بحث خود روان درمانی

[رزیتا]

بحث خود روان درمانی


چهره ترس را چگونه رقم می زنيد؟ شما از چه می ترسيد؟ از صحبت کردن در برابر جمع، تغيير شغل، تنهايی، پيری، خاتمه دادن به يک رابطه؟ مانعی ندارد. به جمع ما بپيونديد. از هر چه که می ترسيد اين کتاب به شما فنونی خواهد آموخت که با توانايی بيشتر به هر موقعيتی در زندگی خود مسلط شويد..."

از کتاب بترس ولی انجام بده نوشته سوزان جفرز نويسنده آمريکايی.

"ديگر لازم نيست يک قربانی باشيد، هرگز. مطالب اين کتاب در مورد اشخاصی است که می خواهند از بازيچه شدن به دست ديگران جلوگيری کنند. که می خواهند روی اين کره خاکی به طور آزاد و رها حرکت کنند..."

از کتاب سررشته زندگی را به دست گيريد نوشته وين داير نويسنده آمريکايی.

اينها نمونه هايی هستند از کتابهای "خود روان درمانی" يا روانشناسی برای عامه که ساليانه صدها هزار نسخه از آنها در سراسر جهان به فروش می رسد و چند سالی است که در ايران هم بازار داغی پيدا کرده اند.

گردآورندگان کتابهای خود روانی درمانی با عنوانهايی مانند "مشاور خود باشيد" (شيلا دينو) و "غلبه بر فشارهای روانی" (جکی شوارتس) می گويند يافته های روانشناسی علمی را با زبانی ساده و قابل استفاده برای زندگی روزمره در دسترس افراد غير متخصص قرار داده اند.

اما عرضه کنندگان اين نوع کتابها همواره در ارتباط مستقيم با مراکز علمی روانشناسی نيستند.

علی علمی از نشر پيکان، که در زمينه انتشار کتابهای خودياری در روان درمانی فعاليت دارد، می گويد: "ما با اين مراکز ارتباط نداريم. تيراژ کتابهای ما، که بيشتر به موضوع روابط خانواده می پردازد، از دو هزار تا پنج هزار نسخه است که گاهی تا چهار پنج بار در سال تجديد چاپ می شوند. انتخاب کتابها هم عمدتا به سليقه مترجمان است."

گسترش روز افزون افسردگی در ايران، که گزارشهای پراکنده ای از آمار آن در رسانه های گروهی اين کشور منتشر می شود، روانشناسان داخلی را نگران کرده است. حتی برخی از آنان اختلالات روانی در سطح جامعه ايران را يک فاجعه توصيف کرده اند.

[رزیتا]

بيماری افسردگی علائم متعددی دارد. از جمله اين علائم می توان به احساس بی ارزشی يا گناه و تفکر درباره خودکشی اشاره کرد.

اما افراد افسرده احتمالا بيش از آن بيمار هستند که تمايل به خواندن کتابهای روانشناسی داشته باشند.

در مقابل کسانی که افسرده نيستند اما وضعيت روحی خود را هم مطلوب نمی دانند از کتابهای خود روان درمانی به عنوان ابزاری برای حل معضلات روحی استفاده می کنند.

نادره دندانپزشک در تهران می گويد: "يکی از کتابهايی که من خوانده ام ترجمه شفای زندگی -نيروی درون از لوئيز هی نويسنده آمريکايی است. اين کتاب خيلی روی من اثر داشت چون زمانی که شروع به خواندنش کردم مشکلات روحی زيادی داشتم و اين کتاب به من اين قدرت را داد که به عنوان يک شخص تنها می توانم در برابر مشکلاتم خودم تصميم بگيرم و تا آخرين مرحله هم خود من به تنهايی پای تصميمم چه خوب، چه بد بايستم و مقاومت کنم."

شيوا مهندس صنايع غذايی در تهران می گويد از چهار پنج سال پيش خواندن کتابهای خود روان درمانی را آغاز کرده است.

شيوا می گويد: "در آن زمان در درونم احساس خلا می کردم. وقتی به کتابهای خود روان درمانی مراجعه کردم ديدم به مشکلات من می پردازند. اکنون نيز به خواندن اين کتابها ادامه می دهم چون می توانم در هر زمان به آنها مراجعه کنم و آن طور که می خواهم از راهنمايی آنها استفاده کنم."

شيوا در ادامه می گويد: "گاهی تحمل مشکلات سخت است و يکی از دلايل آن احساس تنهايی است. ولی برای من خيلی جالب بوده که يک نويسنده خارجی که مخاطبين او متعلق به جامعه ای ديگر هستند همان مشکلات روحی من را مورد بررسی قرار داده است. گويی اين کتابها داستان زندگی من را تعريف می کنند. پس من تنها نيستم و حتی مشکلات من عموميت دارد."

اما بسياری از کارشناسان بهداشت روانی معتقدند کتابهای خود روان درمانی نمی توانند جايگزين درمانهای تخصصی روانشناسی شوند.

[رزیتا]

اعظم قاريان روانشناس در ايران می گويد: "افرادی که به دنبال اين گونه کتابها می روند به دنبال کسی يا چيزی هستند که به آنها برای رفع نيازهای درونی که احساس می کنند، کمک کند. يعنی انگيزه لازم را دارند و به دنبال کمک هم می روند، اما به نظر می رسد درست راهنمايی نمی شوند. در جامعه ايران به اشتباه جا افتاده است که اين کتابها می توانند همان کاری را بکنند که يک روانکاو يا روانپزشک می تواند انجام بدهد. اين افراد تصور می کنند که می توانند ضمن محفوظ نگاه داشتن اسرار خود بدون مراجعه به متخصص و در واقع به تنهايی مشکلات روحی روانی خود را با کمک اين کتابها حل کنند. البته شايد درصد بسيار کمی گمشده ای را که دارند در اين کتابها پيدا کنند، اما تعداد آنها بسيار محدود است."

موضوع ديگر اين است که کتابهای خود روان درمانی عمدتا توسط نويسندگان غربی و بر اساس مفاهيم فرهنگی و دينی متداول در غرب تاليف شده اند.

اما، گيتی خوشدل، از جمله مترجمان و صاحب نظران در زمينه کتابهای خودشناسی و خودسازی در ايران، انتقال و انطباق اين مفاهيم در جامعه ايران را دشوار و يا سد راه دوستداران اين گونه کتابها نمی داند.

خانم خوشدل می گويد: " همانطور که من و يک سياه پوست به جز بافت نسوجی پوستمان از ديد يک پزشک يکی هستيم، اديان هم در زير پوسته ظاهری اشان يکی هستند. اگر آفريننده اين اديان يک خالق است پس بايد اين داستان را طوری ديگری ديد."

اما برخی از خوانندگان کتابهای خود روان درمانی استفاده از فنون و راهنمايی های اين کتابها را با توجه به واقعيات و مشخصه های جامعه ايران آسان نمی دانند.

نادره دندانپزشک در تهران می گويد: "آدم به واقعيتهايی در زندگی می رسد که می بيند نمی تواند حرفهای اين کتابها را پياده کند. توی جامعه ما، من به عنوان يک زن نمی توانم آن کاری را که يک زن در جامعه اروپايی يا آمريکايی می کند انجام دهم. يک نويسنده غربی از مشکلات جامعه خودش با خبر است اما او در کشور ما نبوده و مشکلات ما را نمی شناسد."

[رزیتا]

الگوبرداری از جامعه های غربی

در همين حال، بازار کتابهای خود روان درمانی در آمريکا و اروپا، که در واقع خاستگاه اين نوع کتابها محسوب می شوند، با گذشت ساليان هنوز پررونق است. بنابر يک نظرسنجی در سال 2003 ميلادی فقط در بريتانيا 400 هزار نسخه از کتابهای روانشناسی به فروش رسيده است.

جامعه شناسان معتقدند بسياری از جريان های اجتماعی که در غرب ظهور می کنند در جوامع غيرغربی نيز پيروان خود را پيدا می کنند.

رسول نفيسی، جامعه شناس مقيم آمريکا که در امور جوانان ايران پژوهش می کند، می گويد فرهنگ خود روان درمانی از جمله اين جريانهاست که با فاصله يک يا دو دهه پس از آمريکا در ايران جايگاهی پيدا کرده است.

آقای نفيسی می گويد: "در جوامع متمدن بحران منابع تغذيه روحی و روانی وجود دارد که همين بحران هم در ايران در حال رخ دادن است. اين بحران خاصی نيست بلکه بحران تمدن جديد است و اگر بگويم ايران جامعه مدرنی نيست اشتباه کرده ايم. فقط لازم است که به درصد افراد باسواد و شهرنشين ايران نگاه کنيم تا بپذيريم که اين کشور يک جامعه مدرن قلمداد می شود. کتابهايی که براساس روانشناسی توده گير (که در آمريکا به پاپ سايکولوجی معروف است)، تهيه می شوند و احتمالا ريشه علمی هم ندارند، بيشتر برای تغذيه آنی و فوری نيازهای جوانها طراحی شده اند. موجها و کششهای دوره ای (trend) که در آمريکا رخ می دهد تاچندی پيش در ارتباط با همين کتابهای خود روان درمانی بود. اما در يک دهه گذشته موج جديدی در ارتباط با مسائل مربوط به تغذيه و رژيم غذايی در آمريکا در جريان بوده است. به نظر من چون ميان نخبگان ايرانی و آمريکايی ارتباط وسيعی وجود دارد، به زودی ما شاهد همين موج در ايران خواهيم بود."

با بالا گرفتن تب کتابهای خود ياری در روان درمانی شماری از ايرانی ها اقدام به تشکيل دوره هايی در همين زمينه در شهرهای بزرگ ايران کرده اند.

اين دوره ها، که توسط افراد و موسسات متعدد برپا می شوند، به موضوعات متفاوتی می پردازند.
تقويت حافظه، کمک به يادگيری برای محصلان و دانشجويان، يوگا، مديتيشن، خنده درمانی، فنون موفقيت و قيافه شناسی و ارتقا خلاقيت و حتی کلاسهای زبان از جمله کلاسهای آموزشی هستند که در اين موسسات تدريس می شوند.

[رزیتا]

دست اندرکاران اين دوره ها می گويند که غالب شرکت کنندگان در اين کلاسها از آنها بهره فوری می برند، اما موفقيت در دوره های جانبی مانند قيافه شناسی بسته به علاقه و سليقه افراد است.

در حالی که قيمت کتابهای خود روان درمانی از 400 تا 4000 تومان است، شهريه دوره های آموزشی در همين زمينه می تواند از 30 هزار تا 105 هزار تومان باشد.

گردانندگان و مدرسان اين دوره ها، که خود ادعا می کنند با خواندن کتابهای خودسازی متحول شده اند، معمولا فارغ التحصيل رشته های غيرروانشناسی هستند.

اين افراد از ديد برخی از شرکت کنندگان نه فقط يک مدرس بلکه ناجی آنان از آلام زندگی هستند.

اعظم قاريان روانشناس در تهران می گويد: "البته اين کلاسها مراجعين مناسبی هم دارند و برخی با شرکت در اين کلاس ها عامل کمک دهنده به خود را پيدا می کنند. اما درصد اين افراد کم است و بيشتر افراد نا اميد از اين کلاس ها برمی گردند. بعضی از مراجعين، که در اين کلاسها شرکت کرده اند، می گويند اين کلاسها بيشتر جنبه شعار دادن دارد و ما سودی نبرده ايم. افرادی که به شدت وابسته به اين کلاسها می شوند در واقع افراد وابسته ای هستند و دوست دارند به تکيه گاهی بچسبند. فقط لازم است يک جلسه در اين کلاسها شرکت کنيم تا متوجه انگيزه آنها بشويم. من اصلا موافق اين کلاسها نيستم اما بالاخره يک عده دارند از اين طريق امرار معاش می کنند."

در کنار اين نمونه های افراطی که متخصصان معمولا برای کمک به آنان استفاده از دارو و روانکاوی را توصيه می کنند، بسياری خواندن کتابهای خودياری را سفری در خودشناسی و نه داروی مسکن برای تخفيف علائم اختلالات در بهداشت روانی می دانند.

[رزیتا]

گيتی خوشدل می گويد: "واژه خودشناسی يعنی شکافتن خود و تمام زوايايی از وجودمان که می خواهيم بشناسيم. چگونه چنين اقدامی می تواند فقط يک مسکن برای روحمان باشد. به نظر من خودشناسی يکی از درنده ترين جراحی ها و آن هم بدون بيهوشی است پس چطور می توانيم آن را يک مسکن بدانيم. در واقع لطف خداوند بوده که ما انسانها بتوانيم يک بار ديگر با خود واقعی مان آشنا بشويم."

سوء استفاده از نيازهای روحی افراد

مباحثی گسترده و جذاب مانند خودشناسی زمينه ای مستعد برای افراد فرصت طلب و سودجو و مايه نگرانی علاقه مندان واقعی به اين گونه مطالب بوده است.

در ايران، در کنار کتابهای خود روان درمانی، کتابهای فال و پيشگويی آينده و تقدير گسترش زيادی داشته که گاه ارتباط آنها با هم را سوال برانگيز کرده است.

منصور همايونی نژاد، مدير مسئول موسسه سالم انديشان می گويد او و همکارانش از منابعی مانند قرآن، ديوان حافظ، ايی چينگ (که به کتاب تقديرات شهرت دارد) و ورق ترو (که عموما برای فال گيری استفاده می شود) به عنوان راهگشايی برای پيشگيری از بروز و درمان اختلالات روانی استفاده می کنند.

آقای همايونی نژاد می گويد: "عده ای که نمی دانند کتابهايی مانند ايی چينگ و ترو و به طور کلی موضوعاتی که در حوزه متافيزيک و فراروانشناسی هستند و علم هنوز نتوانسته آنها را اثبات کند، در واقع چه هستند و يا اين که می خواهند درآمدی داشته باشند، اين کتابها را به خرافه می کشند. من برای سوالاتم از تمام اين چهار کتاب جواب مشترکی دريافت می کنم. يعنی آن چيزی را که می پرسم کتاب قرآن به يک زبان و کتاب ايی چينگ دقيقا همان را با زبانی ديگر پاسخ می دهد. از آنجايی که هر کسی دوست دارد مطالب عرفانی را به يک زبان بشنود، ما در دوره هايمان اين مطالب را به افراد مختلف به زبان خودشان می گوييم. فرضا اگر کسی اصلا قرآن نمی خواند با زبان خودش او را به مسير قرآن می آوريم. حالا می توانيم به اين جريان با ديد منفی يا با ديد مثبت نگاه کنيم."

[رزیتا]

رسول نفيسی، جامعه شناس، درباره اين نوع نگرش و آثار آن در جامعه می گويد: "ايرانی ها زمانی تمام جوابهای خود را در بوستان سعدی، مثنوی و کتب حافظ و خيام و نهج البلاغه جستجو می کردند و اينها همواره منابعی برای سيراب کردن مردم در ايران بوده اند و خواهند بود. اما نسل جوانی که در ايران در ربع قرن اخير رشد کرده اند، نسبت به تفکر در سنت بدبين است چون دولت منادی سنت شده است. معمولا وقتی دولتها بخواهند مسائلی را به زور به مردم تفهيم کنند مردم بازتاب منفی خواهند داشت. اکنون مردم به سوی يک نوگرايی سطحی گرايش پيدا کرده اند و از سنت بسيار قوی و زيبايی که در ادبيات ايران و صوفيه وجود دارد فاصله گرفته اند. جای تعجب نيست که جوانان به سوی کتابهايی می روند که نه ريشه علمی و نه تاريخی دارد بلکه فقط منادی يک نوع تجدد است. اين مقوله در ديگر حوزه ها مانند فلسفه و ادبيات نيز ديده می شود که توجه جوانان معطوف مسائل فوق مدرن و نوعی گريز از سنت است. آنان همچنين به کتابهای خود روان درمانی و درويشی گری مدرن، که بيشتر به دنبال درويشهای هندی است، جلب شده اند. اينها منابعی بی ريشه و متعلق به جامعه فوق مدرن هستند که در ايران جذابيت پيدا کرده اند."

اما، گرچه عمده خوانندگان کتابهای خود روان درمانی در ايران جوانان هستند اما گروه های سنی بالاتر که ظاهرا بايد با سنتها انس بيشتری داشته باشند نيز جذب اين گونه کتابها شده اند.

آقای نفيسی می گويد: "دنيوی گری که در جوامع مدرن به تدريج حاصل شد در ايران پس از انقلاب اسلامی، که دين به عنوان يک مسئله سياسی مطرح شد و دولت و دين يکی شدند، به سرعت زيادی صورت گرفت. به نظر می رسد اين روند در خشک کردن منابع تغذيه روانی جامعه تاثير فوری داشته است و اين شايد يکی از دلايلی است که مردم به سمت اين گونه کتابها سوق پيدا کرده اند. شايد در گذشته دين سنتی در مقايسه با آنچه دين دولتی ناميده می شود در تسهيل مسائل روانی مردم اثر بيشتری داشت. در هر حال، اين پديده يک پديده شهری و يک پديده جامعه مدرن است و برای طبقه متوسطه تحصيلکرده بيشتر از افراد روستايی يا بی سواد يا افراد کم درآمدتر جامعه مصداق دارد."

در حالی که برخی بر اين عقيده اند که اميد به زندگی در سطح جامعه ايران، به ويژه در ميان جوانان، بسيار کم است و طالبين کتابهای خود روان درمانی در واقع با خواندن آنها فقط سعی دارند مشکلات خود را آسانتر تحمل کنند، دسته ای ديگر می گويند نياز به اين نوع مطالب يک مقوله جهانی است و نه تنها زمان برای ظهور اين کتابها آماده بوده است بلکه اين کتابها توانسته اند در پاسخگويی به اين نيازها موفق باشند.