عطا ملک جويني- تاريخ‌ جهانگشاي‌

[ساقي]

عــطامـلك‌ جـوينـي‌ (623 ـ 681 ه .ق‌)
علاءالدين‌ عطاملك‌ جويني‌
از دانشمندان‌ و مورخين‌ صاحب‌ نام‌ ايران‌

عــطامـلك‌ جـوينـي‌ (623 ـ 681 ه .ق‌) علاءالدين‌ عطاملك‌ جويني‌ از دانشمندان‌ و مورخين‌ صاحب‌ نام‌ ايران‌ به‌ شمار مي‌رود. اين‌ دانشمند فرزانه‌ به‌ خاندان‌ اصيل‌ جويني‌ تعلق‌ داشت‌ كه‌ در جوين‌ واقع‌ در ايالت‌ خراسان جايگاه‌ مهمي‌ داشتند و از عهد ‌سلجوقيان وظيفه‌ صاحب‌ ديواني‌ و جمع‌ و جبايت‌ خراج‌ و ماليات‌ اين‌ منطقه‌ را بر عهده‌ داشتند. آنان‌ در دوره‌ ‌خوارزمشاهيان در خدمت‌ شاهان‌ اين‌ سلسله‌ بودند و پس‌ از هجوم‌ مغولان‌ به‌ ايران‌ به‌ خدمت‌ آنان‌ درآمدند.

بهاءالدين‌ پدر عطا ملك‌ در عهد خانان‌ مغول‌ وزير خراسان‌ بود و پس‌ از تشكيل‌ حكومت‌ ايلخانان‌ مغول‌ در ايران‌، دو فرزندش‌ شمس‌الدين‌ جويني‌ موسوم‌ به‌صاحب‌ ديوان‌ و عطاملك‌ جويني‌ كه‌ هر دو بهره‌ وافري‌ از علم‌ و ادب‌ و هنر داشتند به‌ مقام‌ بالايي‌ در دربار مغولان‌ دست‌ يافتند.

عطا ملك‌ جويني‌ در جواني‌ پس‌ از كسب‌ علم‌ و دانش‌ به‌ خدمت‌ مغولان‌ درآمد. وي‌ چند سال‌ در خدمت‌ خان‌ بزرگ‌ منكوقاآن‌ بود و چند بار به‌ همراه‌ ارغون‌ آقا، امير خراسان‌، به‌ مغولستان‌ و نواحي‌ دور دست‌ ماوراءالنهر سفر كرد. عطا ملك‌ ذهني‌ فعال‌ و روحي‌ پرتلاش‌ داشت‌ و در طول‌ اين‌ سفرهاي‌ منحصر به‌ فرد به‌ اطلاعات‌ فراواني‌ در خصوص‌ مغولان‌ و نحوه‌ زندگي‌ آنها دست‌ يافت‌.

وي‌ در زمان‌ لشكركشي‌ هلاكوخان‌ اولين‌ ايلخان‌ مغول‌ به‌ اردوي‌ خان‌ پيوست‌ و در سفرهاي‌ جنگي‌ هلاكو بر عليه‌ اسماعيليه و فتح‌ بغداد ملتزم‌ ركاب‌ بود. وي‌ شرح‌ مشاهدات‌ خود را بويژه‌ در تسخير قلعه‌ الموت و به‌ قتل‌ رساندن‌ آخرين‌ خليفه‌ عباسي‌ در بغداد به‌ رشته‌ تحرير درآورده‌ است‌ كه‌ اين‌ خاطرات‌ بسيار جالب‌ و عبرت‌آموز است‌.

جويني‌ به‌ همراه‌ خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسي‌ در طول‌ سفر هلاكو از خراسان‌ تا بغداد تلاش‌ فراواني‌ به‌ خرج‌ داد تا مغولها ويراني‌ كمتري‌ در شهرها و روستاهاي‌ ايران‌ به‌ بار آورند و حتي‌ در چند مورد ايلخان‌ را به‌ تعمير برخي‌ از قنوات‌ و روستاهاي‌ ويران‌ شده‌ برانگيخت‌. هلاكو به‌ عطا ملك‌ جويني‌ احترام‌ مي‌گذاشت‌ و بنا به‌ خواهش‌ اين‌ دانشمند فرزانه‌ بسياري‌ از كتب‌ موجود در قلعه‌ افسانه‌اي‌ الموت‌ و برخي‌ از آلات‌ و ادوات‌ رصدگيري‌ ستارگان‌ در اختيار وي‌ قرار گرفتند و عطاملك‌ با تمهيداتي‌ خاص‌ موفق‌ شد كه‌ از نابودي‌ اين‌ كتب‌ و به‌ آتش‌ كشيده‌ شدن‌ آنها جلوگيري‌ نمايد. اين‌ اطلاعات‌ ذيقيمت‌ و دست‌ اول‌ در كتاب‌ بزرگ‌ او توضيح‌ داده‌ شده‌ است‌.

عطاملك‌ پس‌ از گشوده‌ شدن‌ بغداد و به‌ قتل‌ رسيدن‌ خليفه‌ عباسي‌، از سوي‌ هلاكو به‌ امارت‌ بغداد منصوب‌ گشت‌ و بيست‌ سال‌ در مقام‌ خود باقي‌ ماند. وي‌ حاكمي‌ عادل‌ و اميري‌ دانشمند و با فرهنگ‌ بود و در دوران‌ حكومت‌ خود بر عراق‌ عرب‌ و خوزستان‌، به‌ تجديد خرابي‌ها و ويراني‌هاي‌ بيگانگان‌اشغالگر پرداخت‌ و با كمك‌ برادرش‌ شمس‌الدين‌ صاحب‌ ديوان‌ بر بسياري‌ از مشكلات‌ اقتصادي‌ واجتماعي‌ مردم‌ محنت‌زده‌ عهد خود مرهم‌ نهاد..(1)


وي‌ شاهكار بزرگ‌ خود تاريخ‌ جهانگشاي‌ را كه‌ به ‌تشويق‌ جهانگشايان‌ مغول‌ آغاز كرده‌ بود در سال‌ 659 ه. ق‌ به‌ پايان‌ رسانيد و در سه‌ مجلد عظيم‌ تاريخ‌ امپراطوري‌ مغول‌ از نخستين‌ لشكركشي‌هاي‌ چنگيزخان‌ تا لشكركشي‌ هلاكوخان‌ به‌ ايران‌ وبغداد را به‌ تفصيل‌ مورد بحث‌ و بررسي‌ قرار داد. وي‌ با وجود اينكه‌ به‌ اصرار خانان‌ مغول‌ نگارش‌ اين‌ كتاب‌ را آغاز نمود ولي‌ در عين‌ حال‌ در لابه‌ لاي‌ صفحات‌ آن‌ جوانب‌ سياه‌ و تاريك‌ حكومت‌ خانان‌مغول‌ نظير ويراني‌ شهرها و نواحي‌ و غارت‌ بي‌بند و بار و سياست‌ مالياتي‌ وحشيانه‌ حكام‌ مغول‌ را توصيف‌ كرده‌ است‌.

عطا ملك‌ و ساير خاندان‌ جويني‌، همانند ساير ايرانياني‌ كه‌ خالصانه‌ به‌ خدمت‌ مغولان‌ درآمدند،سرنوشت‌ دردناكي‌ داشتند. خواجه‌ شمس‌الدين‌ محمد جويني‌ كه‌ وزير هلاكو، اباقاخان‌ و ارغون‌ خان‌ بود، در زمان‌ ارغون‌ مورد خشم‌ خان‌ قرار گرفت‌ و پس‌ از ضبط كليه‌ اموال‌ بطرز فجيعي‌ به‌ قتل‌ رسيد.فرزندان‌ شمس‌الدين‌ نيز در پي‌ پدر كشته‌ شدند.

عطا ملك‌ جويني‌ نيز كمي‌ قبل‌ از به‌ قتل‌ رسيدن‌ برادرش‌ به‌ سبب‌ توهين‌هاي‌ وارده‌ دچار سكته‌ قلبي‌ شد و درگذشت‌. وي‌ را يكي‌ از بزرگ‌ترين‌ مورخان‌ ايراني‌ دانسته‌اند كه‌ عموم‌ جنايات‌ وارده‌ بر ايران‌ را در اثر حمله‌ مغول‌ها به‌ تصوير كشيده‌ است‌ (هنوز تا رستاخيز اگر توالد و تناسلي‌ باشد، سكنه‌ مردم‌ بعشر آنچه‌ بوده‌ است‌ نخواهد رسيد وآن‌ اخبار از آثار اطلال‌ و دمن‌ توان‌ شناخت‌ كه‌ روزگار عمل‌ خود بر ايوانها چگونه‌ نگاشته‌ است‌).

خاندان‌ جويني‌ نام‌ و يادي‌ نيك‌ و آثار آباداني‌ از خود بر جاي‌ گذاشتند و عطا ملك‌ جويني‌ به‌ همراه‌ برادر خردمندش‌ خواجه‌ شمس‌الدين‌ نام‌ خود را بر تارك‌ قله‌ رفيع‌ فرهنگ‌ و ادب‌ ايران‌ زمين‌ به‌گونه‌اي‌ جاوداني‌ ثبت‌ نمود.




1 -نقل‌ كرده‌اند كه‌ وي‌ در طول‌ حكومت‌ بر بغداد، اين‌ شهر را به‌ اوج‌ آباداني‌ و شكوه‌ رسانيد و ضمن‌ ترميم‌كامل‌ خرابي‌هاي‌ مغولان‌، بغداد را به‌ بهترين‌ وجهي‌ آراست‌.

[ساقي]

تاریخ جهانگشای

هنر اكنون همه در خاك طلب بايدكرد زانك اندر دل خاكند همه پرهنران

يكي از كتب معتبر و ارزشمند تاريخي ايران زمين از سالهاي قرن هفتم كه با يورش مغولان همراه بود تاريخ جهانگشاي جويني است كه توسط عطا ملك جويني از منشيان و نويسندگان و درباريان دستگاه مغول بوده است كه با زيركي هر چه تمام آيندگان را از اوضاع زمانه خويش آگاه كرده است

تاریخ جَهانگُشای کتابی درباره تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تا ۶۵۵ق، نوشته به فارسی بدست عطاملک جوینی است.

نویسنده آن سال‌ها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اباقا و تگودار، دارای منصب، و گواه بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی پیش آمدها گذشته را نیز از گواهان آن‌ها و از خاندان خود که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده‌اند، شنیده بوده است.

تاریخ جهانگشای تاریخ سیاسی محض نیست، زیرا نویسنده هنگام رویدادنگاری، درباره اوضاع اقتصادی، اجتماعی، بافت شهرها و موقعیت جغرافیایی آنها و اسامی قدیمی شهرها نیز توضیحات بی‌همتایی داده است.

این کتاب در سه جلد است؛ در جلد دوم، به ویژه مستقیماً مسائل دوران خوارزمشاهی مورد بررسی قرار می‌گیرد. جلد سوم نیز مربوط به اسماعیلیان است که بخش مهمی از تاریخ خوارزمشاهیان را به خود اختصاص داده است.

[ساقي]

تاریخ جهانگشای جوینی نوشته محمد جوینی



تاریخ جهانگشای جوینی، تالیف «علاء‌الدین عطا ملک‌بن محمد»، از رجال و مورخان ایرانی در قرن 7 هجری قمری است. عطاملک در 623 هجری متولد شد. از جوانی، قبل از آن که به سن بیست سالگی برسد، وارد کارهای دیوانی شد و به خدمت امیر ارغون خان (حکمران خراسان) پیوست و دوبار همراه وی به مغولستان سفر کرد.

عطاملک در سال 654 هجری که هولاگر خان به خراسان آمد، به خدمت او درآمد و در جنگ‌های او با اسماعیلیان الموت و خلیفه عباسی در بغداد شرکت کرد. در سال 657 هجری به حکومت عراق عرب و خوزستان منصوب شد و بیش از 20 سال در آن سمت باقی ماند اما عاقبت در عهد اباقاخان خود و بردارش شمس‌الدین به سعایت مجدالملک یزدی دستگیر و زندانی شدند.

چون تگودار به سلطنت رسید، عطاملک از زندان رهایی یافت (681 ه.ق)، ولی اندکی بعد در اران درگذشت و در تبریز به خاک سپرده شد. «تسلیه‌الاخوان» (رساله‌ای به فارسی در شرح آن چه در ایام اباقاخان بر او گذشته بود) و «تاریخ جهانگشای» از آثار اوست.


تاریخ جهانگشای، نثری منشیانه دارد و از مراجع معتبر تاریخ مغول است و مطالبی در آن آمده که در منابع دیگر به دست نمی‌آید. مورخانی چون وصاف الحضره، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، ابن‌العبری، ابن الطقطقی، شهاب‌الدین احمدبن یحیی کاتب دمشقی، حمدالله مستوفی و خواندمیر و میرخواند مطالبی از او نقل و اقتباس کرده‌اند.


این اثر را نخستین‌‌بار علامه «محمد قزوینی» تصحیح و در سه جلد، بین سال‌های 1329 تا 1355 هجری قمری (1911 تا 1937 میلادی) در لیدن هلند به چاپ رساند و در ایران نیز این کتاب بارها از طرف انتشارات کلاله خاور (1337)، مجلس (1352)، بامداد (1362)، امیرکبیر (1362)، بامداد و ارغوان (1367)، دنیای کتاب (1375)، انتشارات امیرکبیر (1378)، انتشارات دستان (چاپ سوم 1388) چاپ و منتشر شده است.


تاریخ جهانگشای جوینی که به مدد فهم و درک عطاملک جوینی، ‌مورخ و وزیر ارغونشاه یا ارغون‌خان و بعدها وزیر هلاکو خان نوشته شد، یکی از معتبرترین کتاب‌های تاریخی در روایت دوران یاد شده است که به نوشته‌ ادوارد براون «بی تردید بهترین و معتبرترین گزارش یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ جهان یعنی ظهور و گسترش ناگهانی قدرت مغول در سده‌ سیزدهم میلادی را در خود جای داده است»

افزون بر این از آن‌جایی که جوینی از دبیران برجسته‌ زمان خود بود و در دانش‌های لازم در حرفه دبیری از جمله فن بلاغت و زبان سخته دستی تمام داشت، تاریخ جهانگشای او از نثری فاخر و تمام عیار برخوردار است و از این جنبه نیز در ردیف بهترین متن‌های کلاسیک ادب فارسی قرار می‌گیرد.

کتاب را استاد محمد قزوینی تصحیح کرده است که در نوع خود بنیانگذار شیوه‌ای خاص در تصحیح متون کهن بوده است. قزوینی تصحیح این کتاب را به توصیه‌ ادوارد براون و مؤسسه زیر نظرش بر عهده گرفت و ابتدا جلد نخست آن را انتشار داد و سپس جلدهای بعدی (دوم و سوم) را و در هر جلد مقدمه‌ای درباره شیوه‌ تصحیح خود و نسخه‌هایی که وی اساس کار قرار داده را برای خواننده توضیح داده است.




...