«شهرری، پایتخت هفت هزارساله ای که فراموش شد

**ساقي** · #1 11-23-2009

«شهرری، پایتخت هفت هزارساله ای که فراموش شد»

در دامنه جنوبی رشته كوه توچال جلگه‌ای پهناور هست كه از دیرباز مسكون و معمور بوده است؛ آبادی‌های بزرگ و قدیمی این پهنه ری باستان است كه از چند قرن گذشته عظمتش را به‌تدریج از دست داده و تهران وارث شهرت و اعتبار آن شده است. تاریخ مسكون شده این جلگه تا زمان مهاجرت اقوام آریایی پیش می‌رود.

پیدا شدن سفال‌های ساده و الوان و ظروف قدیمی در ری و نواحی آن قدمت آبادی‌های آنجا را ثابت می‌كند. حدود سال 1313 خورشیدی در حفاری علمی‌ای كه در جنوب كوه چشمه علی در شمال بقعه ابن بابویه در پهنه شهر ری انجام شد ظروف سفالین نقش دار و سفال‌های منقش و بسیار جالب از حدود 6هزار تا 4هزارسال قبل كشف و معلوم شد كه در آن پهنه مردمی متمدن می‌زیسته‌اند و این آثار به آنها تعلق دارد. ری كه اكنون آثار بازمانده آن در 6كیلومتری جنوب‌شرقی تهران به چشم می‌خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت از مهم‌ترین بلاد سده‌های نخستین اسلامی است. جز بغداد و نیشابور، شهری با آن قابل رقابت نبود. شهری كه باید آن را بحق مادر تهران دانست.

در «برهان قاطع» ‌ آمده است: «ری به فتح اول و سكون ثانی، نام شهری است در عراق (عراق عجم) و نام شاهزاده‌ای هم بوده است. گویند او را برادری بود كه راز نام داشت. هر دو به اتفاق شهری بنا كردند. در تسمیه آن با هم نزاع كردند تا به نام خود هر كنند. بزرگان آن زمان برای دفع نزاع شهر را به نام ری و اهل شهر را به نام راز گذاشتند و اكنون اهل شهر را رازی و شهر را ری می‌گویند.»

دروازه شهر ری در سال 1305

:::.. آب و هوا

هوای شهر ری معتدل و خشک می‌باشد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۴۲ درجه سانتی‌گراد بالای صفر و حداقل در زمستان به ۴ درجه سانتی‌گراد زیر صفر می‌رسد. میزان باران سالیانه شهر ری به طور متوسط ۲۰۰ میلی‌متر است

‌:::.. شهر ‌گردشگری تهران

شهرری جنوبی‌ترین منطقه شهری با جمعیت 800 هزار نفر و وسعت 40 كیلومتر مربع داخل محدوده شهری و 242 كیلومتر مربع حریم بوده و همچنین این منطقه دارای 5 ناحیه داخل محدوده و 2ناحیه خارج محدوده و 21 محله است. شهرری دارای 35 اثر تاریخی است كه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، ابن بابویه، برج طغرل، آتشكده ری، دژ رشكان، چشمه علی، باروی ری و نقش برجسته آن از شاخص‌ترین آنهاست.
همچنین با توجه به خیل عظیم زائران و مسافران زیارتی شهرری كه سالانه به 10میلیون نفر می‌رسد، شهرری هشتمین شهری است كه به‌عنوان شهر نمونه انتخاب شد و این موضوع برای توسعه گردشگری این شهر به‌خصوص گردشگری مذهبی حائز اهمیت است و زوار حضرت عبدالعظیم(ع) چهره‌ای تاریخی – مذهبی به این منطقه بخشیده و آن را نسبت به سایر مناطق تهران متفاوت ساخته است. ری بخشی از تكامل و فرهنگ در سرزمین ایران است و به‌علت ویژگی‌های جغرافیایی خود هیچ‌گاه از بین نرفته اما بی رونق ‌شده است.
و علاوه بر این ویژگی‌های منحصر، جایگاه این منطقه از نظر فضای شهری نیز بسیار شاخص است و به‌عنوان عنصر اصلی و انسجام‌بخش فضای شهر تهران به شمار می‌آید و دسترسی مناسب با توجه به عبور كمربندی تهران (آزادگان) از شمال منطقه و نیز وجود ایستگاه‌های فعال مترو و امكان ارتباط سریع با مركز تهران و سایر نقاط اصلی آن نیز از دیگر ویژگی‌های شهرری است.

:::.. پیشینه تاریخی ری

بسیاری از مورخان، بنای نخستین این شهر را به شیث بن آدم و گروهی به شاهان اساطیری باستان از جمله به هوشنگ پیشدادی فرزند كیومرث و بعضی نیز به «روی» یا «رازی» فرزندان نوح نسبت داده‌اند.
قدیمی‌ترین آثار مكشوفه در ری متعلق به هزاره ششم است كه آثار این دوره از چشمه علی در شمال ری توسط اریك اشمیت در سال‌های 1936-1934 از این تپه به دست آمده و مربوط به دوران نوسنگی است.
علاوه بر آن در بیشتر محوطه‌های باستانی دشت ری از جمله در تپه ارگ و باروی ری، یافته‌های سفالینه‌های خاكستری صیقل یافته و ظریف مربوط به دوره آهن و اواخر هزاره اول است كه نشانگر اهمیت این منطقه از نقطه نظر روشن شدن ارتباط با شرق و غرب و تعیین چگونگی یا تاثیر وجود مردمان تازه وارد به فلات مركزی است.
ورود آریایی‌ها در حدود هزاره دوم پیش از میلاد به ری و استقرار شعبه‌ای از آنها در مسیر حرکت خود به شمال و غرب، آثاری از خود بر جای گذاشته که شواهد آن به صورت کوره‌های سفال پزی در کهریزک و نیز در سال ۱۳۷۳ در تپه معمورین در فرودگاه بین المللی امام خمینی به دست آمده‌است، پس از ورود به آریایی‌ها که مهمترین آنها مادها و پارس‌ها می‌باشند و در آمیختن آنها (مادها) با بومیانی که پیش از آنها در این سرزمین مستقر بودند این منطقه نیز در تقسیم بندی مادها به رماد رازی یا راگا، راگس که در جنوب تهران قرار داشت قرار گرفت (۷۲۰ - ۵۵۰ پ.م) با پیروزی کوروش بر جد خود آژدهاک در سال (۵۵۰پ.م) پایه‌های اولین امپراتوری بزرگ جهانی پی‌ریزی شده که مدت دو قرن تا سال (۳۳۰ پ.م) دوام یافت این امپراتوری علاوه برسرزمین‌های واقع در محدوده حکومت ماد از شرق تا سند، غرب تا آسیای صغیر را نیز در بر می‌گرفت، در تقسیم بندی داخلی تغییرات چندانی نسبت به دوره ماد داده نشد و ایالات مادی همچنان با همان نام بر جای ماندند در این دوره این منطقه در محدوده (رک) قرار داشته‌است. در بند ۱۲ از ستون ۱ متن پارسی باستان کتیبه بیستون آمده‌است:«داریوش شاه گوید: پس از آن، (فرورتیش) با سواران کم گریخت، سرزمینی (ری) نام در ماد سو روانه شد...»
در بند ۱۱ ستون ۳ متن پارسی باستان بار دیگر از ری نام برده می‌شود: «داریوش شاه می‌گوید: پس از آن من سپاه پارسی را از ری نزد ویشتاسپ فرستادم...»
اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان به ری وارد می‌شود و ویرانی‌ها به بار می‌آورد. پس از مرگ وی به دست سردارانش تقسیم شد و در این میان سلوکوس سردار نامی او با غلبه بر آنتیگون قسمت اعظم آسیای غربی را تصرف نموده و سلسله سلوکی را در سال (۳۱۲ پ.م) تشکیل داد.
در عهد سلوکیان، در ری زلزله‌ای شدید روی داد، شهر بر اثر این زلزله ویران شد و سلوکوس اول (بین سالهای ۳۱۲-۲۸۰ قبل از میلاد) شهر را دوباره ساخت و نام زادگاه خود اورپس را بر آن نهاد، به همین خاطر در دوران سلوکیان از شهر ری به نام اورپس در تاریخ یاد می‌شود.

...

**ساقي** · #2 11-23-2009

کاروانسرای شاه‌عباسی شهرری، اکنون به عنوان انبار استفاده می‌شود.در عصر اشکانیان به علت اینکه آثار بجا مانده از اشکانیان توسط سلسله بعدی یعنی ساسانیان از بین رفته‌است اطلاعات زیادی در دست نیست و لی آنچه مسلم است ری همچنان اهمیت خود را حفظ کرده و برج و باروی عظیمی در نزدیکیو ابتدای چشمه سوربن یا چشمه علی فعلی که اختصاص به شاهان و امرا داشت ساخته شده‌است. در این دوران ری به صورت یک مرکز دینی تجاری و قطب کشاورزی و دامداری به حیات خود ادامه داده‌است.
شهر ری در دوران ساسانیان از مراکز بزرگ دینی زرتشتیان بود و در آن به وسیله موبدان موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان وجود داشت. باید گفت ری در دوره ساسانیان شهر مقدس نامیده می‌شد و آتشکده ری از بزرگترین آتشکده‌های آن عصر بود که بقایای آن نیز هم اکنون وجود دارد.

علی برزگر، كارشناس‌ باستان‌شناسی و مسئول آموزش معاونت فرهنگی – اجتماعی شهرداری شهرری در این باره می‌گوید: شهرری در زمان‌های گذشته یكی از باشكوه‌ترین شهرهای اسلامی بود و اوج شكوه و عظمت آن را باید در دوران سلجوقی از قرن ۱۱ تا ۱۳ میلادی جست‌وجو كرد.
با حمله مغول، ری تخریب شد و به ‌تدریج استحكامات، مساجد، كاخ‌ها و خانه‌های زیبای این شهر به خاكریزها و تپه‌های كوچك مسطح تبدیل شد و با گذشت 600سال، بخش اعظم پایتخت سلجوقی زیر این تپه‌ها پنهان شد. آنچه امروز از محدوده بافت تاریخی ری برجای مانده است، به 3بخش تقسیم می‌شود؛ ارگ یا شهر شاهی ری، دیوار اصلی برج و باروی ری یا دیوار دوم و گورستان‌های شهر ری.

ارگ در حقیقت ادامه یك بنای دفاعی بنا شده روی قلعه و دژ شمالی رشكان بوده كه تاسیسات گوناگونی داشته است. این بنا از سنگ ساخته شده بود و از وضعیت امنیتی- حفاظتی طبیعی كوه نیز بهره می‌برد. اكنون بخش محدودی از باروی جنوبی و شرقی ارگ باقی مانده است و در جنوب‌غربی آن نیز كارخانه گلیسیرین قرار دارد. این دیوار مانند باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برج‌های پشتیبان است.

برزگر در ادامه ری را با قدمتی 7هزار ساله و با نشانه‌های تمدنی درخشان چون تپه چشمه‌علی به‌عنوان شاخص فرهنگی مهمی در منطقه دانست و یادآور شد: ری شهر مهم مذهبی زرتشتیان بوده و یكی از مراكز مهم تربیت مغان و موبدان زرتشتی محسوب می‌شده است. نام این شهر در كتاب‌های مذهبی زرتشتیان، «رغه» ذكر شده و در كتاب‌های تاریخی یكی از شهرهای بزرگ دولت ماد بوده است. از اهمیت این شهر در دوران هخامنشیان است كه نام آن در سنگ نبشته بیستون به‌صورت «رگا» در كتیبه‌ای از داریوش هخامنشی به 3 زبان آمده است. ری در زمان سلوكیان در پی ویرانی در اثر زلزله شدید، دوباره آباد شد.

:::.. وقایع تاریخی

در زمان قاجار نیز ناصرالدین شاه که به تیر میرزا رضای کرمانی کشته شد، در همان حرم عبدالعظیم حسنی (شاه عبدالعظیم) دفنش کردند و بعدها سنگ قبری از مرمر برایش تراشیدند که جزو شاهکارهای سنگتراشی قاجاری به حساب می‌آید.

:::.. نام‌های قدیم ری

آرساسیا، آرساکیا، ارشکیه، اروپس، اروپوس، اَلرّی، اورپا، اورپُس، ائوروپوس، بت رازیکایه، حضرت عبدالعظیم، دورا، رِ، راجیس، راجیش، راجیک، راز، رازی، رازوک، راژس، راک، راکس، راکیا، راگ، راگا، راگای، راگز، راگس، راگو، راگیا، راگیانا، رام اردشیر، رام پیروز (رام فیروز)، رائی، راورُپُس، رای، رغه، رک، رگ، رگا، رگس، رگه، ری ارشیر، ریشهر، شیخ‌البلاد، ماد پایین، ماد راجیانا، ماد رازی، ماد راگیان، ماد رگیانا، ماد سفیلا، محمدیه، مدی، ئوروپوس.

**ساقي** · #3 11-23-2009

:::.. دروازه‌های ری

شهرری از زمان‌های بسیار دور از سویی مركز تجارت و معبر بازرگانان و قافله‌ها و بازار تبادل كالاهای مختلف بوده و از سوی دیگر به سبب آبادی، شهرت، اعتبار و عظمت، نظر جهانداران مختلف را جلب كرد.
به همین سبب در چهار طرف آن دروازه‌های آبادی وجود داشت. در دوره اسلامی نیز كه شهر جدید احداث شد دروازه‌هایی آهنین تهیه كردند. نام دروازه‌های ری در كتاب‌های «المسالك و الممالك» و «صوره الارض» و «معجم البلدان» آمده است؛ مثل دروازه‌های كوهكین، باطان، در مصلحگاه، دروازه آهنین و... .

:::.. بافت تاریخی شهرری و جایگاه مقابر در معماری

محله‌های مهم ری عبارتند از: محله‌های باطان، پالانگران، دررشقان، در شهرستان، در عابس، دركنده، مصلحگاه، زامهران كلاهدوزان، مهدی‌آباد، ساری ایلات و فخرآباد.
در سال‌های گذشته باروی اصلی شهرری در قسمت غربی توسط اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد. به اعتقاد كارشناسان میراث فرهنگی، بافت تاریخی شهرری در اصل نه بافتی مسكونی با قدمتی تاریخی بلكه شماری از آثار باستانی و محوطه‌های باستان شناختی است كه با توسعه بافت شهری جدید ری ارتباط مستقیم دارد. بنابراین آشكار است كه در اجرای هرگونه طرح حفاظت و احیا باید ابتدا ماهیت و چگونگی این بافت، مطالعه و شناسایی شود.
محدوده بافت تاریخی ری براساس محله‌های امروزی چنین است: از شمال به جاده كمربندی تهران، از جنوب به جاده كمربندی شهرری از شرق به كوه‌های سیمان شهرری و از غرب به خیابان شهید رجایی. علی برزگر درخصوص اینكه مقابر، جایگاه اصلی و كهن خود را به‌تدریج در معماری از دست داده است یادآور شد: جایگاه مقابر به‌خصوص امامزاده‌ها در حیات اجتماعی مذهبی ایران تاكنون ادامه داشته است.

امروزه این نوع بناها بیشترین بناهایی هستند كه برای انجام مراسم مذهبی، زیارت و... درون شهر‌ها و روستاها و در قلب مردم به حیات خود ادامه داده است. بدیهی است كه در منطقه شهر‌ری به تاسی از سایر مناطق اسلامی آرامگاه‌هایی ایجاد شده است. این كارشناس اظهار كرد: بررسی‌ها و كاوش‌های باستان‌شناختی كه در سده اخیر در شهرری صورت گرفته بیشتر مربوط به دوران پیش از تاریخ و بعد از آن به دوره تاریخی محدود بوده است و باید گفت بناهای آرامگاهی ری در دوره اسلامی همچنان مهجور بوده و مورد بررسی قرار نگرفته است و همین مسئله سبب شده تا از بناهای آرامگاهی منطقه اطلاعات ناچیزی داشته باشیم.
ری تنها منطقه باستانی استان تهران است که دارای آثار تاریخی و مکان‌های دیدنی زیادی است. این منطقه قطب توسعه توریسم مذهبی استان تهران نیز به شمار می‌آید. جاذبه‌های تاریخی شهرستان ری بر جاذبه‌های طبیعی منطقه غالب است. قدمت طولانی و سابقه کهن ری سبب شده که آثار تاریخی بسیار قدیمی مانند باروی ری برین - که مربوط به سده‌های قبل از میلاد است - در این شهر وجود داشته باشد. برخی از مهمترین آثار تاریخی‌های شهر ری عبارتند از:

:: بازارها

بازار باب الجبل، باب سین، باب هشام، بلیان، چهارسوق یا چهار بازار، بازار دهک نو، بازار روده، که این بازار از همه بازارها معمورتر و آبادتر بوده‌است. بازار ساربانان، بازار نرمه یا رسته نرمه، که منسوب به دیه نارمک است و بازار نصرآباد بازارها گویا بیشتر مکشوف و بدون سقف بوده‌است.

:: دروازه‌ها

دروازه آهنین، باطان، که از آنجا به سوی عراق و بغداد می‌رفتند. دروازه بلیّان که این حدود جوانمرد قصاب فعلی واقع بوده که از آنجا به قزوین می‌رفتند، دروازه جاروب بندان، باب الحراب دروازه حنظله، دروازه خراسان، دروازه دولاب، در راس الروده، در رشقان یا رشکان، در زامهران باب سین یا باب الصّین، باب الصبرین، در عابس، درغناب، درکنده، دروازه کوهکین که از آنجا به طبرستان می‌رفتند، باب المدینه یا در شهرستان، در مصلحگاه و دروازه هشام که از آنجا به قومس و خراسان می‌رفتند

:: آثار تاریخی پیش از اسلام
تپه میل - آتشکده بهرام
چشمه علی
باروی ری
دژ رشکان

:: آثار تاریخی پس از اسلام
بازار ری
کاروانسرای شاه‌عباسی (شهر ری)
برج طغرل
قلعه طبرک
استودان گبرها
برج نقاره‌خانه
زندان هارون
گنبد امیر اینانج
کاروانسرای کنارگرد
قلعه گبری

:: اماکن مذهبی

امام زاده عبدالله شهرری.شهرری بیش از آنکه به دلیل آثار تاریخی و باستانی مشهور باشد، به عنوان یک شهر مذهبی شناخته می‌شود. آرام‌گاه‌های متعددی از منسوبان به امامان شیعیان در شهر ری وجود دارد. آرامگاه حضرت عبدالعظيم حسني موسوم به شاه عبدالعظیم (ع) یکی ازمهم‌ترین آثار مذهبی شهرستان ری است. برخی از مهمترین آرامگاه‌های شهر ری عبارتند از:

آرامگاه ابن بابویه
آرامگاه امام‌زاده ابراهیم (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده حمزه (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده ابوالحسن (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده ابوالقاسم (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده اسماعیل (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده ایوب و یوشع
آرامگاه امام‌زاده حسین (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده رقیه (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده سه برادران
آرامگاه امام‌زاده شاهزاده ابراهیم و شاهزاده اسحق
آرامگاه امام‌زاده شاهزاده حسین (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده شعیب (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده طاهر (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده عبدالله (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده علی و قاسم (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده عین‌ و غین (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده غیبی (شهر ری)
آرامگاه امام‌زاده هاجر خاتون
آرامگاه امام‌زاده هادی (شهر ری) (مسجد ماشاء الله)
آرامگاه امام‌زاده یعقوب (شهر ری)
آرامگاه بی‌بی‌زبیده (شهر ری)
آرامگاه بی‌بی‌شهربانو
آرامگاه جوانمرد قصاب
آرامگاه سه دختران
آرامگاه شاه عبدالعظیم

:::.. گردآوری: نشریه الکترونیکی پارس پلانت

:::.. بازآفرینی از:
همشهری آنلاین
ویکیپدیا
نشریه الکترونیکی جغرافیای ایران