تاپیک فرش، آشنایی با فرش دستباف ایران و سایر کشورها،تاریخچه، اصول بافت، کلیات رنگرزی، انواع طرحها و نقشهای فرش، شناخت بازار فرش

[چرو]

معرفی قالیهای شکارچرخ وبشریت


در هنر اسلامی هر طرح و نقش علاوه برمضمون و زیبایی ظاهری اش دارای یک معنای درونی می باشد معنای که به عالم باطن بازمی گردد. و هر زمان که بیننده زیبایی ظاهری را کنار بگذارد به زیبایی ذاتی پی خواهد برد که زیبایی امری درونی است و خارج از ذهن بیننده و هنرمندان خوش ذوق با جهان بینی عرفانی ،در آثارشان حس خاصی به بیننده القا می کنند
حسی که جریان هستی را زمزمه می کند. حسی که باآن بهار همراه با فصل زایش هنرمی شود فصلی که زیباییها درآن معنا پیدا می کند، فصل باروری طبیعت ،فصل باروری معنویت ،فصل آفرینش ذوق هنری؛ فصل جان گرفتن کاغذ شطرنجی نقشه قالی...
روزی که تصمیم گرفتم مطلبی را برای معرفی طرح و نقش قالی شکارچرخ بنویسم افکارم پریشان شد .با اینکه بارها و بارها تصویر این قالی زیبای هنری را دیده بودم و تمامی زوایا و مشخصات آن در ذهنم نقش بسته بود دست را یارای فشار بر قلم نبود مطالب فراوانی در ذهنم وجود داشت اما دریغ از نگارش یک کلمه. بناچار قلم و کاغذ را رها کردم اندکی در سکوت تفکر نمودم نمی دانم چقدر از زمان را سپری کردم بیش از چند ساعت فقط به تصویر این قالی خیره شده بودم به جلوه رنگها و کنار هم قرار دادن رنگهای سرد و گرم و به هماهنگی و توازن نقوش پدید آمده آن. نقوش لچکها و ترنج در ذهنم با آن چه که قبلا دیده بودم فرق نمودند به یکباره نظام جهان هستی درخاطرم نقش گرفت به جهان پیرامون خود نگریستم خودم را ازکره خاکی دور دیدم در جهان بیکران الهی غوطه ورگشتم چرخش کرات را دیدم چقدر زیبا بودند علاوه بر زیبایی با نظمی خاص و در گردشی حساب شده در حال حرکت شکوهی خاص به آنچه را که می دیدم می داد در تعمق افکارم افق دیدم را از نزدیک به دورها بردم در عمق این نگاه دور نقش این فرش را دیدم پرنده ها،پرنده نبودند ترنج ها، ترنج نبود و لچک ها،لچک نبود چیزدیگری به نظرمی رسید جلوه های تازه نمایان گشت بازهای شکاری شهاب سنگ شده بودند شاهین ها، کهکشانها و مرغان کرات .دیگر این فرش شکار چرخ نبود جهان کوچکی بود به اندازه بسیار کوچک از این جهان با عظمت الهی.تصویر انسان در آن جهان نشانه احسن الخالقین بود جایگاه رفیع قطب، ترنج را مسخر نموده بود یعنی همه چیز برای آدمی. پیش خود فکر نمودم و سوالی در ذهنم جرقه زد چرا انسان که درمعراج هستی غوطه ور است بجای غرق شدن در تکامل الهی غرق درلذت زمینی شده است؟
چرا سری که باید تفکر در بلندای آسمان نماید خیره در زیر شده است؟آسمان پر از گردش موجودات و نباتات است. ولی او مدهوش در شکار است چرا نظاره گر سیمرغ بلورین یا همای سعادت که خدای توانا بدستش داده است نیست و او به سمت و سوی اوج نمی پرد؟
اسبی در اختیار دارد یعنی اسباب سفر از نقطه صفر مهیا شده است ولی او ساکن شده است و تمامی ابزارها را برای دلخوشی بکارگرفته است شکار می نماید نه از برای امرار معاش بلکه برای لذت و دلخوشی ، وابسته و دلبسته شده است
دورش حصار کشیده است حصاری که او را ازجهان آفرینش دور نموده است با آن که در مرکز است ولی گردش ایام را نمی بیند سرگرم شده است و نمی داندکه چه در جهان پیرامونش می گذرد همه در حرکتند زمان مشغول گذشتن است و او ایستا شده است....

قالی شکارچرخ طرح: لچک ترنج
طراح: استادعیسی بهادری
تاریخ اهداء: سال1390شمسی
ابعاد:150*250سانتی متر
رجشمار: 70گره در 5/6 سانتیمتر
ابعاد: 150 * 250 سانتیمتر
جنس: تار:ابریشم
جنس پود:پنبه
جنس پرز: پشم و ابریشم
اهداءکننده:حاج غلام رضاصفدرزاده حقیقی
بافنده: بافت کارگاه قالیبافی هنرستان هنرهای زیبای اصفهان زیر نظر استاد غلامعلی صفدرزاده حقیقی

این قالیچه نفیس دارای سه حاشیه می باشد یک حاشیه پهن و دو حاشیه کوچک (طره) و متن میباشد متن بصورت لچک ترنج با مضمون شکار چرخ مزین شده است که دارای مضامین عرفانی و فلسفی است اگر در هنگام نگاه به طرح، خود را در فضا فرض کنیم و به زمین نگاه کنیم صحنه شکار انسان و حیوان را روی زمین مشاهده می کنیم که در مرکزفرش یا ترنج میانی با نقش گرفت و گیر یا همان تشعیر که نقوش برجسته هنر اسلامی است بگونه ای دایره وار که بیننده را مدهوش خود می سازد نقش شده است انسانی سوار بر اسب که نمونه کلاه او به دوران صفویه شبیه است مشغول شکار و خوشگذرانی است و به اصطلاح سرگرم هیاهوی دنیوی و نقش اصلی را برعهده دارد

خطوط اسلیمی در بین این تصاویر راههای پرفراز و نشیب زندگی است که بصورت اسلیمی هایی ماری یا ابرها و درختچه های قابل مشاهده است و در فاصله کمی دایره ای دیگر با چرخش پرندگان رنگارنگی و زیبای درحال حرکت دوارگونه تجسم شده است زیراکه دایره نمادی اززمان ونمادی ازحرکت پیوسته و مدور آسمان می باشد و نشان دهنده آسمان کیهانی است و دایره با حرکت پویایی خود نمایانگر تغییر است و در دایره سوم چهار شاهین در حال چرخش دایره وار دور این حلقه ازپرندگان در حال پرواز هستند و در سرترنج پایین دو پرنده اسیرعقابی شده اند و سر این پرندگان به طرف پایین است و چون سرگرم لذایذ دنیوی شده اند به قعر سقوط نموده و گرفتار حیوانات درنده گشته اند.

در سرترنج بالا چهار پرنده در زیر چتر حمایتی همای سعادت قرار گرفته اند و نگاه این پرندگان به سمت وسوی بالا می باشد و به عروج تفکردارند.

در لچکی های بالای فرش نقش سیمرغ یا همان همای سعادت در میان گلها و برگهای ختایی کار شده است.

دو لچکی پایین فرش درمیان گلها وبرگهای ختایی حالت گرفت و گیر (تشعیر) و حیوانی که طعمه قرارگرفته سر را به طرف زیر قرار داده است و برای رهایی از چنگال حیوانی که اسیر شده به اطراف خود نگاه نمی کند و عروج را نمی بیند و اسیر و گرفتار شده است.

پرنده نمادی از رهایی و آزادی است و پیروزی خیر بر شر، خوشبختی و نیک روزی، بشارت بهار، با روری و باران خواهی و .... است فرش از رنگ بندی و طراحی استادانه ای ‏برخوردار است. تضاد سرد وگرم حاکم بر رنگ بندی فرش ‏که با تضاد تیره و روشن نیز تقویت میگردد.
در جلوه ‏ی جزئیات طراحی انجام شده بسیار موثر است. در ‏ابتدای فرش کتیبه ای بافته شده است. که متن آن به ‏این شرح است.
(اصفهان- بافت غلامعلی حقیقی- طراح عیسی‏ بهادری- سال1354) و (تقدیم به آستان مقدس آقا علی بن موسی ‏الرضا(ع) )
اين قالي به يادوبود حاج غلامعلي ‏صفدرزاده حقيقي توسط فرزندشان حاج غلامرضا درسال ‏‏1390 بافته و اهداء شده است.
‏نمونه اولین قالی بافته شده آن زینت بخش موزه هنرهای ملی تهران در سال 1354 است و کپی دوم از این فرش در موزه هنرهای تزیینی اصفهان نگهداری می شود جایی که مرحوم استاد در ‏آنجا سالها به تدریس مشغول بود. وسومین کپی(نمونه بازبافی آن) در سال1390تقدیم به بارگاه حضرت رضا علیه السلام شد که اکنون درگنجینه فرش و منسوجات آستان قدس رضوی نگهداری می شود.



معرفی قالی بشريت

طرح :افشان ترنج ‏
طراح استادعيسي بهادري
محل بافت: اصفهان
ابعاد: 260× 156سانتيمتر
‏رجشمار: 75گره در 5/6 سانتيمتر
سال بافت: 1386هجری شمسی
جنس پود:پنبه
جنس تار: ابريشم ‏
جنس پرز:پشم
اهداءكننده:
حاج غلام رضا صفدرزاده حقيقي
‏بافنده: آقاي محمدزاده
نوع رنگ: گياهي - شيميايي

قالي بشريت شاهكار زيبايي است كه فلسفه حيات و ‏تداوم زندگي در قالب سه مرحله از حیات انسان، ‏خلاصه نموده است. این طرح های سه گانه به نحوي رويا ‏گونه آینه تمام نمای زندگی بشریست (خام بودم ، پخته ‏شدم ، سوختم) در قسمت سر ترنج بالا دو کودک نقش ‏شده است که توان زیادی نداشته و پشت به پشت یکدیگر ‏داده اند تا نیرو گرفته بلند شوند. در مركز كه همان ‏ترنج قالي است. دوران جوانی و پخته شدن است.
فیگور ‏ها جوان و سر حال در حال شور و نشاط جوانی اند و در ‏پای ترنج دو قهرمان داستان به انتهای زندگی رسیده ‏اند و در حالی که به یکدیگر تکیه داده اند روی ‏زمین ولو شده اند. این فیگورها به طرز ماهرانه ای ‏با گلها و برگ های ختایی جان گرفته و تجسم یافته ‏اند.‏
فرش فاقد لچکی بوده و از رنگ بندی وطراحی استادانه ای ‏برخوردار است. تضاد سرد وگرم حاکم بر رنگ بندی فرش ‏که با تضاد تیره و روشن نیز تقویت می گردد. در جلوه ‏ی جزئیات طراحی انجام شده بسیار موثر است. در ‏انتهای فرش کتیبه ای بافته شده است. که متن آن به ‏این شرح است. (اصفهان- بافت غلامعلی حقیقی- طرح ‏بهادری- سال1354) و در مقابل آن در بالای قالی نوشته ‏شده است. (تقدیم به آستان مقدس آقا علی بن موسی ‏الرضا(ع) ) اين قالي به يادوبود حاج غلامعلي ‏صفدرزاده حقيقي توسط فرزندشان حاج غلام رضا درسال ‏‏1387 بافته و اهداءشده است
.‏ این فرش حد اقل سومین کپی از طرح استادعیسی بهادری است. کپی ‏دوم فرشی است که در موزه هنر های ملی نگهداریمی ‏شود.
نمونه دیگر آن در هنرستان هنر های زیبای ‏اصفهان نگهداری می شود. جایی که مرحوم استادعیسی بهادری در ‏آنجا سالها به تدریس مشغول بود.

[چرو]

مختصری در باره نقش هراتی


نقش هراتی به عنوان يكي از نقوش مهم فرش ایران با رایج ترین عنوان و در واقع يكي از انواع آن ،"ماهی درهم"، شناخته می شود.
این نقش نگاره اي متشكل از دو برگ خميده متقابل (به صورت قرينه) است كه گل بزرگـي ماننـد نيلوفـر يا شاه عباسي را در ميان گرفته اند. به گفته علی حصوری آن دو برگ اساساً دو ماهي بوده‌اند که بعدها به دو برگ تبديل شده‌اند.
به دليل يافتن نمودهاي آيين مهر در نقش هراتي، از قبيل صور تجريدي ميترا و عنصر همراهي كننده وي (ماهي يا دولفين) ، می توان بنيان اين نقش را درآئين مهر(ميترائيسم ) دانست. به نظر مي رسد نقش هراتي به دليل ارتباط با موجودات آبي همچون ماهي وگل نيلوفر، مبين مفهوم ارزش و اهميت آب در حیات بوده و نماد زايش ،گردش روزگار و تداوم حيات باشد.
هر چند این نقش با نام هراتی خوانده می شود اما لزوماً مبدا آن شهر هرات نیست و به نظر می رسد که نقش مذکور در شهر هرات ، مرکز خراسان قدیم ، رواج یافته باشد. احتمال اینکه نقش هراتی درحوزه های بافندگی شرق ایران ( بویژه بیرجند و قائنات) تکامل یافته و از آنجا به نقاط دیگر گسترش یافته باشد، بعید به نظر نمی رسد.
این نقش در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی به صورت نقشی رایج در هنر ایران به خصوص فرش درآمد و از این زمان در بیشتر حوزه های بافندگی فرش ایران متداول شده و به کشورهای دیگر همچون هند، قفقاز، ارمنستان، تركيه، سوريه ، مصر و.... نیز منتقل شده است.
شرایط اقلیمی ، شیوه های تولید و سلائق بافندگان هر منطقه ، سبب بروز تغییراتی درفرم این نقش از نظر نقشمایه های به کار رفته ، اندازه واگیره ، سبک طراحی و رنگ بندی گردید و موجب پدید آمدن انواع مختلفی از آن شده که خود عامل مهمی در شناسایی محل بافت نقش مذكور به شمار مي آيد.

[چرو]

آشنایی با سوا بق تاریخی نقوش سنتی


آدمی به واسطه نگاره ها وشکلهای آرایه ای ، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می سازد . از این رو هر نقش و نگاری برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق کننده اثر پیرامون خود است ، این نگاره ها برای ذهن خیال پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید .
هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ گاه دست به تقلید از آنها نزده است . بر این اساس تنوع نقوش سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم نمود .

1-نقوش اسلیمی الف : نقوش شکسته ب: نقوش گردان
2-نقوش ختایی هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند . طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و ................بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند . طرحها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده ، بسیاری از آثاری که بدست آمده نیز از جنس طلا ونقره است . بنابراین ویژگیهای نقوش در آثار تمدنهای اولیه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1-کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است
2-نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است
3-نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد
4-روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است
5-در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی شود
7-نقوشی ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و ....... تاثیر گرفته است.
از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه ای از هنر مادی ، آشوری ، بابلی و اوراتوئی ، یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمینها هنر آنها را در اختیارگرفته اند . تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است . ویژگیهای عمده نقوش .دوره هخامنشی موارد زیر است :

1-استفاده از نقوش انسانی ، حیوانی ، گیاهی
2-تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن
3-نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو ، گل پر و نیلوفر آبی
4-استفاده از شیوه های انتقال ، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش
5-محدود بودن نقوش گیاهی
6- ظرافت و دقت در اجرای اثر
هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده ، شامل نقاشی دیواری حجاری و گچبریهایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و با شیوه تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است . نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگیهای نقوش این دوران عبارتند از :

1-نقوش گیاهی پرکننده فضاهای خالی و میانی نقوش انسانی و حیوانی
2-تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود
3-از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود
4-شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد
5-نقوش گیاهی قوس دار و دورانی کاربرد دارد
دوره سلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمینهای اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی این اسلام بجای دین زرتشتی گردید که عمیقاً بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تأثیر گذاشت . از ویژگیهای نقوش و طرحهای دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از :
1-کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه ای اسلیمی
2-فشردگی و پیچیدگی طرحها
3-تزئین فضای خالی نقوش اسلیمی یا نقوش هندسی
4-ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره ، چلپیا ، حاشیه ، متن
5-ترکیب خط ، نقوش انسانی ، حیوانی ، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
6-تأثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار
7-بکارگیری نقوش در اشکال دایره ای
8-کاربرد نقوش اسلیمی با قوسهای کوتاه و فشرده بعد از دوره اسلامی ، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می باشد که ویژگیهای طراحی نقوش سنتی در این دوران شامل موارد زیر است :

1-استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی ) در طراحی نقوش و آثار هنری
2-استفاده از ابرچینی و نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ
3-تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن با لچک و ترنج
4-طراحی و اجرای نقوش هندسی و گره ها در ابعاد بزرگ و استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میان نقوش هندسی
5-جدا شدن نقوش از خط یافتن استقلال و هویت خاص خود
6-ایجاد نظم و برقراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
7-ترکیب مصالح متنوع معماری در تزئینات مانند کاشی و آجر
8-طراحی ساقه های اسلیمی و ختایی با قوسهای بلند
9-کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود .ویژگیهای نقوش سنتی دوره صفویه عبارتند از :

1-بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات
2-ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
3-کاسته شدن از فشردگی قوسها و روانی طرحها
4-ترکیب وسیع نقوش انسانی ، حیوانی ، هندسی ، اسلیمی و گیاهی دیگر
5-طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمنها ، نقوش و گلهایی است که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند. در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستانهای بزرگ مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، شیراز ، کرمان و تبریز و ..........مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می خورد که با نمونه های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است . ا

[چرو]

نگرشی بر نگاره های تزئینی


نگرشی بر نگاره های تزئینی یکی از زیر مجموعه های نقوش سنتی ، نقوش اسلیمی و ختایی می باشد .
1-اسلیمی : برخی از این نقوش را خلاصه شده اشکالی همچون درخت ، عاج یا سر فیل ، دهان باز اژدها ، مار و یا ابر دانسته اند و از آنجا که در فرهنگ و هنر اسلامی جایگاه خاصی در طراحی و تزئین آثار هنری یافته و توسعه ای گسترده پیدا کرده است آن را اسلیمی ( منسوب به اسلام ) می دانند . در طراحی اسلیمی ، صداق واضح طبیعی وجود ندارد بلکه طرح اسلیمی آنقدر خلاصه و تغییر یافته است که مثالهای ارائه شده همگی ثابت می کند که باید با دقت و احتیاط از آن سخن گفت . ساختمان اسلیمی عبارت است از : 1-بند اسلیمی 2-سر اسلیمی 3-سربند اسلیمی 4-زایده روش طراحی و اجرای بند در اسلیمی و ختایی تفاوتی ندارد و مانند یکدیگر است . سر اسلیمی : ممکن است از درخت سرو یا بادام ، دندان بعضی از حیوانات وحشی و یا عاج فیل اقتباس شده باشد . سر اسلیمی بر دو نوع ساده و زایده دار می باشد که هر کدام روش خاصی برای طراحی آن وجود دارد . نوسازی و یا ساخت و ساز درون اجزای اسلیمی یکی از شیوه های ساخت و ساز فضاهای داخلی اسلیمی است که در آن همان اشکال و اجزای خود اسلیمی در اندازه کوچکتر و ظریف تر ، فضاهای خالی درون نقوش اسلیمی بکار می رود . سربند اسلیمی : نقشی است برای اتصال ، استحکام و پوشانیدن بندهای اسلیمی در نقطه شروع ، نقطه انشعاب و نقطه تقارن ، سر بندها دارای اشکال گوناگون هستند که به روشهای مختلفی طراحی می شود ، مانند روش طراحی سربند لوزی ، مثلثی ، لاله ای ( یا بته جقه ای) ، صنوبری ( شبیه برگ درخت صنوبر ) که هر کدام روش خاصی برای طراحی خود دارند . ترکیب بندی سر اسلیمی و سربند روی بند :
1-نقطه انشعاب 2-محل تقارن 3-نقطه مبدا یا ریشه و سر اسلیمی در محلهای مناسب و بر روی بند اسلیمی . طبقه بندی اسلیمی ها از نظر نوع آن عبارتند از : ساده غیرمتقارن
1-اسلیمی ساده 2-اسلیمی خرطومی 3-دهان اژدری 4-پیچک 5-ماری پیچک دار متقارن هر کدام از این اسلیمی ها براساس اصول خاصی طراحی می شوند و نیز هر کدام از اسلیمی ها ممکن است با اسلیمی دیگری ترکیب شود ، مانند ترکیب اسلیمی ساده با خرطومی بر روی بند اسلیمی بصورت آزاد . 2-ختایی : در تعریف آن آراء مختلفی بشرح زیر وجود دارد : الف: منسوب به خطا ( به معنی سهو و اشتباه ) یعنی هنرمندان در اقتباس از طبیعت راه اشتباه رفته اند . ب: خطا یا ختا شهری در ترکستان است و روش طراحی اینگونه نقوش از آن شهر به جاهای دیگر بخصوص ایران آمده است . ج: ختایی به معنی گل و ریحان ولی آنچه مسلم است ختایی ، به نقوشی که ملهم از گلها و گیاهان باشد گفته می شود و شامل عناصری چون گل ، برگ و ساقه گیاهی است . اجزای ساختمان ختایی عبارتند از : ته غنچه 1-برگ 2 – غنچه 3-گل 4-بند گلبرگ برگها در طبیعت انواع مختلفی دارند که در طراحی ابتدا از برگهای ساده باید شروع کرد . در طراحی سنتی غنچه از دو قسمت تشکیل شده است : ساده و کوچک 1-غنچه گل پنج پر غنچه دولبه متوسط 4-غنچه گل عباسی غنچه سه لبه بزرگ بند ( ساقه ) همانگونه که در طبیعت ، گلها و برگها بر روی شاخه می رویند ، در طراحی سنتی نیز همین اتفاق بر روی بند صورت می گیرد و بند عامل رویش ، اتصال و ترکیب بندی گلها و برگها می شود . در طراحی ساقه روشهای مختلفی وجود دارد مانند : طراحی با پرگار – با استفاده از نخ و قرقره – طراحی با دست و بدون ابزار اشکال بند نیز به سه شکل کلی طراحی می شود : 1-افشان 2-گردان 3-شکسته (هندسی ) نامگذاری بخشهای مختلف ساقه به شرح زیر است : الف : ساقه اصلی ب: ساقه انشعابی ج: ساقه فرعی مراحل ترکیب برگ و غنچه با ساقه شامل مراحل زیر است : 1-طراحی ساقه 2 -تعیین محل و اندازه غنچه بر روی ساقه 3-طراحی غنچه ها و برگها بر روی محلها به تناسب محل و اندازه تعیین شده ( غنچه ها در سر ساقه های اصلی و فرعی و برگها در جای مناسب در میان غنچه ها قرار می گیرد ) 4-به برگهای کنار ساقه توجه شود تا از نظر ابعاد و حالت متناسب با برگهای کوچک باشند و در جهت گردش ساقه قرار گیرند . 5-پر کردن فضای میانی برگها و غنچه ها بر روی ساقه به کمک برگچه ها 6-تعیین محل و طراحی جوانه ، برآمدگیها و زواید بر روی ساقه در طراحی گلها انواع مختلفی دارد : الف : ساده ب: پیچیده یکی از گلهای ساده که بیشترین کاربرد را در طراحی سنتی دارد گل پنج پر است که خود دارای انواع مختلفی است ، یکی از انواع گلهای پیچیده گل عباسی است که خود به دو گروه گلهای عباسی کوچک و بزرگ تقسیم می شوند ، گل پروانه ای که یکی از موارد الهام از طبیعت است نمونه ای از گل عباسی کوچک است . از انواع برگهای مورد استفاده در هنرهای سنتی می توان به برگ مو اشاره کرد . روش ترکیب بندی گل ، برگ و غنچه بر روی ساقه به شرح زیر است :
1-اجرای بند
2-تعیین و محل رعایت تناسب اجزاء ( گل و برگ و .........) بر روی بند با توجه به حالت کلی ساقه
3-ساخت و ساز اجزاء بر روی بند با توجه به فضای در نظر گرفته شده برای هر یک از عناصر



منبع : کتاب نگرشی بر سوابق تاریخی نقوش سه نگاره تزئینی – تهران فرهنگسرا

[چرو]

با آثار هنري باستاني كشور خود آشنا شويد


یکی از عوامل با اهميت و در خور توجه كه شهرت قالي هاي اين سرزمين را جهان گير كرده است نقش هاي دلپذير و طرح هاي بي مانند و متنوع آن ها است. هر تخته فرش ايران داراي نقش مختص به خود مي باشد به گونه اي كه صدها و هزاران طرح دلفريب را در مجموعه فرش هاي ايران مي توان جستجو كرد كه هر كدام از آن ها در نوع خود در كمال زيبايي و تعادل رنگي هستند.
طراحان با ذوق اين مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهاي اقوام مهاجر و مهاجم به اين كشور با هوشمندي و بي ادعائي خاص خود گزديه ترين و دل پسندترين نقش هاي آن ها را انتخاب و در طرح هاي مورد عمل خويش گنجانيده و در نتيجه با ارائه طرح هاي تلفيقي و ابتكاري توانسته اند هنر نقش قالي ايران را به حد تعالي آن چنان كه شاهد هستيم برسانند.
كار مشترك اين طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پديده اي زيبا و شكوهمند به نام قالي افسانه اي ايران منتهي شده است.
تكميل و تعالي نقشه اي فرش ايران به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاريخي فرش هاي ايران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پيش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح هاي هندسي بافته مي شدند و شايد تا حدودي به تحقيق بتوان گفت كه تنها بعد از اين زمان بود كه طرح ههايي با خطوط منحني و دوار در نقش قالي ايران وارد شد. در اين زمان هنر – نقش قالي مانند ديگر هنرهاي زيبا به حد كمال خود رسيد.
هنرمند طراح ايراني گاهي با ترسيم نقش هاي كنايه اي و نمادين مانند اواع اسليمي ها مقاصد خود را طرح هاي قالي منعكس نموده و جانوراني افسانه اي و حقيقي چون اژدها و فيل و مار را با اين شكل ها مجسم نموده و گاهي نيز بي هيچ گونه تمهيدي تصويرهاي واقعي موجودات زنده طبيعيت مانند شير و اسب و آهو و گورخر و پرنده هاي گوناگون را در صحنه هايي از طبيعت و شكارگاه و مجالس بزم وارد نموده و با اين تصاوير شاخه ها و درختاني مملو از شكوفه ها و گل ها و ميوه ها را در لابلاي استخوان بندي طرح كه همان تركه هاي اسليمي و ختائي ها و لچك ها و ترنج و حاشيه باشند با حركاتي استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است.
شايد در بادي امر به نظر رسد كه اشكال اين گل ها و بوته ها مشابهتي با اصل طبيعي خود ندارند ولي با مختصر دقتي گل هاي انار و سوسن و نرگس و صدتوماني و محمدي و تاج الملوك و مينا و درخت ههايبيد و نخل و سرو و مانند آن را در متن فرش مي توان تشخيص داد. حاصل آن كه اين شكل ها را طراح نقش قالي مطابق با ذوق و سليقه طالبان و علاقه مندان فرش و طبيعت و ذات قالي تا حدودي انتزاع و آرايش نموده و در زمينه طرح آورده است.
طرح هاي جالب قالي ايران و رنگ آميزي با تعادل و موزوين آن سال هاي درازي است كه مقبول طبع علاقه مندان فرش مي باشد و ا مرزو تقريباً بيشتر مراكز قالي بافي دنيا با آگاهي از اين اقبال جهاني فرش هاي خود را برابر با طرح هاي ايران مي بافند و كوشش چنداني نيز در ارائه طرح هاي جديد معمول نمي دارند چه به بهترين آنها به استثناي طرح هاي منظره اي و چهره بافي طرح بيشتر فرش هاي ايران به صورت متقارن مي باشد و در بيشتر حالات طرح كامل يك فرش، تكرار يك چهارم سطح آن است.
بطور معمول بيشتر فرش هاي ايران حاشيه دارند كه تعداد و ابعاد آن ها بسته به منطقه هاي گوناگون فرش بافي تغيير مي كند و تعداد آن 3 تا 6 و گاهي نيز تا 15 رديف مي رسد. معمولاً يكي از آن ها حاشيه اصلي و با عرض بزرگ تر بوده و بقيه حاشيه هاي جانبي بيروني و دروني هستند كه اصطلاحاً آن ها را حاشيه اي محافظ نيز مي خوانند و گاهي نيز ممكن است مانند برخي از فرش هاي سفارش و جديد بافت اصفهان و كاشان و كرمان بدون حاشيه باشند.

طراحان نقش قالي

به هنگام بحث درباره طراحان نقش قالي ايران اگر از گذشته هاي بسيار دور عهد صفوي كه تنها نام انگشت شمار تني چند از اين هنرمندان از جمله رضا عباسي – ميرك و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاريخ هنر ايران باقي مانده است بگذريم و ادامه مبحث را با گذشتن از يك فضاي خالي تاريخي به دوره پاياني عهد قاجاريه كشانيده و تاريخ نقش قالي را از زمان نقاش بزرگ كرمان محسن خان شروع كرده و به زمان حال برسانيم و به نام بسياري از هنرمندان نقش قالي و تذهيب بر مي خوريم كه حاصل تخيل و قدرت نقش آفريني آنان به هنر قالي بافي ايران جلوه ابدي بخشيده اند. در اين مقال بي آنكه قصد كوچك شماري اهميت كار بافنده و رنگرز را داشته باشيم بايد صادقانه اذعان كنيم كه تافته و نسج بي نقش و رنگ حتي در نهايت ظرافت و پركاري هيچ گاه تمناي دلباخته و هوس خريداري را به خود نخواهد خواست و خريدار و طالب فارش بعد از آن كه طرح و رنگ مورد نظر را در قطعه مور دلخواه خود يافت به سراغ ظرافت و استحكام و ساير ريزه كاري هاي فني خواهد رفت. اميد است كه در اين رهگذر اولويتي كه به كار طراح داده شد، مايه تكدر بافنده و رنگرزي كه مهارت سرپنجه و حاصل تجربه او به نقاش طرح فرصت خود نمائي در پهنه فرش را مي دهد نشده باشيم.
طراحان بزرگ نقش قالي ايران را در يكصد و پنجاه سال اخير در شش مركز مهم قالي بافي ايران بدين گونه يادآوري مي كنيم:

الف: كرمان

سر سلسله نقاشان بزرگ ايران محسن خان نقاش معروف كرماني است (متولدي سال 1211 شمسي و متوفي در سال 1290 شمسي). فرزند اين هنرمند بزرگ حسن خان يكي از طراحان نام آور و برجسته نقش قالي است. شاگردان حسن خان به ترتيب عبارتند از: زمان خان – احمد علي خان كربلائي – اكبر فدائي – كاشي نقاش – حاج محمد جعفر – عزيز الله بهارستاني – رضا بهره مند و حسين رسولي راوري كه هر كدام از آن ها با ابداع نقش هاي جديد و دلفريب هنر نقش قالي را در خطه كرمان به اوج كمال خود رسانيدند.
در نسل سوم نقاشان كرماني به نام هاي محمد علي شاهرخي پسر حسن خان – اكبر بهارستاني فرزند عزيز الله بهارستاني – عباس سروري – احمد كيوان – علي صوتي و حسين واعظي برخورد مي كنيم.

ب: اصفهان

در معرفي نام هاي معروف نقش قالي اصفهان بي ترديد بايد ابتدا به نام عيسي بهادري اشاره شود. اين هنرمند برجسته در سال 1284 شمسي در دهكده برچالو (اراك) به دنيا آمد. او پس از اتمام مدرسه كمال الملك در سال 1315 به سرپرستي هنرستان هنرهاي زيبا اصفهان برگزيده شد به مدت 30 سال در اين سمت شاگردان زيادي را در همه رشته هاي هنرهاي تزئيني به ويژه در نقاشي و تذهيب و نقش قالي تربيت كرد و طرح هاي بسيار جالبي را به مجموعه طرح هاي ايراني افزود. جواد رستم شيرازي – پورصفا – هوشنگ جزي زاده – محمود فرشچيان و جعفر قلي دادخواه همگي از دانش آموخته گان اين هنرستان و از شاگردان و همكاران او بودند.
در بين شاگردان عيسي بهادري استاد محمود فرشچيان به شهرت بيشتري دست يافت و بدين لحاظ يادآوري كامل تري را شايسته است. استاد فرشچيان متولد 1308 در شهر اصفهان يكي از هنرمندان نام آور ايران در رشته هاي نقاشي مينياتور است هر چند كه در رشته هاي تذهيب و نقش قالي و طرح كاشي نيز از تخصص و مهارت بالايي بهره مند است. محمود فرشچيان در محافل هنري ايران و خارج از معروفيت فوق العاده اي بهره مند است. از طرح هاي او كه بيانگر انديشه ها و تخيلات نامحدود انساني است تابلوهاي زيبايي در كارگاه ههاي فرش بافي ايران به ويژه تبريز بافته شده است.
در اين روزها كارگاه قالي بافي عالي نسب تبريز به صورت انحصاري به بافت آثار استاد اشتغال دارد كه نمونه اي چند از آن ها زينت بخش اين كتاب است.
احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسي) هنرمند برجسته ديگري است كه از او طرح هاي چشم نواز و زيبايي در نقش قالي بافي مانده است. شاگردان اب استعداد اين هنرمند به نام هاي عباس كرباسيون و رحمت الله شادمان در ادامه كار استاد هم اكنون به كار طراحي در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتيان طراح معروف ديگري در اصفهان كه تا چند پيش در قيد حيات بود در زمينه طرح هاي منظره اي نمونه هاي بسيار با ارزشي را از خود به جاي گذاشت.
در خاتمه به نام حسين مصور الملكي (متولد 1270 شمسي) از نقاشان م شهور نقش قالي اصفهان اشاره مي شود.

ج: كاشان

در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبك كاشان در يكصد و ده سال اخير ابتدا به نام رضا صانعي (مير سيد رضا خان) كه از پيش كسوتان هنرمند نقش قالي است بر مي خوريم. اين هنرمند نامدار در سال 1265 شمسي در شهر كاشان متولد شد. او مانند ساير هنرمندان هم عصر خود نقاشي و طراحي را در نزد ميرزا احمد و برادرش ميرزا علي اكبر آموخت به زودي خود به مرحله استادي رسيد. آثار او بيشتر به صورت دور نما و پرتره مي باشند. همكار و داماد او ميرزا نصرالله صانعي (نقاش زاده) نيز از اساتيد فن نقش قالي است كه بيشتر در سبك كلاسيك كار مي كرده است.
دبير الصنايع – آقا رضا وفا و ميرزا عباس صنيعي نيز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالي كاشان به مقياس زياد مديون ذوق و نو آوري و خلاقيت هنري آنان مي باشد. محمد و نظام افسري دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسري در كاشان مي باشند كه در رشته نقش قالي به مرحله استادي رسيدند. كارهاي اين دو نقاش چيره دست بيشتر در مايه طرح هاي طبيعت و صورت سازي به چشم مي خورند.
در يادآوري ساير هنرمندان صاحب شهرت اين رشته بايد به نام هاي محمد صنعي فرزند ميرزا عباس صنيعي و مرتضي درويش و بالاخره سيد محسن صانعي فرزند رضا صانعي كه در شهر مشهد به كار طراحي فرش اشتغال دارد اشاره شود.

د: تبريز

از قديمي ها رسام ارژنگي و مير مصور را كه مينياتوريست و نقاش قالي و از بنيان گزاران مدرسه صنايع متظرفه تبريز بوده اند و هم چنين حبيب الله امين افشار هنرمند برجسته ديگري كه در سال 1367 چهره در نقاب خاك كسيد و محمد تقي خياباني را نام مي بريم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خياباني – اكبر برگي – قلي نامي – محمد حسين نجف زاده – يوسف تأملي – ابوالقاسم اماقاني – رضا اسكندري و ابراهيم رضايي شايسته يادآوري هستند كه هر كدام از آنها با ذوق و كوشش فراوان سعي آن دارند كه برگ جديدي بر دفتر طرح هاي جاوداني فرش ايران بيافزايند.

هـ : مشهد

از طراحان مشهور و قديمي مشهد مي توان عبدالحميد صنعت نگار (متولد 1287 در كرمان) را نام برد كه طراح نقشه بسياري از فرش هاي بافته شده در كارگاه عمو اوغلي بوده است. طرح معروف به كوزه كناني از كارهاي اين هنرمند است.
علي اكبر طرحچي فرزند عباس طرحچي معروف به نگارنده نيز از طراحان قديمي و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسين فخرالواعظين مهدوي (متولد 1310 شمسي) فرزند شيخ عبدالكريم فخرالواعظين مهدوي طراح و نقاش قديمي كرماني و احمد بهبودي و حسين شهيدي نژاد هنرمندان كارگاه هاي قالي بافي آستان قدس رضوي و شركت سهامي فرش ايران شعبه مشهد شايسته تجليل و يادآوري هستند.

و: تهران

در يادآوري نام هنرمندان نقش قالي و تذهيب در تهران نخست به سراغ نقش آفرينان هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران رفته و حسين طاهر زاده بهزاد رئيس و استاد اين هنرستان كه در نقش قالي و تذهيب و مينياتور هنرمند برجسته اي بود معرفي مي نمايد.
رضا وفا كاشاني هنرمند نامدار ديگري كه به صورت آينه اي شفاف جلوه هاي هنري و مهارت هاي پدر و عموي با استعداد و پر هنر خود ميرزا علي اكبر و ميرزا احمد را بر روي هنرمندان نسل جديدتر منعكس نمود.
غلامحسين صديق اسكنداني (متولد 1280 شمسي در تبريز) استاد طراحي هنرهاي تزئيني در اداره هنرهاي زيباي كشور – اسدالله دقيقي هنرمند ديگري وابسته به هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران – هادي اقدسيه – محمد حسين نقشه چي – علي درودي – علي اشرف كاشاني – عبدالكريم رفيعي – اسدالله غفاري – (انجداني) استادان نقش قالي و تذهيب اداره هنرهاي زيباي كشور و بالاخره عبدالله باقري رئيس قسمت تذهيب اين اداره (نگارنده در سال هال 1328 و 1329 افتخار شاگردي استاد را داشت) شايسته هر گونه تجليل و يادآوري هستند.
از نقاشان كم و بيش جواني كه به صورت آزاد در تهران فعاليت مي كنند و يا در استخدام سازمان هايي مانند شركت سهامي فرش ايران هستند مي توان حسن موسوي سيرت – اكبر عندليب – جعفر پاك دست – منصور تمسون و هم چنين خانم معصومه حسيني را نام برد.
در پايان فصل طراحان فرش زندگي هنرمند بلند آوازه اي را كه عنوان پدر فرش نوين ايران را به خود اختصاص داده است به كوتاهي مرور مي كنيم.
استاد ابوالفتح رسام عرب زاده در سال 1293 در خانواده اي هنرمند در شهر تبريز متولد شد و در زمستان 1376 دار فاني را بدرود گفت. شادروان عرب زاده از فارغ التحصيلان هنرستان عالي هنرهاي زيباي تهران بود. او در طي زندگي گهربار و خلاق هنري خود در تمام رشته هاي نقاشي و مينياتور – مجسمه سازي – نقش قالي – رنگرزي و بافندگي قالي ذوق هنري و استعداد بي مانندي از خود نشان داد.
شكوفايي هنر استاد در طراحي و بافت فرش اندكي بيش ا هل سال پيش آغاز شد و همواره به عنوان يكي از استادان مسلم اين رشته هنري در بين اهل فن شناخته شده بود. در آثار عرب زاده استفاده از مينياتور كه اولين هنري بود كه در هنرستان هنرهاي زيباي تهران با آن آشنا شده بود زياد به چشم مي خورد. شگفتي و اوج خلاقيت استاد اين بود كه ا و با حفظ تمام ميراث هاي هنري دست به نو آوري مي زد و از چهار چوب نقش هاي سنتي بيرون مي رفت كه گاهي مورد انتقاد برخي از هم كاران خود قرار مي گرفت كه از طرح هاي او به عنوان «نقش غلط» ياد مي گردند.
شادروان عرب زاده بنيان گذار اولين آموزشگاه هنري قالي بافي در تهران بود او در آخرين سال هاي حيات خود با مشاركت شهداري تهران مؤسسه اي به نام «بنياد فرهنگي و هنري فرش رسام عرب زاده» را پي ريز كرد و 66 قطعه از دست بافت هاي خود را نيز به پاس گذاران 66 سال از عمر خود به آن بنياد اهداء كرد.

طبقه بندي طرح هاي قالي

قبل از شروع به بحث درباره طرح هاي قالي توجه خوانندگان را به سه سبك اصلي كه كليه طرح هاي قالي در آن ها طبقه بندي مي شوند جلب مي نماييم.
درون مايه ها و اشكالي كه اجزاء متشكله يك طرح را تشكيل مي دهند از تركيب و اتصال و چرخش و تداوم خطوط به وجود مي آيند. حال اگر تمامي اين خطوط با يكديگر زاويه داشته باشند طرح هاي حاصل رد سبك هندسي طبقه بندي مي شوند و اگر اين خطوط فاقد زاويه باشند سبك را منحني و يا گردان مي نامند و هرگاه برخي از خطوط طرح با يك ديگر زاويه داشته و مقدار از مسير خود را به صورت منحني و بدون زاويه طي نمايند به آن سبك شاخه شكسته مي گويند.
نمونه هايي از طرح هاي سبك هندسي را اغلب در فرش ايلياتي تركمني، بلوچي، لري، افشاري و برخي از فرش هاي مراكز بافندگي شهري مانند قم، جوشقان، اردبيل و منطقه هاي غربي ايران مشاهده مي كنيم. گروه هاي فرعي اين سبك عبارتند از هندسي جوشقاني، هندسي كف ساده، هنندسي ستاره (موزائيك)، هندسي بندي قابي، هندسي لچك و ترنج، هندسي خاتم شيرازي.
در اين جا بي مناسبت نيست به اين نكته اشاره شود كه اصطلاح طرح هاي اقتباسي را كه برخي از كارشناسان در مورد تعدادي از فرش هاي بافته شده در سبك هندسي را به كار مي برند از نظر نگارنده واژه صحيحي نمي باشد چه اگر مقصود طرح هاي ناحيه قفقاز باشد ما بي آنكه منكر تأثري طرح هاي اين ناحيه در طرح فرش هاي نواحي شمالي ايران مانند اردبيل، مشكي شهر، مغان، زنجان و بسياري از ايلات ايران شويم بايد خاطر نشان سازيم كه ناحيه قفقاز خود در اصل تا گذشته اي نه چندان دور جزئي از خاك ايران بوده و پس از جنگ هاي ايران و روسيه در زمان قاجاريه بر اساس معاهده هاي تركمانچاي و گلستان ضميمه خاك روسيه تزاري شده است. بنابراين در اصالت و وابستگي اين طرح به مجموعه طرح هاي اصيل ايراني هيچ گونه شك و ترديدي وجود ندارد.
فرش هاي در سبك شاخه شكسته در مراكز فرش بافي هريس، ساروق، بيجار، بختياري و طرح هاي در سبك منحني بيشتر در كارگاه هاي شهري و در مراكز بافندگي قم، كاشان، اصفهان، تهران، نائين، كرمان و خراسان بافته مي شوند.
طرح هاي قالي را بر حسب آن كه زادگاه آن در ميان عشاير و ايلات بوده و يا اين كه توسط طراحان نقش قالي مراكز بافندگي شهري تهيه شده باشد به دو گروه بزرگ طرح هاي ايلياتي و طرح هاي شهري تقسيم بندي مي كنند.

طرح هاي ايلياتي

اين طرح هاي از قديمي ترين و اصيل ترين طرح هاي قالي بافي ايران هستند و بيشتر بدون نقشه بوده و ذهن بافت مي باشند. توتم هاي قبيله اي، طبيعت و حيواننات و اشياء مورد علاقه و استفاده افراد ايل و روستانشينان در اين طرح ها تجسم چشم گيري دارند.
رنگ هاي زنده و زيبايي ساده و دل انگيز اين طرح ها آن چنان است كه گاه طالبان خوش سليقه فرش، دست بافتهايي با اين گونه طرح ها را بر فرش هاي كاملاً دقيق و ظريف كارگاه هاي شهري ترجيح مي دهند. به طور كلي تمامي اين طرح هاي در سبك هاي هندسي و شاخه شكسته بافته مي شوند.
اين طرح ها را گاهي به نام محل هايي كه اين فرش ها در آن جا بافته شده اند مي نامند مانند مزلقان، فردوس، ويس و گاهي نام تيره هاي ايلي مانند هيبت لو، يلمه و گاه نام افراد صاحب نفوذ محلي مانند سالارخاني، يعقوب خاني و علي ميرزايي را مي گيرند. طرح هاي قشقائي، تركمني، بلوچي، افشاري، لري، شاهسون و ساير ايلات را به لحاظ دارا بودن ريشه هاي ايلي و چگونگي بافت مي توان در اين گروه طبقه بندي كرد.

طرح هاي شهري

نقشه فرش هاي روستايي و مراكز شهري اكثر پيچيده تر و بيشتر با خطوط منحني هستند و براي انتقال اجزاء آن بر روي قالي به اجبار بايد از الگو و يا نقشه استفاده كرد. طراحان نقش قالي نقشه هاي مورد نظر را بر روي كاغذهاي شطرنجي ميلي متري ترسيم مي كنند. هر خانه شطرنج معرف يك گره در روي قالي مي باشد. ممكن است نقشه هاي سياه و سفيد حاوي شماره هاي رنگ و يا در اصل رنگي باشند.
طراحي در قالي بافي كاري است مستقل و به عهده هنرمنداني است كه تنها در اين زمينه فعاليت دارند. اين نقاش ها برابر با سفارش كارگاه هاي قالي بافي و يا نظر شخصي طرح هاي قالي را تهيه مي نمايند.
به جز نقشه هايي كه در كارگاه هاي طراحي خصوصي تهيه مي شوند هنرمندان نقش قالي مراكز دولتي ذيربط نيز به كار ترسيم نقشه هاي زيبا و ابتكاري اشتغال دارند. آن ها در اين تلاش هستند كه به راهي بيرون از بدعت ها و سنت هاي گذشته در زمينه طراحي دست يابند و تا حدودي نيز در اين مهم موفق بوده اند به ويژه هنرمندان تهراني كه در سال هاي اخير طرح هاي جالب و دلپسندي را به وجود آورده اند.

اصطلاح لچك و ترنج

در اكثر فرش هاي ايران نقش لچك و ترنج ديده مي شود. به وطر معمول نقش ترنج در وسط فرش قرار دارد و شكل آن ممكن است دايره، بيضي، لوزي و يا چند پره باشد. اندازه ترنج در فرش هاي نقاط مختلف تغيير مي كند به عنوان مثال در قاليچه ها و قالي هاي بافت اصفهان، كاشان، نائين و آباده ابعاد آن كوچك و در فرش هاي تبريز، هريس و مشهد تا حددي بزرگ تر است. در برخي از طرح هاي ترنج دار به جاي ترنج واحد مياني دو تا سه ترنج كوچك در امتداد يك خط عمودي بيشتر در شكل هاي ه ندس و گاهي چندين ترنج در متن فرش با فاصله هاي منظم ديده مي شود (نمونه فرش چند ترنجي چلسي).
در بالا و پايين ترنج مياني بيشتر دو سر ترنج بافته مي شوند كه در اصطلاح طراحان، شمشه و يا كلاله ناميده مي شوند. گاهي ممكن است اين كلاله ها به تعداد زياد تمامي محيط ترنج را در بر گيرند. از آنجايي كه برخي از اين شمشه ها شكل خربزه را تداعي مي كنند در اصطلاح آن را ترنج خربزه اي مي نامند (نمونه ترنج فرش تاريخي اردبيل)، در حد فاصل ترنج در سر ترنج گاهي شكلي به نام كتبيه ترسيم مي شود كه در آن ممكن است نام اشخاصي نوشته شود.
به يك چهارم نقش ترنج مياني و يا شكلي مشابه و يا اكثراً متفاوت با آن در چهار گوشه متن فرش در اصطلاح قالي باف ها لچك مي گويند و اگر اين لچك ها توأم با ترنج باشند طرح را لچك و ترنج مي نامند.
هرگاه چند ترنج در داخل يكديگر قرار گرفته باشند ترنج را تو د رتو و يا به عبارتي كاسه نيم كاسه مي نامند. در صورتي كه لچك ها با گردش اسليمي ها و يا خط هاي هم بند ديگري در داخل متن فرش پيشرفت نموده و در كنار حاشيه به يكديگر متصل شوند در اصطلاح به آن طرح سلسه و يا طرح طره اي مي گويند. (مانند برخي از فرش هاي مشهد و اصفهان).
در مجموعه طرح هاي نقش قالي 13 طرح اصلي را به صورت مختصر مطالعه مي كنيم.

طرح شاه عباسي

اساس اين طرح ها را گل و بوته هاي خاص كه به نام گل هاي شاه عباسي معروف شده اند تشكيل مي دهند. اين گل ها همراه با اسليمي ها و ختائي ها و ساير موتيف هاي معمول در نقش قالي ساختار اصلي را در حاشيه و متن فرش به وجود مي آورند.
شاه عباسي لچك و ترنج، شاه عباسي تصرفي، شاه عباسي افشان، شاه عباسي طره ائي از گروه هاي فرعي اين طرح مي باشند.

طرح اسليمي

در طراحي نقش قالي در اصطلاح به مجموعه اي از شكل هاي تزئيني خاص كه شباهت به دهان باز مار دارند اسليمي گفته مي شود. گاهي اين شكل ها اجزاء كوچكي از طرح را تشكيل مي دهند و گاه قسمت اعظم متن و حاشيه را اشغال نموده و به صورت نقش مسلط در مي آيند
. به گفته اي واژه اسليمي از كلمه اسليم به معني جوانه، ريشه گرفتهكه چندان دور از ذهن نيست چه در روي تركه ها و شاخه هاي اسليمي مكرر اين جوانه هاي را مشاهده مي كنيم و عده اي نيز اصل اين واژه را از كلمه اسلام مي دانند و شايد به همين جهت است كه اروپائيان به تصور آنكه اسليمي از طرح هاي عربي (مهد اسلام) است آن را «عربسك» (ARANESQUE) مي خوانند. به هر حال طرحي است موفق و زيبا كه در بسياري از مراكز فرش بافي به ويژه نواحي مركزي ايران مانند اصفهان از آن استفاده شاياني مي شود.
طرح هاي اسليمي گونه هاي مختلفي دارند مانند اسليمي دهان اژدر، اسليمي ماري، اسليمي شكسته.

طرح گلداني

طرحي است زيبا و دلپسند و همان گونه كه از نام آن بر مي آيد شكل گلداني مزين به شاخه هاي گل در آن عنصر اصلي و غالب را تشكيل مي دهد كه در اندازه هاي مختلف گاهي بزرگ و به صورت واحد و گاه كوچك و در رديف هاي موازي تمامي زمينه فرش را به زير پوشش مي كشد.
از گروه هاي فرعي اين طرح مي توان گلداني محرابي، گلداني ظل السلطان (گل و بلبل)، گلداني حاج خانمي و گلداني تكراري را نام برد.
طرح گلداني همواره در ميان بافنده هاي قم، تبريز، كاشان، آباده و كردستان از مقبوليت كافي بهره داشته است.

طرح هراتي

طرحي است اصيل و زيبا و كنايه دار كه درون مايه هاي تشكيل دهنده آن نقشي از ماهي را به خاطر مي آورند و به اين لحاظ آن را طرح ماهي نيز مي نامند. طرحي است كه از شرق ايران سرچشمه گرفته و به مرور زمان در پهنه ايران پرورده و تكميل شده و به صورت دلخواه بافنده هاي خراسان، همدان، كردستان و اراك آمده است.
طراحان نقش قالي گاهي در متن فرش نقش ترنجي پوشيده از موتيف هاي متشكله اين طرح را از نقش تكراري اين موتيف ها ولي بدون ترنج مي پوشانند و حاشيه و قاب فرش را بطور معمول در رنگي به طور كامل مشخص و متضاد با متن مجسم مي سازند.
گروه هاي فرعي اين طرح عبارتند از: ماهي فراهان، ريزه ماهي، ماهي هرات، ماهي سنه يا كردستان.

طرح درختي

در اين گونه طرح ها اشكال درختان و شاخ و برگ ها و بوته ها عنصر اصلي را تشكيل مي دهند، گاه در ميان شاخ و برگ هاي درختان به پرندگاني و در پاي آنها به حيوانات وحشي در حالت چرا و استراحت بر مي خوريم كه در اين صورت طرح نام درختي حيوان دار مي يابد و اگر در پي وحوش طراحي شده شكارچياني سواره بر اسب و يا پياده در حال صيد ديده شوند طرح نام درختي شكارگاه به خود مي گيرد. در صورتي كه در ميانه فرش به بركه اي آب كه قاعدتاً با رنگ فيروزه اي مشخص است برخورد نمائيم به طرح نام، درختي سبزي كار و يا آب نما مي نهيم گاه در حالت اخير از شكل درخت در طرح نشانه اي نيست بلكه شاخه ها و ساقه هاي پر گل درختان هستند كه عناصر غالب و اصلي طرح را تشكيل مي دهند.
طرح درختي سبزي كار از طرح را تشكيل مي دهند. طرح درختي سبزي كار را طرح هاي معروفي است كه در حدود هفتاد سال قبل از ناحيه راور كرمان راهي به درون مجموعه طرح هاي زيباي فرش يافت.
بافندگان كاشان، اصفهان، تبريز، قم و تهران به طرح درختي اقبال فراواني دارند. ناگفته نماند كه تصوير و نقش درخت در فرش را در بسياري از كشورهاي اروپايي به فاي نيك گرفته و آنرا نشانه اي از تداوم عمر و خوشبختي و سعادت مي دانند بدين جهت طرحي است مبارك و دلخواه خاصه در ميانه جوانان. طرح هاي قديمي خوشه انگوري با سابقه بافت صد ساله در مناطق غربي ايران و بيد مجنون در نواحي مركزي و جنوبي در اين گروه طبقه بندي مي شوند.

طرح بته اي

يكي از طرح هاي معروف و موفق در مجموعه طرح هاي نقش قالي، طرح بته اي است. بافت فرش با استفاده از اين طرح علاوه بر ايران در هندوستان نيز رواج دارد.
شكل بته اي در طرح هاي فرش به گونه ها و اندازه هاي مختلف به چشم مي خورد گاهي چنان بزرگ كه چند تايي از آن براي پوشش سطح فرش كفايت مي كند ولي در بيشتر موارد به اندازه هاي كوچك در رديف هاي موازي در متن فرش و يا به دنبال يكديگر در حاشيه قالي ديده مي شوند. گاهي در سبك شاخه شكسته ولي اغلب در سبك منحني به سر انگشت طراح در مي آيد. اغلب در فرش هاي كرمان – سنندج – همدان – كاشان – سرآيند و قم آن را مي يابيم. معروف ترين طرح هاي بته اي عبارتند از: بته جقه يا بته مادربچه – بته ترمه اي – بته سرآبندي – بته مير – بته افشار – بته قلمكار اصفهاني – بته كردستاني يا هشت پر .
طرح خشتي

در صورتي كه متن فرش با اشكال هندسي، مربع و لوزي شبكه بندي شده و در داخل هر يك از خانه هاي اين شبكه نقش مايه هايي از قبيل گلدان، گل، بته، شاخه گل، درختان گوناگون خاصه سرو و بيد، وحوش و پرندگان به صورت مجرد ترسيم شده باشند به گونه اي كه هر خانه از نظر شكل و محتوا از خانه مجاور متمايز باشد اصطلاحاً طرح را قابقابي و يا به عبارتي ديگر قالب خشتي مي نامند. استفاده از اين طرح در بختياري چنان راجي است كه اگر منشأ آن را از اين ناحيه بدانيم سخني به گزاف نگفته ايم. امروزه با تقليد از اين طرح در شهرستان هاي تبريز، قم، بيرجند، قاليچه ها و فرش هايي بزرگ و كوچك به تعداد قابل ملاحظه بافته مي شوند.

طرح آثار تاريخي

در اين طرح ها تصاوير بناهاي تاريخي الهام بخش پديد آورندگان نقش قالي است و آن ها نقش اين ساختمان ها را يا به صورت كلي و يا اجزايي از آنها را مانند گنبدها و ستون ها و طاق نماها در ميان طرح هاي خود وارد مي كنند. از ميان طرح هاي معروف اين گروه مي توان به طرح گنبد مسجد شيخ لطف الله اصفهان – طرح خرابه هاي تخت جمشيد و نماي طاق بستان كرمانشاه اشاره كرد.

طرح منظره هاي طبيعي و پرتره شخصيت هاي تاريخي

از طرح هاي اصلي اين گروه مي توان به دست بافت هايي با پرتره شخصيت هاي تاريخي و سياسي معروف و تابلوها و منظره هاي طبيعي اشاره كرد كه در گذشته در بين طراحان كرماني مورد اقبال فراوان بود و اين روزها هنرمندان تبريزي و اصفهاني و تهراني با خلق آثار بسيار باشكوهي در اين زمينه از همكاران كرماني خود پيشي گرفته اند كه از ميان اين آثار مي توان به دست بافت هايي كه با استفاده از طرح هاي استاد محمود فرشچيان نقاش نام آور تهيه شده اشاره كرد.

طرح محرابي

الهام بخش طراحان نقش قالي در به وجود آوردن اين طرح، شكل محراب است. متن محراب گاهي ساده و بدون نقش و گاهي پوشيده از شاخ و برگ ها و گل هاي شاه عباسي و گاهي منقش به نقشي از درخت بافته مي شود.
در برخي ديگر از انواع اين طرح در متن محراب به نقش هايي از قبيل گلداني بزرگ انباشته از شاخه هاي گل و يا قنديلي آويزان از سقف محراب بر مي خوريم.
طرح محراب را بافنده هاي قم، كاشان، اصفهان، تبريز و بلوچ بيشتر مي پسندند و به دار مي آورند.

طرح افشان

در بيشتر طرح هاي قالي بافي اشكال و اجزاء تشكيل دهنده طرح به صورت پيوسته و بدون انقطاع ترسيم مي شوند در حالي كه در طرح هاي افشان اجزاء تشكيل دهنده طرح به صورت پراكنده و جدا از يكديگر ولي با فاصله هاي منظم از يكديگر طراحي مي شوند. معروف ترين طرح هاي افشان عبارتند از: افشان دسته گل، افشان اسليمي، افشان شاخه پيچ، افشان شاه عباسي و گلفرنگ.


طرح هاي بندي

در صورتي كه جزء كوچكي از طرح در متن فرش در جهات طول و عرضي تكرار شده و اين اجزائ با گيره هايي به يكديگر متصل شده باشند در اصطلاح طرح را بندي مي نامند.
معروف ترين طرح هاي اين گروه عبارتند از: بندي ورامين يا ميناخاني، بندي اسليمي، بندي باز و بندي يا شيرشكري، بندي آدمكي يا ملا نصرالدين، بندي كتيبه اي و بندي شاخ گوزن حيوان دار.
استفاده از اين طرح كم و بيش در تمامي كارگاه هاي قالي بافي استان هاي شمالي، شرقي و مركزي ايران معمول است.

طرح محرمات يا قلمداني
اصطلاح لچك و ترنج

در صورتي كه متن فرش به نوارهايي با عرض مساوي و با رنگ هاي مختلف و مزين به موتيف هاي ريز نقشي تقسيم گردد به طوري كه زمينه فرش به صورت راه راه به نظر رسد در اصطلاح به آن طرح محرمات نام مي نهند.
اين طرح يكي از قديمي ترين نقش مايه هايي است كه از زمان هخامنشيان تاكنون به گونه هاي گوناگون بر روي انواع پارچه ترمه و دست بافت هاي گره دار، مناطق مختلف بافندگي ايران منعكس شده است. اين طرح كه در پاره اي از نقاط به آن قلمداني نيز مي گويند مورد نظر بافنده هاي فارس، كردستان، تبريز و قم مي باشد.

تذهيب و خط در نقش قالي

تذهيب و نقش قالي در حقيقت دو هنر وابسته و متكي به يكديگر هستند كه پيدايش آن ها به گذشته هاي دور بر مي گردد و اوج اعتبار آن ها در عهد صفويه و كمي جلوتر يعني در زمان سلطنت تيموريان بوده است.
هنرمند تذهيب كار با گردش اسليمي ها و خطوط هم بند و آرايش آن ها با گل ها و آذينه ها و نگاره ها بيشتر آثار مينياتوريست ها و خطاط ها را حاشيه سازي مي كند و كار آن ها را با جلوه و شكوه بيشتري در معرض ديد قرار مي دهد در حالي كه هنرمند نقش قالي با استفاده از همين آذينه ها و نگاره ها حاشيه و متن فرش را طراحي مي كند و در كار خود نيز از كاغذهاي مدرج ميلي متري استفاده مي كند در حالي كه هنرمند تذهيب كار در كارگاه خود از اين نوع كاغذها بي نياز است.
گاهي از خطاطي به هنگام طراحي حاشيه برخي از فرش هاي كرمان، تهران، تبريز و شماري ديگر از مراكز قالي بافي استفاده مي شود و در داخل كتيبه هاي حاشيه فرش اكثر با استفاده از انواع خطوط اشعار و يا نوشته هايي را به مناسبت هاي مختلف مي آورند و يا گاه به گاه در داخل كتيبه هايي كه در متن و يا در بالا و پايين فرشينه ها جاسازي مي كنند نام سفارش دهنده – اهداء كننده، تاريخ بافت – نام بافنده را مي آورند كه سندي بر اعتبار فرش مي شود كه در آينده كار كارشناسان و يا خريداران را در تشخيص آن تخته فرش سهل و ساده مي سازند.
منبع:سایت صادرات فرش ایران
www.persiancarpetexport.com

[چرو]

نقوش لری قالی ایلام



توضیح :
این مقاله در مجله‌ی تخصصی « نقش و فرش » به چاپ رسیدهاست.

مقدمه:این مقاله خلاصهای از طرح تحقیقاتی ، « شناسایی و ریشهیابی نقوش بومی فرش ایلام» است،که در حال اجرای فاز دوم تحقیق میدانی قرار دارد، از این رو برخی یافته های تحقیق به عنوان سند در این مقاله استفاده شده است.

ایلام استانی است ، با قدمت چند هزار ساله ،و قسمتی از عیلام باستان به مرکزیت شوش دانیال واقع در خوزستان است. اطلاعات تاریخی اهل فن و کارشناسان فرش کشور در باره استان ایلام بسیار اندک است، اینبیاطلاعی سبقه ای به درازای 200 سال دارد ، چون با روی کار آمدن خاندان قاجار، و دشمنی اینسلسله با خاندان لُرتبار زند، جفاهای فراوانی به این قوم دلاور رفت، که گوشه گوشه تاریخ گواه و مؤید این مطلب است، بعد از قاجار و با کنار رفتن غلامرضاخان فیلی آخرین والی لرستان پشتکوه (ایلام کنونی) این قوم، ارزش و اهمیت منطقه‌ای خود را ازدست داد ، از سویی دیگر سیاست‌ها تمرکز گرایانه دولت رضاخانی، و قتل و غارت مناطق لرنشین و اعدام خوانین لَُر، همه و همه دست به دست هم دادند ، تا چهره کنونی ایلام (لرستان پشتکوه) در طول سالیان به صورت محرومیتی عمیق جلوه کند! . این استان از نظرزبانی و قومی تنوع خاصی در اقلیم‌های مختلف خود دارد، که اهم آنها عبارتند از : 1- لری 2- لکی 3- کردی 4- عربی ، از آنجایی که همه اینان اعم از کُرد و لُر و لک، بهدست بافته‌های خود قالی لُری می گویند، تمام نقوش بومی استان را در زیر گروه نقوش لُری بررسی میکنیم،لذا بر آن شدیم، که با مراجعه به نمونه های یافته شده ویژگی‌های خاص این منطقه راشناسایی کنیم ، همانگونه که می‌دانیم ، در حال حاضر با رواج جا به جا بافی‌هایی که در سراسر کشور رخ داده است، قالی بافی سنتی رو به افول نهاده ، به طوری که در استان ایلام کارگاهی که نمونه های محلی را ببافد وجود ندارد، و اکثر بافندگان فعال استان با داشتن سفارش بافت طرح قم ، کاشان و نایین ، هویت بومی خویش را فراموش کرده‌اند.
جالب است بدانیم کیفیت قالی‌های طرح قم و کاشانِ که توسط بافندگان استان ایلام بافته شده، ازخود مناطق قم و کاشان بهتر است و حتی قیمت آنها نیز کمی بالاتر از نمونه‌های اصلی است! این در حالی است که نمونه طرح‌های لُری یافت شده، این تحقیق در نوع خودبی‌نظیر هستند، همه کارشناسان؛ فرش ایلام را به طرح‌های قم و کاشان می‌شناسند ، اماشاید کمتر کسی بداند، که این استان با توجه به قدمت دیرینه خود یکی از مراکز مهم قالی بافی غرب کشور بوده است ! در این استان هنوز بخشی از مردم با دامداری و زندگی کوچ روی زندگی می‌‌کنند، ودر آن همه نوع اقلیم اعم از کوهستان ، دشت ، کوهپایه‌ای وسرد سیر و گرمسیر و معتدل دیده می‌شود ، به تعبیر دیگر ایلام یک ایران کوچک است . زندگی کوچ روی نیاکان مردم این استان ، باعث شده است، که گاهی در میان نقوش بومی ردپای قالی‌های ، بختیاری و زنجان را در قالی ایلام ببینیم ، اما این تعداد بسیارکم‌اند ، شاید بتوان گفت ، بیش از 98 درصد نمونه‌های یافت شده متعلق به ساکنین بومی است، اما این نکته را باید اذعان نمود که قالی‌های این منطقه شباهت زیادی به قالی‌های ، شمال خوزستان ( اندیمشک و شوش و گتوند و دزفول و...) ، و لرستان دارد ،و این مسئله عجیبی نیست، چون همه مردم ساکن این مناطق اصالتا لُر تبار هستند ، هرچند در ایلام کنونی گاهاً گرایش قوم مدارنه به سمت فرهنگ کُردی هم وجود دارد، اماواقعیت این است که این استان حداقل به مدت 800 سال به گواه تاریخ جزو لرستان بزرگ بوده و از زمان حسینقلی خان ابو قداره تا زمان غلامرضاخان ابو قداره آخرین والی لرستان، این منطقه مرکز لرستان پشتکوه بوده است. و این خود مؤید این مطلب است، که چرا شمال خوزستان و ایلام و لرستان در بسیاری از سنت‌ها و آداب و رسوم شبیه به هم هستند. در این مقاله تمام موارد یاد شده به صورتی کاملا علمی وا کاوی شده است.
قوم لُرابتدا لازم است تعریفی از قوم لر داشته باشیم ، قوم لر یکی از اقوام اصیلایرانی تبار است که عمدتاً در مرکز، غرب و جنوب غربی ، سکونت دارند و به صورت پراکنده در نقاط دیگر نیز یافت می شوند، این قوم از نظر زبانی به سه شاخه اصلی تقسیم می شود که عبارتند از:
1-لُری لکی 2- لری بختیاری 3- لُری بالاگریوه ای یا خرم آبادی.بنا بر بررسی مؤلف و تماس با مناطق مختلف به طور قطع می توان گفت که لرها در 14 استان کشور به صورت متمرکز یا پراکنده زندگی می‌کنند ، که این استان‌ها عبارتند از: خوزستان - لرستان – چهارمحال و بختیاری – کهکیلویه و بویراحمد – بوشهر -همدان – ایلام – کرمانشاه – فارس – قزوین – مرکزی – اصفهان – تهران – خراسان. جالبتر این است، که بدانیم جمعیت لرهای ساکن خوزستان از خود لرستان بیشتر است، دو دلیل عمده این پراکندگی قومی عبارتند از: ، 1- سرکوب و تبعید لرها در دوره قاجار به خاطرانتقام از کریم خان زند توسط امرای قاجاریه.
2- اصلاحات ارضی رضاخانی و تبعید ویک جا نشین کردن عشایر لُر .این دو دلیل در طول سالیان دست به دست هم داده‌اند ،تا قوم لر را تضعیف کرده و امروزه این قوم چنان پراکنده شده‌اند ، که کم کم هویت وو قومیت آنها در خطر فراموشی است.
مشخصات کلی ، قالی لُری ایلام
الف - مشخصات فنی : 1- گره متقارن2- نیم لول3- چله کشی فارسی4- شیرازه همزمان5- ابعاد مختلف6- رجشمار بین 15 تا25.
ب- مشخصات ابزار : 1- قیچی معمولی2- کارد3- کرکیت4- قشو چوبی5- سوک .قلاب جدیداً وارد این منطقه شده است .
ج-مشخصات مربوط به مواد اولیه :
- جنس تارو پود : بیش از 90 درصد پنبه و 10 درصد پشم
جنس خامه : پشمد-مشخصات مربوط به رنگ بندی و رنگرزی :
-رنگ زمینه عمدتاً لاکی. رنگ حاشیه لچک و ترنج : مختلف
- رنگ نقش مایه ها: مختلف.رنگرزی معمولا سنتی جدیداً از رنگ شیمیایی هم استفاده می کنند.
مشخصات مربوط به طرح :
گروه طرح : طرح لُری با نام های معمول،سوار دار ، چنگ گوروه ، گو چنگی ، سینی ، شونه، گوشخواره ای، گل قطاری تعدادحاشیه : معمولا یک حاشیه با چند طُره

[چرو]

نقشه و نظم موزون نقشها


نقاشي نقش قالي به صورت امروزي كه روي كاغذ شطرنجي مربع ترسيم مي شود چندان قديم نيست و حتي امروز هم بسياري از قاليبافان مخصوصاً در دهات بدون نقشه كار مي كنند و فقط عقيده مبهمي نسبت به نقشه در ذهن دارند، درست مثل موسيقي‌دانهائي‌كه بدون نت دستگاههاي ايراني را از بر مي نوازند. اما قالي بدون نقشه حسابي البته ارزش هنري و اصيل ندارد.
نقشهاي قالي ايران طي اعصار و قرون تكميل شده و به صورت امروزي درآمده است. از جالب‌ترين اختصاصات نقش قالي ايران وجود نقشهاي استيليزه و اشكال منظم موزون هندسي است. شك نيست كه نظر نقاشان ايراني در ابتدا متوجه طبيعت بوده و از طبيعت الهام گرفته اند. اما اين نقشهاي طبيعي چنان تغيير شكل يافته و استيليزه شده اند كه باز شناختن اصل آنها بسيار مشكل است و حتي شناختن بعضي از اشكال و نقشهاي قالي امكان ناپذير است.
آيا اين خاصيت تحت تأثير نقاشي مينياتور و تذهيب به قالي راه يافته است؟ آيا اين خاصيت فكر لطيف و خيال پرداز ايراني است كه در عين عشق به طبيعت از آن مي گريزد و سعي دارد مخلوق ذهن خود را بنماياند؟ آيا بافت قالي و طرز قرار گرفتن تار و پود باعث شده است كه نقاش نقشها را استيليزه كند و بصورت اشكال هندسي و منظم در آورد، تا كار بافنده سهلتر گردد؟ درست معلوم نيست ، اما در استليزه بودن اشكال جاي هيچ ترديدي نيست.
در قالي ايران انواع گلها، درختها، حيوانات و پرندگان بصورتهاي طراحي شده يعني همان استيليزه بكار رفته اند و اشكال هندسي مختلف مثل لوزي ، ذوزنقه ، هشت گوشه و يا شانزده گوشه و يا طرح ترنجي اين گلها و درختها را در سينه خود جاي داده، هم آهنگي و نظم نقشها را بر عهده گرفته اند. اگر هم اين اشكال هندسي بصورت خطوط وجود نداشته باشند، باز بصورتي غير صريح و مبهم بر نقشها حكمروائي كرده اند. چنانكه مي توان مثلاً در وسط يك قالي كه گلها و برگها و درختها در آغوش هم نقشي را ساخته اند ، دور آن نقش را با حدود يك هشت گوشه محدود نمود ، بي اينكه واقعاً هشت گوشه اي وجود داشته باشد. و همين نظم هندسي است كه قالي ايران را با يك قطعه موسيقي هم آهنگ قابل مقايسه مي نمايد.

[چرو]

سیر تحول بته جقه در ایران


یکی از گرانبهاترین و قدیمی ترین میراث به جا مانده از گذشتگان و هنر آنها نقوش سنتی است. نقوشی که ریشه در دل فرهنگ ما دارد نقوشی که با قلب تاریخ تپیده تا به امروز به زندگی ادامه داده .
یکی از این نقوش بته جقه است .این نقش در اکثر هنرهای سنتی ایران استفاده میشود اما وجه تسمیه ان چیست ؟ جقه یا پرک بته ای است ، ساخته شده از پر پرندگان که بر بالای کلاه پادشاهان ایران است و آن تغیر یافته سرو سرافکنده است . نشانی از ایران و ایرانیان وحکایت کننده از راستی وتواضع ایشان است.
جقه : ناقه کهنسال( فرهنگ آنندراج ) جقه : دهی ازدهستانهای بخش هریس شهرستان اهر درسی و یک هزار گزی باختر هریس وسه هزار پانصد گزی شهر تبریز که دهستانی معتدل است وشغل اهالی، زراعت وگله داری وصنعت دستی آنها فرشبافی است.( فرهنگ دهخدا) جغه تاج ، افسر،هر چیزتاج مانند که به کلاه نصب کنند.( فرهنگ معین ) جیغه : زیور مرصع ازگوهر که مردان بر سردستار وکلاه و زنان بر چار قد زنند . ( فرهنگ نفیسی ) معنی لغوی بوته، یک دسته برگ است. ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. این نقش که نام دیگریتحت عنوان« سرو مینوسپنت » دارد ، طبق عقاید باستانی نماد فنا ناپذیری است. باور دارند که این سرو مربوط به نور ایزد اهورا مزداست وحتی مربوط به شخص زرتشت است این سرو را زرتشت از بهشت آورد ودر کاشمر یا کشمیر کاشت . اما در باره این نقل اتفاق نظر وجود ندارد گروهی نیز بر این باورند که زرتشت را پس از مرگ به قله کوهی انتقال دادند و او به صورت سرو در آمد بر اساس حکایتی دیگر ، ما مواجه با سروی از بهشت هستبم که توسط زرتشت در کاشمر ( ترشیز ) کاشته شد که بعدها بلند ترین سرو جهان گردید ودر قسمتی دیگر به این مطلب برمیخوریم که درخت مزبور آنقدررشد کرد و بزرگ شد که تا آن هنگام کسی سروی بدان بلندی ندیده بود . ولی این درخت به دستور خلیفه متوکل بالله در سال 861 بعد از میلاد قطع شد و تکه های آن را به سامراء حمل کردند ولی قبل از رسیدن درخت به محل مذکور خلیفه توسط پسرش به قتل رسید .
بته عنصری تزئینی است که ریشه ای بسیار عنی و پیچیده در ایران دارد که به شکل شعله آتش ، میوه ، درخت کاج ، سروی خمیده ، مرغی که سر درسینه فرو برده ، زاهدان ماد ر ویا زنی که چادر به سر دارد و سر در گریبان فرو برده است
گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتشکدههای زرتشتی ، تمثیل باد ام ، گلابی ،انجیر ، ودر جایی به میوه نخل ، سنوبر دانسته اند ویا پرنده مهر یا مشتبه ساختن آن با شیارهای رودخانه جوضا که در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان می رود ، میوه انبه ویا سو گی به معنی طوطی ماده در هندوستان ونشانه احترام و اعتقادی است که در باور های عامه دو کشور ایران و هند برای این نقش قا ئلند . در زبان انگلیسی بته معمو لا به نام مخروط لاغر شده یا میوه کاج باریک شده است . به هر حال بته را بیشتر به درخت وگیاه ربط داده اند تمام موارد مذکور طرحهایی هستند که جزئی از اسطوره ها و اعتقاذات ایرانیان قدیم بوده و تحت تاثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی قرنها بعد تغییر فرم و شکل داده است اخیرا برخی به این نتیجه رسیده اند که این نقش مایه تجسم یا فته گیاهی هندی است وبه تبع آن یقین کرده اند که بته جقه از هند به ایران آمده است اما شواهد تاریخی بسیاری دردست است که بته دراصل سرو بوده ،سروی که تارک آن از باد خم شده و بر خلاف تصور رایج ( بیشتربه حکم فراوانی این نقشمایه در شال کشمیر ) از ایران به هند رفته است سرو در دوره پیش از اسلام دیگر بار مذهبی و رمزی ندارد و صرفا مداومت یک نقش مایه سنتی است وحتی ادامه حیات درخت سرو در بقاع زیارتگا هها و قدمگاهای عصر اسلامی تداعی کننده مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست . کسانی نیز تا به جایی پیش رفته اند که منشا آن را از خط هیروگلیف وتصویر شناسی و خط تصویری مصری دانسته اند .
اما در جاهای بیشتری به سروی که تارک آن از باد خم شده و نماد رمزی شعله مذهب زرتشت ، ذکر گردیده است . پس ازبرسی ریشه و وجه تسمیه بوته بی ربط نمی باشد که سیر و تحول و تطورآن را دنبال کنیم . بته ای که ازهزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی درهنرها به کار برده می شود، بیشتر بته بادامی بود و تعداد کمی از آنها خمیده هستند . از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته مشاهده شده در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای که یافته شده در پیکر کنده های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار فبل از میلاد است و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است .
این بته ها ساده و عاری از تزئین هستند . نقشه برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است سیر وتحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای فرآینده ای است بسیار طولانی و پر پیچ وخم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است . وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده به عنوان درخت مفدس و یک مظهر رمزی ، مذهبی و نشانه ای ازخرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی که سر آغاز آن هنر ایلامی - عاشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی لست اما در ادوار پس از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنر ها به کار می رود
هخامنشی : بر روی حجاری های ، و جامه های مختلف طلایی ، وسایل رزم ، گلدان و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند . اشکانی : نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است . در نقوش دوره اشکانی طراحی برگه با دم برگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است
ساسانیان : در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ریتون ، شمشیر ، انواع بافته ها ، معماری ، کچ بری و زیورآلات می توان دید دراین دوره درزمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگراستفاده شده و تنوع فرم بسیاراست . فرم بادامی سرو کاج خرمی و ... قابل توجه است که حتی علامت مخصوص سا سانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنر مندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پر ندگان و ایجاد تر نج از تر کیبات بته جفه ای در حجاری های طاق بستان در دوره ساسانی حدود ششصد میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئیناتی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد .
قابل ذکر است که این نقوش بر روی جامه شاه که سوار بر اسب است ، نیز نقش گردیده بنا براین نقش بر روی پارچههای آن دوره استفاده شده است و همین طور در طرح آنتی نوئه قوچ ( سئو 6- 6 میلادی ) از گورستان زیر زمینی انتی نوئه در مصر دو قطعه بافته به دست آمده که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است . در دوره ساسانی نقش بته با طرح جانوران است.
سقوط ساسانی و ظهور اسلام : از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد . در موردپیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاد قرار گرفته شده است.پس از اسلام سرو به نگارهای زینتی بدل میشودو همچون از ما هیت وبار مذهبی خود تن رها می کند . از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون امده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده میگردد ، ترسیم می شود اینجا است که ندفه بته جقه بسته می شود نقش بته بر روی سفالینه هایقرن 5هجری کاشان، گرکان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است متاسفانه از سده شش تا هشت هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی و تبدیل سرو ویا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد . صفویه : نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده 11 از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو پیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیئت و حالتی لست که در آن همه انواع نقش مایه بته ای پشت هم می آیند . بر روی قالی های شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قزن یازده ) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تز ئینات ریزی دارند و مزین به نقوش خطاطی هستند افشار و زند : در این دوره به علت نا بسامانی ها آ ثار کمی بر جای مانده و تنها بر روی تعدادی از قالی ها ، پوشش زین اسب و خورجینها و ، ویزه های به دست آمده طرح بته بر روی انها استفاده شده است
قاجاریه : بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حلت درونی _ برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .
پهلوی تا انقلاب اسلامی ( معاصر ) : در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتیو هنر مندان معاصر افتاده دیگر چون گذشته نقش مایه های جاوید و سنتی را نداشته ایم اما بر خیهنر مندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فر هنگی و اقت صادی به هنر های جاوید و سنتی داشتندو سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کرده اند . با شد یک بار دیگر هنر مند خود رادریابد و هنر اصیل ایرانی از زیر خروارها خاک دوباره سر بر آورد و همچون اعصار و قرون طلایی کذشته بدر خشد وباز هم هنر مندان و انسان هایی نیک _ چون معنی لغوی هنر یا هونر انسانهای نیک در این عرصه هنر گام بر دارند

[چرو]

بررسي طرح بته در قالي بيرجند با تأكيد بر قالي هاي موزه آستان قدس رضوي


چكيده
بته از جمله نگاره هايي است كه استفاده از آن به عنوان نگاره اي مشترك در بيشتر مناطق قالي بافي ايران مورد توجه قرار گرفته است اين نگاره در هر يك از مناطق بافت داراي ويژگي هاي منحصر به فردي از نظر نحوه تركيب بندي، اندازه واگيره، رنگبندي، و ... است به طوري كه شناخت اين ويژگي ها (در كنار شناسايي ويژگي هاي فني قالي) عامل اصلي تفكيك و شناسايي قالي هاي يك منطقه از مناطق ديگر مي باشد. بيرجند نيز يكي از مهمترين مراكز قالي بافي ايران است كه طرح هاي بته اي آن در گذشته داراي شهرت و اعتبار جهاني بوده است. با اين حال تا كنون تحقيق جامعي در خصوص شناسايي انواع طرح هاي بته اي اين منطقه صورت نگرفته است و بيشتر اطلاعات به معرفي موردي طرح هاي بته اي مراكز مختلف بافت و پژوهش هايي با هدف بررسي سير تحول نگاره بته متمركز بوده است. بر اين اساس در طرحي با عنوان«بررسي طرح بته در قالي بيرجند با تأكيد بر قالي هاي بته اي آستان قدس رضوي» به بررسي و شناسايي طرح هاي بته اي منطقه بيرجند پرداخته شد و با توجه به اينكه گنجينه آستان قدس رضوي داراي مجموعۀ كاملي از قالي هاي منطقه بيرجند مي باشد به عنوان نمونه مطالعاتي مطلوب مورد توجه قرار گرفته است. مقاله حاضربرگرفته ازنتايج حاصل از طرح فوق مي باشد. از اهداف اين مقاله مي توان به معرفي انواع طرح هاي بته اي رايج در منطقه بيرجند از دوره قاجار تا كنون، بررسي ويژگي هاي هر يك از آنها و در نهايت معرفي و طبقه بندي قالي هاي بته اي بيرجند موجود در گنجينه آستان قدس رضوي اشاره نمود. اين پژوهش از جمله پژوهش هاي كاربردي است كه بر اساس مطالعات كتابخانه اي و ميداني صورت گرفته است. بررسي نتايج بدست آمده از اين پژوهش نشان مي دهد كه بته از رايج ترين طرح هاي بكار رفته در قالي بيرجند مي باشد كه در اشكال و انداره هاي متفاوت به صورت نگاره اصلي يا فرعي (مكمل) در اكثر طرح هاي رايج در قالي بيرجند جهت آراستن متن و يا حاشيه بكار رفته است.
كليدواژه هاي موضوعي:
قالي بيرجند، طرح بته، نگاره بته , موزه فرش آستان قدس رضوي.

مقدمه

بته از نگاره هاي تزئيني رايج در ميان انواع هنر هاي سنتي ايران به ويژه هنر پارچه بافي، چاپ قلم كار، ترمه دوزي و قالي بافي طي قرون متمادي بوده است. توانمندي اين نگاره در همنشيني با ساير نقوش و امكان استفاده از آن در اشكال و ابعاد گوناگون را مي توان از مهمترين عوامل كاربرد پردامنه و تداوم آن در طول زمان ذكر كرد. براساس بررسي هاي صورت گرفته تا پيش از قرن دوازدهم هجري قمري نگاره بته به عنوان طرحي مستقل برروي هيچ زيرانداز يا قالي مشاهده نشده است. از اين تاريخ به بعد است كه طرح هاي بته اي در تزئين قالي ها بكار رفته و به مرور با گسترش روابط تجاري و افزايش توليدات داخلي به عنوان طرحي مشترك در ميان معروفترين مراكز قالي بافي ايران از جمله كرمان، كردستان، فارس، اراك، همدان، بيرجند و... مطرح مي شود. اين طرح در هر يك از مناطق فوق داراي تنوع بسيار و ويژگي هاي منحصر به فردي از نظر فرم نگاره بته، نحوه ي تركيب بندي آنها، رنگ بندي و سبك بته از لحاظ شكسته يا گردان است.
بته از جمله نگاره هاي رايج در طرح هاي قالي هاي منطقه بيرجند مي باشد. مقاله حاضر نتيجه پژوهشي است كه در راستاي بررسي و شناسايي طرح هاي فوق انجام شده و به ارائه اطلاعاتي در خصوص انواع طرح هاي بته اي منطقه بيرجند و ويژگي هاي آنها پرداخته است. اين بررسي ها بر مبناي جمع آوري بيش از 60 نمونه مطالعاتي از قالي هاي منطقه بيرجند و در نهايت آناليز تصويري و رنگي 36 نمونه منتخب صورت گرفته است. لازم به ذكر است جمع آوري اين نمونه ها بر اساس مطالعات كتابخانه اي و ميداني (نمونه هاي موجود در موزه ملي ايران، گنجينه فرش آستان قدس رضوي، موزه كاخ گلستان، بازار فرش مشهد و بيرجند و ...) بوده است.
1) قالي بافي در منطقه بيرجند
1-1) مراكز قالي بافي منطقه بيرجند
با توجه به فقر طبيعي منطقه بيرجند و محدوديت آب و خاك براي كشاورزي، قالي بافي از ديرباز يكي از اركان اصلي معيشت روستاييان بوده و به عنوان تأمين كننده قسمتي از درآمد خانوارهاي روستايي اهميت سازنده اي در حيات نظام اجتماعي آنها داشته است. از طرفي اين امر باعث افزايش مراكز قالي بافي منطقه و توسعه اين صنعت خانگي در مقاطع خاصي از دوره هاي تاريخي شده است. طي سال هاي گذشته براساس آخرين تقسيمات كشوري، محدوده مرزي بسياري از مراكز معروف قالي بافي منطقه بيرجند كه زماني زيرمجموعه بخش هاي اين شهرستان بوده اند، تغيير كرده است. بنابراين ضروري است تا در معرفي اين مراكز از مرزبندي قراردادي منطبق با آخرين تقسيمات كشوري پيروي كرد. در حال حاضر مراكز بافت منطقه بيرجند، در سه شهرستان بيرجند سربيشه و درميان واقع شده اند.
الف) مراكز قالي بافي شهرستان بيرجند
شهرستان بيرجند به مركزيت شهر بيرجند، از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به شهرستان درميان و سربيشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از غرب به شهرستان سرايان و طبس محدود است. در حال حاضر اين شهرستان داراي دو بخش: مركزي و خوسف مي باشد كه مهمترين مراكز قالي بافي اين بخش ها به شرح زير مي باشند:
بخش مركزي: روستاهاي «نوفرست» (هاشمي زاده، 1385: 150)، «سرچاه تازيان» (ژوله،1381: 173)، «خراشاد و چاج» (پورشافعي، 1383: 29)
بخش خوسف: «دهستان خوسف» (صوراسرافيل، 1383: 27) و روستاهاي «دهنورد و سيوجان» (پورشافعي، 1383: 29)، «خور» (هاشمي زاده، 1385: 150)، «قلعه زري» (پورشافعي، 1383: 29)
مراكز قالي بافي شهرستان سربيشه
شهرستان سربيشه به مركزيت شهر سربيشه در جنوب شهرستان درميان، شرق شهرستان بيرجند و شمال شهرستان نهبندان واقع است. در حال حاضر اين شهرستان داراي دو بخش: مركزي و مود است، كه مهمترين مراكز قالي بافي در اين بخش ها به شرح زير مي باشد:
بخش مركزي: شهر سربيشه و روستاهاي «تجشك و لانو» (هاشمي زاده، 1385: 150)
بخش مود: شهر مود و روستاهاي «ابراهيم آباد، حاجي آباد، چنشت» (كاميابي، 1388)، «اسفراز» (هاشمي زاده، 1385: 150) و «كلاته سليمان» (هاشمي زاده، 1385: 150)
مراكز قالي بافي شهرستان درميان
شهرستان درميان به مركزيت شهر اسديه، در شرق شهرستان بيرجند، جنوب شهرستان قائن و شمال شهرستان سربيشه واقع است. در حال حاضر اين شهرستان داراي سه بخش: مركزي، قهستان و گزيك است كه مهمترين مراكز قالي بافي در اين بخش ها به شرح زير مي باشد:
بخش مركزي: روستاهاي «مسك» (ژوله،1381: 173) و «هندوالان» (صوراسرافيل، 1383: 34)
بخش قهستان: روستاهاي «درخش، كوشكك، فورخاص، دره عباس» (ژوله،1381: 173)، «گسك» (صوراسرافيل، 1383: 33) و «خسرو آباد» (سازمان بازرگاني خراسان جنوبي، بي تا: 5)
بخش گزيك: روستاي «گزيك» (صميمي، 1388)
1-2) ويژگي هاي قالي منطقه بيرجند
الف) مواد اوليه
از گذشته تا به امروز جنس تار و پود قالي هاي اين منطقه، پنبه بوده و جنس پرز آن پشم مي باشد. در مواردي نيز استفاده از ابريشم به عنوان پرز در برخي از قسمت هاي نقش قالي به ويژه در قالي هاي متأخر مشاهده مي شود.
ابعاد در گذشته روستاهايي نظير درخش در عرضه قالي هايي در ابعاد قاليچه و ذرع و نيم شهرت داشته اند اما امروزه بيشتر توليدات منطقه به قالي هايي در ابعاد بزرگ اختصاص دارد. از طرفي بسياري از نمونه هاي باقي مانده از قالي هاي قديمي داراي فرمي كشيده هستند به طوري كه طول آنها نسبت به طول قالي هاي امروزي بيشتر است. با توجه به بررسي هاي صورت گرفته مي توان به ابعاد رايج زير در توليد قالي هاي منطقه اشاره كرد: • «ابعاد رايج قالي هاي منطقه: 2 × 50/1، 40/2 × 70/1، 2 × 2، 50/2 × 2، 3 × 2، 50/2 × 50/2، 3 × 50/2، 50/3 × 50/2، 3 × 3، 4 × 3، 5 × 50/3، 6 × 4
• ابعاد رايج قاليچه هاي منطقه: 40/1 × 70، 20/1 × 80، 50/1 × 1
• ابعاد كناره هاي منطقه: 2 × 80، 50/2 × 80، 3 × 80، 50/3 × 80، 5 × 80 و 6 × 80» (سازمان بازرگاني خراسان جنوبي، بي تا: 4)
تكنيك بافت
بررسي ها نشان مي دهد كه در بافت قالي هاي اين منطقه از شيوه لول بافت و گره فارسي (گره فارسي جفتي) استفاده مي شود. به علاوه پودكشي از نوع دو پود (پود ضخيم و نازك) است كه در اغلب موارد پود نازك هر چند رج يكبار كشيده مي شود. رجشمار قالي هاي اين منطقه نيز بين 30 تا 45 مي باشد كه با توجه به حوزه بافت آن متغير است. به عنوان مثال روستاي درخش در توليد قالي هايي با رجشمار بالاي 35 شهرت دارد.

طرح و نقش

طرح هاي رايج در قالي بيرجند در هفت گروه زير طبقه بندي شده اند.
1- طرح ريزه ماهي
1-1 ريزه ماهي سراسري
1-2. لچك ترنج ريزه ماهي
1-3 پنج متن
2- طرح هاي بته سراسري
3- طرح محرمات بته اي
4. طرح هاي لچك ترنج
4-1. طرح ربعي سعدي
4-2. طرح كله اسبي
5- طرح خشتي
6- طرح هاي افشان: طرح هاي جنگلي، گل و بوته (هفت رنگ)
7- طرح هاي متفرقه مانند طرح خاتم، گل فرنگ، جوشقان و ....
رنگ نتايج حاصل از بررسي هاي ميداني صورت گرفته و آناليز رنگي نمونه هاي مطالعاتي نشان مي دهد كه از كذشته تا به امروز 28 نوع شيد رنگي در قالي منطقه بيرجند مورد استفاده قرارگرفته كه «نام محلي» (كاميابي، 1388) (صميمي، 1388) هر يك از آنها در جدول: 1 ذكر شده است.

2) نگاره بته در قالي بيرجند

بته از رايج ترين نگاره هاي به كاررفته در قالي بيرجند مي باشد. اين نگاره در اشكال و اندازه هاي متفاوت به صورت نگاره اصلي و يا فرعي (مكمل) در اكثر طرح هاي رايج در قالي بيرجند جهت آراستن متن و يا حاشيه بكار رفته است. از آنجمله مي توان به كاربرد بته در طرح هاي بته سراسري و محرمات بته اي به عنوان نگاره اصلي و در طرح هاي ربعي سعدي، خشتي، ريزه ماهي و خاتم به عنوان نگاره مكمل و فرعي در تركيب با نقوش ديگر اشاره كرد.
طرح هاي بته اي بيرجند (بته سراسري و محرمات بته اي) فاقد لچك ترنج بوده و معمولاً با يك رديف نقوش ريز كاج و يا گل و بوته به صورت زنجيره در كناره فرش همراه است. كه در ديگر نقاط ايران متداول نمي باشد. به علاوه طرح هاي حاصل از تركيب نگاره بته با سرو و نگاره بته با گل ختايي در اشكال مختلف از رايج ترين طرح هاي بكار رفته در حواشي قالي هاي بته اي اين منطقه است.(تصوير1)

2-1) نگاره بته در طرح هاي بته سراسري
طرح هاي بته سراسري از طرح هاي قديمي و مشهور بيرجند مي‌باشند، كه بافت آنها در حوزه قالي بافي درخش بيش از ديگر حوزه هاي قالي بافي بيرجند رواج داشته و داراي قدمت بيشتري است. در ميان انواع طرح هاي بته سراسري بدست آمده از منطقه بيرجند، سه گروه از اين طرح ها از فراواني بيشتري نسبت به انواع ديگر آن برخورداند.
• گروه اول:
اين گروه شامل قالي هايي با طرح ارائه شده در رديف 1 جدول 2 است كه فرم بته ها و نحوه تركيب بندي آنها در كليه قالي هاي اين گروه يكسان بوده و تفاوت موجود تنها در جزئيات تك بته ها مي‌باشد. از مهمترين ويژگي بته ها در اين گروه مي توان به سوار بودن بته ها بر روي ساقه اي رونده از گل و برگ و در نتيجه ارتباط بته ها با يكديگر در كل طرح اشاره كرد. به علاوه رنگ زمينه متن قالي هاي اين گروه اغلب كرم و كبود و رنگ زمينه حاشيه اصلي آنها اغلب لاكي و گل اناري بوده و رنگ غالب در كل قالي لاكي و گل اناري مي باشد.
• گروه دوم:
اين گروه شامل قالي هايي با طرح ارائه شده در رديف 2 جدول 2 است كه فرم بته ها و نحوه تركيب بندي آنها در كليه اين قالي ها مشابه بوده و تفاوت موجود در نقوش بكار رفته در فضاي بين بته ها و جزئيات تزئينات تك بته ها مي‌باشد. از مهمترين ويژگي بته ها در اين گروه مي توان به سوار بودن بته ها بر روي پايه اي كوتاه ، فرم كشيده و عدم ارتباط آنها با يكديگر در كل طرح اشاره كرد. به علاوه رنگ زمينه متن و حاشيه اصلي اين گروه از قالي ها اغلب كرم مي‌باشد.
لازم به ذكر است بسياري از نمونه هاي بدست آمده از قالي هايي كه در بافت آنها از طرح هاي اين دو گروه استفاده شده است داراي قدمت بيشتري نسبت به نمونه هاي ديگر مي‌باشند. • گروه سوم:
اين گروه شامل قالي هايي با طرح ارائه شده در رديف 3 جدول 2 است كه فرم بته ها و نحوه تركيب بندي آنها در كليه قالي هاي اين گروه يكسان بوده و تفاوت موجود تنها در جزئيات تك بته ها مي‌باشد. از مهمترين ويژگي بته ها در اين گروه مي توان به سوار بودن بته ها بر روي ساقه هاي پهن رونده و در نتيجه در ارتباط بودن آنها با يكديگر در كل طرح اشاره كرد. همانگونه كه در تصوير نيز قابل مشاهده است، اين ساقه ها به صورت مايل حركتي رو به بالا دارند. به علاوه بته در اين گروه از نوع بته مادر و بچه مي باشند.

جدول 2: نگاره بته در طرح هاي بته سراسري

نتايج بدست آمده از آناليز طرح هاي بته سراسري منطقه بيرجند نشان مي دهد كه به طور كلي اين طرح ها داراي ويژگي هاي زير مي‌باشند:
اين طرح ها از نوع طرح هاي واگيره اي بوده كه به صورت سرهم سوار در يك جهت و يا دوجهت بسته به نوع حركت بته ها در كل متن قالي تكرار مي‌شوند.
2- حركت بته ها در سرتاسر متن به صورت ايستا و بر روي رديف هاي افقي موازي است.
جهت بته ها در 75% نمونه هاي بدست آمده به سمت چپ مي‌باشد.
به علاوه طرح هاي رايج در حاشيه اصلي قالي هاي بيرجند با طرح بته سراسري بر پايه يكي از تركيب بندي هاي زير است:
1- تركيب نگاره بته با سرو
2- تركيب نگاره سرو با گل و برگ ختايي و در برخي موارد همراه با نگاره بته
3- تركيب نگاره بته با گل هاي ختايي
مشابهت تركيب بندي طرح حاشيه با طرح متن قالي 2-2) نگاره بته در طرح هاي محرمات بته اي طرح محرمات بته اي نيز از طرح هاي قديمي و مشهور بيرجند مي باشد كه بافت آن در حوزه درخش بيش از ديگر حوزه هاي قاليبافي بيرجند رواج داشته است، اما توليد آن در گذشته بيش از امروز متداول بوده و در حال حاضر به ندرت يافت مي شود. براساس بررسي هاي انجام شده دو نوع طرح محرمات بته اي در منطقه بيرجند شناسايي شده است، كه عبارتند از:
• طرح محرمات بته اي نوع اول
اين طرح كه از نوع طرح هاي شكسته – گردان مي باشد، تركيبي از نوارهاي پهن و باريك محرمات است و همان طور كه در رديف 1 جدول 3 ديده مي شود به صورت يك در ميان تكرار شده اند. نوارهاي پهن مزين به يك ساقه پهن و يك ساقه باريك پيچكي شكل رونده است كه ساقه باريك حامل نگاره هاي بته اي مي باشد.
طرح هاي محرمات بته اي نوع اول به طرح هاي محرمات دورنگ معروف هستند، به اين معني كه معمولاً دو رنگ لاكي و كرم به صورت يك درميان رنگ هاي غالب زمينه نوارهاي پهن محرمات مي باشند. بررسي قالي هايي با طرح محرمات بته اي نوع اول نشان مي دهد كه حواشي اين قالي ها باريك بوده و فضاي كمي را نسبت به مساحت قالي دربرگرفته اند. به علاوه در برخي از نمونه هاي بدست آمده استفاده از نگاره بته در تزيين حاشيه اصلي اين گروه از قالي ها مشاهده مي شود.
• طرح محرمات بته اي نوع دوم
طرح محرمات بته اي نوع دوم از نوع طرح هاي گردان بوده و نوارهاي پهن محرمات در اين طرح بر كل متن غالب مي باشند. به اين معني كه نوارهاي باريك نسبت به نوارهاي پهن فضاي بسيار كمتري را اشغال كرده اند. به علاوه در طرح محرمات نوع دوم در هر واگيره دو نوع بته از ساقه پيچكي شكل رونده نشأت گرفته است. رنگ زمينه نوارهاي پهن در اين نوع محرمات، دو رنگ يا سه رنگ مي باشد كه شامل رنگ هاي كرم، لاكي، خاكي و كبود است. (رديف 2 جدول 3)
حاشيه اصلي قالي هايي كه داراي طرح محرمات بته اي نوع دوم مي باشند، بسيار پركارتر از زمينه قالي بوده و استفاده از نگاره بته اي در آنها قابل مشاهده است. اساس يكي از طرح هاي رايج در حاشيه اصلي اين نوع قالي ها مطابق تصوير حاشيه اصلي رديف 2 جدول 3 بر پايه همنشيني نگاره هاي سرو و بته مي باشد.
لازم به ذكر است مقايسه نمونه هاي بدست آمده از قالي هايي با طرح محرمات بته اي، نشان مي دهد كه طرح محرمات نوع اول نسبت به طرح محرمات نوع دوم در منطقه داراي قدمت بيشتري است. به علاوه براساس بررسي هاي صورت گرفته، مي توان به ويژگي هاي زير در طرح هاي محرمات بته اي منطقه بيرجند اشاره كرد:
1- نوارهاي پهن محرمات مزين به ساقه پيچكي شكل رونده اي مي باشند كه اين ساقه ها نيز حامل نگاره هاي بته اي در طول نوارهاي محرمات هستند.
2- از آنجايي كه نقش محرمات قابليت امتداد نامحدود را دارا است، تنظيم حركت بته ها در نوارهاي محرمات موجب كاهش تحرك بته ها نشده است.
4- در طرح محرمات بته اي منطقه بيرجند، متن قالي بر مبناي تكرار واگيره به صورت سرهم سوار و در دو جهت شكل مي گيرد. به اين معني كه جهت تكرار واگيره در هر رديف مخالف رديف قبل مي باشد، بر اين اساس روي بته ها در يك رديف به سمت چپ و در رديف ديگر به سمت راست است.

جدول 3: نگاره بته در طرح هاي محرمات بته اي

2-3) نگاره بته در طرح هاي خاتم
طرح خاتم بر پايه تركيب فرم هاي هندسي است كه خطوط و زواياي شكسته آنها به دليل استفاده از نقوش اسليمي و ختايي و به عنوان عناصر تزئيني در تركيب بندي نهايي طرح قابل رؤيت نمي‌باشد.
‌بررسي ها نشان مي‌دهد كه در برخي از قالي هاي بيرجند با طرح خاتم از نگاره بته در تركيب بندي با ساير نقوش استفاده شده است. اشكال، فرم ها و تركيب بندي بته ها و حتي محل قرار گيري آنها در قالي هايي با طرح خاتم متفاوت مي باشد و ممكن است. مانند (طرح جدول 4) در هر يك از فرم هاي هندسي طرح خاتم از يك نوع بته استفاده شده باشد. لازم به ذكر است نگاره بته در طرح هاي خاتم ، نقش فرعي و مكمل دارد.

2-4) نگاره بته در طرح هاي لچك ترنج


يكي از طرح هاي رايج در منطقه بيرجند به ويژه در حوزه قاليبافي مود طرح لچك ترنج معروف به ربعي سعدي مي باشد. بررسي نمونه هاي بدست آمده از قالي هاي ربعي سعدي نشان مي دهد كه استفاده از نگاره بته به عنوان نگاره مكمل و فرعي، در متن و حاشيه بسياري از اين قالي ها متداول است.
با توجه به نتايج حاصل از تجزيه و تحليل نمونه هاي مطالعاتي، محل استقرار بته ها در متن قالي هاي ربعي سعدي، انتهاي اسپيرال هاي منشعب شده از سرترنج (اسپيرال هاي حد فاصل لچك و ترنج) مي باشد و داراي فرمي شبيه به برگ هستند. اما استفاده از نگاره بته تنها به اسپيرال هاي زمينه ختم نمي شود و ممكن است اين نقش در انتهاي اسپيرال هاي لچكي نيز مشاهده شود. (تصوير: 2)

تصوير 2: لچك طرح ربعي سعدي

يكي از رايجترين طرح هاي حاشيه اصلي قالي هاي ربعي سعدي حاشيه موجود در جدول 5 مي باشد. در اين حاشيه نيز نگاره بته به صورت برگي شكل در انتهاي ساقه هاي نشأت گرفته از گل هاي ختايي قرار گرفته است كه در طرح نهايي، بته ها دو به دو يك گل ختايي را دربرگرفته اند.

2-5) نگاره بته در طرح ريزه ماهي
طرح ريزه ماهي از طرح هاي اصيل منطقه بيرجند مي باشد كه در قالب سه طرح سراسري، لچك ترنج و پنج متن بافته شده است. امروزه نيز اين طرح به صورت سراسري و لچك ترنج بيش از طرح هاي ديگر متداول بوده و 80 درصد توليدات منطقه را به خود اختصاص داده است.
طرح سماوري از طرح هاي رايج در حاشيه اصلي قالي هاي ريزه ماهي به ويژه در نمونه هاي متأخر آن مانند طرح ارائه شده در رديف 1 جدول 6 مي باشد. در اين طرح، بته ها نگاره هاي مكمل و فرعي بوده كه از نقش معروف به سماور منشعب مي شوند اما در برخي از طرح هاي سماوري نقش برگ جايگزين نگاره بته شده است.
بررسي ها نشان مي دهد كه استفاده از نگاره بته در حاشيه قالي هاي ريزه ماهي تنها به حاشيه سماوري اختصاص نيافته است، بلكه در نمونه هايي با قدمت بالا نيز استفاده از اين نگاره در حاشيه متداول بوده است. به عنوان مثال در طرح ارائه شده در رديف 2جدول 6 حاشيه اصلي قالي ريزه ماهي متعلق به قرن 19 مي باشد، كه نگاره بته به صورت برگي شكل در انتهاي ساقه هاي نشأت گرفته از گل هاي ختايي قرار گرفته به طوري كه در طرح نهايي، بته ها دو به دو يك گل ختايي را دربرگرفته اند.

[چرو]

طرح بته در دستبافته های ایران

بته
معنی لغوی بوته ، يک دسته برگ است . ساده ترين شکل آن شباهت زياد به برگ دندانه دار دارد.
اين نقش که نام ديگری تحت عنوان "سرو مينو سپنت" دارد، طبق عقايد باستانی نماد فنا پذيری است.
باور دارند که اين سرو مربوط به نور ايزد اهورا مزداست و حتی مربوط به شخص زرتشت است؛ اين سرو را زرتشت از بهشت آورد و در کاشمر يا کشمير کاشت. اما درباره اين نقل اتفاق نظر وجود ندارد. گروهی نيز بر اين باورند که زرتشت را پس از مرگ به قله کوهی انتقال دادند و او به صورت سرو در آمد.
بته يا بوته عنصری تزئينی است که ريشه ای بسيارغنی و پيچيده درايران دارد کهبه شکل شعله آتش، ميوه، درخت کاج، سروخميده، مرغی که سر در سينه فرو برده، زهدان مادرو يا زنی که چادربه سردارد و سردرگريبان فرو برده است.
گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتش آتشکده های زرتشتی، تمثيل بادام، گلابی، انجير و در جايی به ميوه نخل ، صنوبردانسته اند و يا پرنده مهر يا مشتبه ساختن آن با شيارهای رودخانه جوزا که در مسير خود از دره کشمير به جلگه هندوستان می رود، ميوه انبه و يا سوگی به معنی طوطی ماده در هند و نشانه احترام و اعتقادی است که در باورهای عامه دو کشور ايران و هند برای اين نقش قائلند