نگاهی گذرا به موسیقی کوردی خراسان

[behnam5555]

نگاهی گذرا به موسیقی کوردی خراسان

کلیم ا... توحدی



بر اوتار این ارغنون بلند !

موسیقی های محلی ایران که در موسیقی ملی ما می باشند، سرشار از شادی و تحرک و شور و نشاط اند، که در این میان موسیقی کردی شمال خراسان یا بهتر بگوییم موسیقی کرمانجی، از غنا و اهمیت بیشتری برخوردار است.

موسیقی که واژه یی یونانی است، در میان عامه مردم ما که بیشتر چادرنشینان وروستاییانبودند، تا سالهای اخیر ناشناخته بود.

آنها به جای این واژه عنوان (ساز وآواز) را به کار می برند و از واژه های (هنگ یا آهنگ و دستان) به جای مقام استفادهمی کردند.
اصولاً عنوان موسیقی مقامی که حرفه یی مرکز نشین در این سالها برموسیقی بومی ما اطلاق می کنند، برای ما عنوان غریبی است.

موسیقی در نزدکردها که بیشتر با طبیعت مأنوس هستند و از اصالت و فرهنگ گسترده و تحرک آمیزتری بویژه در رابطه با کوچ، برخوردار بوده اند. اهمیت ویژه یی دارد که اگر بگوییم یکنفر کرد نمی تواند بدون موسیقی به زندگی خویش ادامه دهد، سخنی به گزاف نگفته ایم،که زندگی رزمی و بزمی و ماجراجویانه آنان، بویژه در وظیفه خطیر مرزبانی از ایران زمین، این موقعیت را به آنان داده است که در مرحله اول :

چنین بهتر آید که امروزرزم بسازیم و فردا گزینیم بزم

-1.از این روست که نخبگان و متخصصان وبنیانگذاران موسیقی اصیل ایرانی را باید در میان فرزانگان کردی همچون ابراهیم موصلی و اسحق موصلی پسرش در دربار هارون الرشید خلیفه عباسی نام برد که موسیقی اسلامی رابه اوج شکوفایی رساندند و از نوابغ جهانی در این فن به شماراند.

-2.نیزعبدالمؤمن بن صفی الدین کردارموی (ارومیه یی) از دیگر ستارگان درخشان در آسمان لایتناهی این هنر خدادادی است.
موسیقی از موهبتهای الهی است که به بشر هدیه شده و همزمان با آفرینش او در نهادش، نهادینه شده که حالات طبیعی و درونی او را تنظیم نموده و در غم و شادی و تلاش و کوشش او مؤثر باشد و وی را از جمود و رکود فکری بازداشته و به تلاش و تکاپو برای زندگی بهتر وادارد به قول نظامی گنجوی :

بساز ای مغنی ره دلپسند بر اوتار این ارغنون بلند رهی کان ز محنت رهایی دهد به تاریک شب روشنایی دهد

-3. تمام بزرگان علم و دانش و خردمندان وحکمای گذشته به اهمیت موسیقی اشاره کرده و گفته اند :موسیقی از نعمت های الهی بر بشر است ومتعلق به همه اقوام و ملل و جوامع بشری، با شرایط ویژه فرهنگی و قومی و منطقه یی آنان. نه تنها انسان و هر حیوان و جانداری، بلکه نباتات و گیاهان نیز برای رشد وشکوفایی هر چه بهتر نیازمند برخورداری از موسیقی مناسب به خود میباشند.به همین جهت است که مؤلف بهجت الروح به این نکته ابن سینا دانشمند و حکیم معروف ایرانی استناد جسته که : موسیقی جزوی از بدن انسان است که مانند خون در بدن آدمی جریاندارد. از این رو ابن سینا و بسیاری از حکما بیماران خود را با نوای موسیقی وآهنگهای موزون معالجه می کردند.

-4. موسیقی در میان هر قوم و ملت و سرزمینی ویژگی خویش را داشته و بیانگر فلسفه اخلاقی و اجتماعی و رزمی و بزمی و کار و کوشش و شیون وشادی آنان می باشد، و به دیگر گفتار : موسیقی آیینه تمام نمای هر قوم و ملتی است که تمام ویژگیهای آنان در آن متجلی است و سیر تعالی و یا قهقرایی در مسائل فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی آنان از آن آشکارتر می گردد. موسیقی های محلی ایران که در موسیقی ملی ما می باشند، سرشار از شادی و تحرک و شور و نشاط اند، که دراین میان موسیقی کردی شمال خراسان یا بهتر بگوییم موسیقی کرمانجی از غنا و اهمیت بیشتری برخوردار است، که با وجود تلاش خبرگان فن موسیقی در سالهای اخیر هنوز ناشناخته باقی ماندهاست.

-5. از بزرگان این علم در میان کردهای خراسان، که نخستین نوشته از دوران صفوی را از خودبه یادگار گذاشته، شاعر و عارف نامدار کرد یعنی ابن غریب می باشد که به دو زبان کردی و فارسی اشعار زیبایی سروده و در توصیف و معرفی مقامات موسیقی اصیل ایرانی گفته است : موسیقی کرمانجی زاییده فرازها و تنگناهای تاریخی و اجتماعی و دینی و سیاسی این مردمان سلحشور بوده و هست که در رابطه با هر موقعیت تلخ و شیرینو پیروزی ها و شکستهای زندگیشان با بهره گیری و ابداع شعر و آهنگی موزون و زیبا ومناسب بازگو کننده حالات درونی و مشکلات زمانی آنان بوده است.

-6.آهنگهای سردار عوض، ججوخان، قوچان خورابه، رعنا، خا نی کلمیشی (قهرمان کتاب معروف 10 جلدی کلیدر) و صدها آهنگ دیگر نمودار بارزی بر این مدعا هستند. به هر حال بازگوکردن فلسفه موسیقی کرمانجی خراسان در این مقاله نمی گنجد.بطور کلی موسیقی کردی به دو بخش آوایی وغیر آوایی (رقص) تقسیم می گردد و شامل سه بخش از آهنگهای هنری، اجتماعی و طبیعی است.

-7. برای درک واقعی از موسیقی کرمانجی خراسان هنوز هم باید به افراد غیر حرفه یی و غیرشهری که دور از این تمدن های کذایی در میان کوهساران و ایلات و عشایر آخرین روزهای زندگی خود را سپری می کنند، مراجعه نمود.از جمله نویسندگانی که در یکی دو قرن اخیر مستقیماً به بررسی موسیقی کردی خراسان پرداخته اند. باید از ناصر الدین شاه و سرهنگ لطفعلی خان درگزی معاصر وی نام برد. ناصرالدین شاه که در سفر سال 1300 به خراسان از طریق شاهرود و بجنورد عازم مشهد بود، در بجنورد با استقبال گروههای هنری کرد یعنی عاشقها روبرو می شود و این گونه اظهار نظر می کند که : « بالاتر از ده فیروزه، جمعیت زیادی به قدر بیست نفر از کردهای شادلو جلو آمده بودند. دهل های غریبی داشتند، شبیه به طبل های بزرگ قزاق ها [در روسیه] ، سرنا هم داشتند. خیلی خوب می زدند. به عینه چچین ها که ما [در سفر فرنگ] در قفقاز دیده بودیم. چیزی که از اینها مضحک بود، این بود که مردهای بزرگ ریشدار معلق می زدند ».

-8.ناصرالدین شاه توجه نداشت که موسیقی در میان کردها سن و سال نمی شناسد. کودکان و نوجوانان و پیرمردان و زنان و دختران همگی در هر شرایطی در اجرای برنامه های موسیقی شرکت جدی و مستقیم دارند و برای پرورش روح و جسم خود به آن نیازمندند. از سرهنگ لطفعلی خان فرزند اللهیارخان حاکم درگز هم دست نوشته های پراکنده یی به جا مانده است که او درسال 1314 قمری در قوچانبه دربار و اردوگاه تابستانی محمدناصرخان ایلخانی زعفرانلو وارد می شود که اتفاقاًسماع حضور حبیب خان سنتورنواز معروف دربار ناصرالدین شاه هم برای دیدن ایلخانی به این اردوگاه آمده بود.لطفعلی خان که خود از بهترین سنتورنوازان و شش تارنوازان ایران بوده، تعریف جامعی از این برخوردهای فرهنگی در این اردوگاه داده است که بسیار قابل توجه است.

-9.لطفعلی خان در گزارشات خود برای اینکه از او عیب نگیرند، تعریفی از هنر خود نکرده و فقط به شکست و قهر کردن سماع حضور (سرورالملک) که مهمان بوده، نموده است. اما مدیر دیوان افشار که منشی مخصوص شجاع الدوله و درواقع همه کاره او بوده،گفته است : « در رکاب محمد ناصرخان به خواجه جراح رفته بودیم که املاک شخصی سرکار [شجاع الدوله محمدناصرخان] و وصل به چشم کلسب و منقشلی رادکان است. خیابان پر درخت آن نیم فرسنگ طول داشت. شبی اسداله بیگ نیشابوری تار می نواخت و چون سرها گرم شد، خواستند لطفعلی خان هم از قوچان بیاید،در ظرف سه ساعت آمد. [البته لطفعلی خان بنا به نوشته خودش در اردو بود] و همین که دستش به سیم تار رسید و ماهور را شروع کرد، شوری به سرهاانداخت. صدای مضراب آن مرحوم بی حرف و اغراق، پانصد قدم در آن شب، آشکار می رفت. مضراب هاشبیه به دانه های درشت بارانهای بهاری بود که در کمال تندی ببارد. لطفعلی خان درحیات محمدناصرخان [1320-1314 قمری] درجه عالی را طی کرده و تا روز مرگ او از قوچان خارج نشد.درخواجه جراح سرورالملک معروف تارزن مظفرالدین شاه، مهمان امیر [محمدناصرخان] گردید. فوراً سنتور و ارگ را با یکدیگر کوک کرده، بچه یی نابالغ هم اشعار سعدی را میخواند. لطفعلی خان رسید، ید بیضا کرد، سخره ایمان آوردند.

-10.وبه دویست تومان انعام قناعت کرد.

-11. به هر حال اینها نموداری بود ازموسیقی سرشار سرزمین و مردم شمال خراسان که ایلخانان کرد این دیار حامی و پشتیبان ومروج آن بوده اند.

مال ئاوا

[behnam5555]

موسیقی مقامی شمال خراسان

موسيقي مقامي (موغامي) يادگار جلوه هاي زيبايي از فرهنگ ديرينه مشرق زمين است ،که از تحريف و دگرگوني اعصار مصون مانده .
نغماتي در موسيقي"موغامي" پيدا مي شود که به عهد باستان برمي گردد.

مجتبي قيطاني ،محقق حوزه ي موسيقي سنتي خراسان با بيان مطلب فوق گفت:

در کتاب لغت موسيقي نوشته" افراسياب بيگ لي" کلمه ي مقام که به صورت موغام يا مغام هم نوشته مي شود، به عنوان مجموعه ي صداها و پرده هاي مختلف که بر اساس يک کوک واحد و در محور آن مي گردند، تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله ي خلاقيت در ترکيب ساز و آواز ياد شده است.

وي ادامه داد:

آنچه مد نظر هنرمندان و مردم اين منطقه است ،"موغام" مي باشد که در باور مردم خرسان از شان و منزلت بالايي برخورداراست و به ديده تقدس به آن مي نگرند و به مصداق هنر عامه، آفريننده مشخصي ندارد و تمام افراد جامعه در شکل گيري و نقل روايت آن سهم دارند. قيطاقي درباره ي تاريخ و قدمت موسيقي موغامي گفت:
تاريخ موسيقي اين سرزمين به زمان کوچ آريايي ها به ايران بر مي گردد و در پاره يي از نقاط برخي از نغمه ها به صورت بکر و دست نخورده، حکايت از يک اصالت باستاني دارد و اگر براي بررسي موسيقي، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهيم، بايد پهنه ي اين ديار را از کرانه هاي غربي خزر تا پهنه هاي ابيورد و نسا ،مرو و تا کويرهاي خراسان و هرات، مرز هندوچين مورد کاوش قرار دهيم. وي با تاکيد بر اين که خراسان فعلي نيز به علت وسعت جغرافيايي و تنوع پراکندگي اقوام و فرهنگ هاي مختلف داراي موسيقي "موغامي" متنوع و مختلفي است، گفت:
تنوع نژادي از عرب هاي سامي تا هزاره ، بلوچ و نژادهاي کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و مغول در اين استان ،باعث شده است، که يکي از غني ترين گنجينه هاي فرهنگي موسيقي به وجود بيايد، که بر خلاف بيشتر مناطق ايران از سبک خاص برخوردار نيست و در نواحي مختلف استان وحدت سبک ندارد.

اين پژوهشگر ضمن تقسيم خراسان به دو حوزه ي شمال و جنوب، درباره ي
موسيقي "موغامي" شمال خراسان اظهار داشت:

موسيقي جاري در اين منطقه موسيقي کوهستان ،جلگه است و از يک زندگي پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگي حکايت مي کند ، اين مساله را حتي مي توان در رقص ها و بازي هاي آييني و سنتي آن ها ديد . ضمن اين که از گستردگي و تنوع بيشتري برخوردار است، از حال و هواي خاصي نيز بهره مي برد و حماسه، عرفان، عشق و سوگ پشتوانه ي اصلي اين موسيقي مي باشد.

مجتبي قيطاقي با اشاره به اين که موسيقي اين منطقه "کرمانجي" است و از موسيقي هاي ترکي و ترکمني هم تاثيراتي گرفته است، اظهار کرد:
در شمال خراسان موسيقي ترکمني يا موسيقي ترکي ديده نمي شود، آنچه هست موسيقي شمال خراسان به روايت ترکمني و ترکي است، يعني موغام ها در اصالت خودشان ترکمني و ترکي نيستند.

او سازهاي رايج در اين منطقه را دوتار، سرنا، ني چوپان (بلر)، قوشمه، کمانچه، دهل، دايره و نيز سازهاي قديمي تر، شش تار (چگور قديم)، مزغان و نفير دانست و از مهم ترين "موغام هاي" موسيقي شمال خراسان، نوايي کردي (نوايي شمال خراسان) - تجنيس، بيات هراي - لوي - جعفر قلي ها - الله مزار - تورغه، درنا - بلبل - شاخه تايي (ختائي) و کوراوغلي نام برد. وي به خبرنگار ايسنا گفت:
در شمال خراسان نوازندگان مختلف بر حسب ساز و تخصص شان به مراتب و طيف هاي مختلفي تقسيم مي شوند که عبارتند از عاشق ها يا آشق ها که نوازندگان سازهاي سرنا، دهل، کمانچه و قوشمه مي باشند و گاه در مجالس مختلف بر حسب نياز حرکات نمايشي هم انجام مي دهند - ، لوتي ها (روتي ها يا لوطي ها) که دايره و دف مي نوازند که درقديم با ساز خود سفر مي کرده اند و هم راويان اخبار و هم ناقلان آثار بودند و در قالب جملات، حرکات نمايشي و اشعار طنز ،جامعه و حکام آن را به نقد مي کشيدند.

وي ادامه داد:

بالاترين مرتبه ي هنرمندي را در شمال خراسان" بخشي هاي دوتار نواز" دارند، اينان هم آواز مي خوانند و هم شعر مي سرايند، ساز را خودشان مي سازند و از جهت شرايط اخلاقي، دروني و معرفتي به درجه يي از رفتار رسيده اند ،که مردم به راحتي با آن ها همراه مي شوند.

اين پژوهشگر،با بيان اين که" بخشي ها" و "عاشيق ها" بازماندگان حقيقي خنياگران ايران باستان هستند، درباره ي دسته ديگر نوازندگان شمال خراسان توضيح داد:
بلروانان يا ني نوازان، نوازندگان ني چوپاني هستند که اين ها معمولا چوپانند و زندگي شباني دارند. وي در ادامه درباره ،حوزه ي موسيقي جنوب و شرق خراسان يادآور شد:
موسيقي اين حوزه نرم و دروني است و در آن ها فرياد به معني خاص آن در کوهستان وجود ندارد و مي توان فرياد آن ها را نامه يي بلند خوان که ناشي از زندگي در کوير است و موسيقي اين حوزه بيشتر در شهرهاي شرقي خراسان يعني تربت جام، باخزر - تايباد و خواف متمرکز است و موسيقي کويري در شهرهاي جنوبي مانند کاشمر، گناباد و بيرجند و مرز سيستان و بلوچستان همواره دستخوش تغيير و تحريف بوده است و علت اين امر شايد تداخل فرهنگ مردم اين مناطق باشد.
وي سازهاي دوتار، سه تار، دهل و در برخي مناطق غيچک يا غژک را به عنوان سازهاي رايج اين حوزه نام برد و افزود: به نوازندگان دوتار در اين منطقه" اوستاد" گفته مي شود، که بالاترين مرتبه ي هنرمندي است و دوتار و موغام هاي آن از جايگاه والا و مقدسي برخوردارند و هنرمندان اصيلش همواره مورد توجه و احترام مردم هستند.

او مهم ترين موغام هاي موسيقي اين منطقه را "نوايي" - "اشتر خجو" - سرحدي هاي مختلف - سبزپري پلتان - هتن - آخر - الله مدد - معراجنامه - مقام الله و مقام جل عنوان کرد و گفت: موغام "مقام الله" و "مقام جل" معادل موغام" تورغه" در شمال خراسان است،که از حيث نام گذاري با وجه اشتراک مضامين عرفاني است.
مجتبي قيطاقي که 15 سال است درباره ي موسيقي سنتي خراسان تحقيق و پژوهش مي کند در پايان خاطرنشان کرد:
انتظار مي رود، پژوهشگران فرهنگي به موسيقي هاي "موغامي" به عنوان گنجينه ي فرهنگ شفاهي بنگرند و ميراث فرهنگي موسيقي موغامي را به عنوان ميراث اين ملت باور نمايند و از فرهنگ ديرينه ي مشرق زمين حراست کنند

ir.persianlog.botar