
كشت و زرع قرار داد يا از آن به عنوان مرتع استفاده كرد ، بر هم خورد و زمينها در معرض
فرسايش شديد و سريع قرار گرفت .
بنابراين ، فرسايش قبل از آن كه زمين مورد بهره برداري انسان قرار گيرد نيز اتفاق مي افتاده
( فرسايش طبيعي ) ولي از وقتي كه انسان در آن به كشت و زرع ، دامداري و غيره مشغول
شده ، باعث فرسايش بيش از حد ( فرسايش سريع و شديد ) خاك شده است .
انسان ، ابتدا به فرسايش خاك و مسائل ناشي از آن توجهي نداشته است ولي افزايش
سريع جمعيت و همچنين عدم توجه به بهره برداري صحيح از زمين ، سبب شد كه انسان در
روي دامنه هاي پرشيب و ارتفاعات زياد نيز كشت و زرع كند و براي سير كردن احشام خود ،
مراتع را هم بيش از حد و بي موقع مورد چرا قرار دهد . اين عمليات او سبب شد كه خاك
مقاومت خود را از دست بدهد و بر اثر باران هاي شديد و آبياري بي رويه و بادهاي تند ،
بشدت فرسايش يابد ، به طوري كه زمين بر اثر فرسايش ، در بسياري از موارد حاصلخيزي
خود را از دست داده يا بكلي ويران شد . اين وضع سبب شد كه انسان متوجه شود كه
چگونه با اعمال بي رويه خود موجب فرسايش و نابودي خاك شده است .
فرسايش خاك ، با اينكه در آغاز كمتر احساس مي شود ، ولي با گذشت زمان اهميت
تخريبي آن بحدي زياد مي شود كه ممكن است پس از چندين سال مثلا در دوره يك نسل كه
سي سال فرض شود ، خاكي به عمق حدود 30 سانتيمتر از سطح زمين معدوم گردد .
جبران خاك فرسايش يافته ، براي طبيعت بويژه در مناطق خشك كه شرايط براي تشكيل خاك
بسيار نامساعد مي باشد بسيار دشوار و طولاني است . از اين رو بخصوص ساكنان مناطق
خشك بايد در حفظ و جلوگيري از فرسايش آن سعي و همت بيشتري مبذول دارند زيرا به طور
طبيعي در اين مناطق ، هم فرسايش شديد تر است و هم همان طور كه ذكر شد ، امكان
تشكيل خاك كمتر مي باشد .
طبق محاسباتي كه صورت گرفته است ، به طور كلي براي تشكيل يك سانتيمتر خاك 500 تا
800 سال زمان لازم است ، و اگر حساب كنيم كه خاك زراعتي 25 سانتيمتر عمق داشته
باشد پس اين ضخامت خاك ، طي 20 هزار سال كار مداوم طبيعت بوجود آمده است .
با از دست رفتن اين خاك به وسيله يك عامل مخرب نظير سيل يا بي مبالاتي زارع و غيره به
صورت فرسايش ، در حقيقت زحمت چندين هزار ساله طبيعت براي بشر هدر مي رود و تازه
هزاران سال ديگر هم وقت لازم است ، تا شايد خاك از دست رفته ، جبران گردد .
علت عمده اختلافاتي كه از نظر فرسايش بين نقاط خشك و مرطوب وجود دارد ، پوشش
گياهي زياد در نقاط مرطوب است كه نقش عمده اي در حفظ خاك ايفا مي نمايد .
در مناطق جنگلي و نقاطي كه نباتات مرتعي سطح خاك را پوشانيده اند عوامل فرسايش
كمتر تاثير مي كند . در اين مناطق ، آبهاي باران و برف توسط گياهان در زمين نگهداري مي
شود . نباتات با حفظ آب و نفوذ دادن آن در خاك ، مانع جاري شدن آب در سطح زمين ، و در
نتيجه مانع از فرسايش خاك مي گردند . پوشش گياهي ، خاك را در مقابل فرسايش بادي نيز
حفظ مي كند .

**رزیتا** · #9 09-18-2009

مقدمه
يكي از مشكلاتي كه بشر از آغاز زراعت بر روي زمين با آن مواجه بوده ، فرسايش
سريع خاكها مي باشد . فرسايش خاك هنوز هم در آمريكا و بسياري از مناطق حاره اي و
نيمه خشك دنيا از معضلات به شمار مي رود و در كشورهايي كه آب و هواي معتدل دارند _ از
جمله انگلستان ، بلژيك و آلمان _ به عنوان يكي از مسائل خطرناك تلقي مي شود .اين
مشكل در ايران كه بخش وسيع آن را كوير ها در بر گرفته اند و خاك از پوشش مناسبي
برخوردار نيست بسيار بارز و چشمگير است .

جلوگيري از فرسايش خاك كه در واقع معني آن كاهش ميزان تلفات است ، به حدي كه
سرعت فرسايش تقريبا برابر سرعت طبيعي تلفات خاك گردد ، بستگي به انتخاب
استراتژيهاي مناسب در حفاظت خاك دارد . اين امر مستلزم شناخت تمامي فرايند هاي
فرسايش است .
اثر فرسايش تنها به مناطقي كه خاك سطحي آن توسط باد و آب از بين رفته و سنگ مادر يا
خاك زير در معرض ديد قرار گرفته و سطح زمين توسط آب بريدگيها چاك چاك شده است
مربوط نمي شود ، بلكه مناطق پايين باد و كف دره ها را كه در آن سطح زمين پوشيده از
نهشته هاي شن و ماسه بوده و كانالها و نهر هايي كه از رسوب پر شده اند را نيز در بر مي
گيرد .شدت فرسايش در زمانها و مكان هاي مختلف متغير است . رسوباتي كه در اثر يك
واقعه آب و هوايي معين ايجاد مي شود به شرايط توپوگرافي ، نوع خاك و نحوه استفاده از
زمين بستگي دارد و اين امر موجب تغييرات موضعي فرسايش مي شود .از آنجايي كه آب و
هوا مركب از مجموعه وقايعي با شدت هاي مختلف است در نتيجه مهمترين عامل در
تغييرات زماني كوتاه مدت فرسايش را مي توان آب و هوا به شمار آورد .در هر حال خصوصيت
هاي اقليمي ، بخصوص مقدار بارندگي ، شدت بارندگي و سرعت باد در جاهاي مختلف متغير
است . از اين گذشته تغييرات زماني درازمدت نيز ممكن است در فرسايش اتفاق افتد .
بنابراين ، نقش متقابل تغييرات زماني و مكاني فرسايش تا حد زيادي پيچيده است . علي
رغم بهم پيوستگي اين دو بهتر است آنها را به طور مجزا مورد بررسي قرار دهيم .