اقتباس ادبی در ادبیات دراماتیک

[deltang]

اقتباس ادبی در ادبیات دراماتیک

بشر از بدو تاریخ خلقت همواره پیرو و متأثر از طبیعت و جهان پیرامون خود بود. آنچه را از غرایز ودیعه داشت، بروز می داد و آنچه را مورد نیاز می داشت، تقلید می کرد. انسان عجین با طبیعت۱ بود و از این حیث و در میان دیگر موجودات، بهترین طبیعت گرا۲ به حساب می آمد، او کائنات را کندوکاو و جست وجو می کرد و استادی حاذق و بی مانند در گرته برداری و مدل سازی بود. اولین و کارآمدترین تأثیرپذیری خود را از طبیعت با نمایش دادن و سپس با زبان تصویری (نقاشی) بروز داد. او با نمایش دادن و نقاشی کردن سعی در تسخیر و به سلطه درآوردن طبیعی داشت که شناخت کافی و وافی نسبت به آن نداشت و از آنجایی که هر چیز نامتعارف و ناشناخته آن هم با چنین طیف وسیع و هیبتی سترگ هراس انگیز به نظر می رسد. بشر بدوی می کوشید تا سیطره و استیلای خود را بر جهان گرداگردش از طریق به نمایش گذاشتن قدرت مانورش و زبان تصویرگرش به منصه ظهور بگذارد. از این رو می توان گفت گرته برداری و به اصطلاحی دیگر و بهتر اقتباس عمری به درازای تاریخ آفرینش دارد.
آیا تاکنون به تعداد فیلم ها یا تئاتر های اقتباسی دقت کرده اید؟ اقتباس، خون حیات بخش دنیای سینما و تلویزیون و تئاتر است. دقت کرده اید چه فیلم های بزرگی بر اساس رمان، نمایشنامه و ماجرای واقعی ساخته شده اند. از جمله آن ها می توان به فیلمنامه فیم هایی چون تولد یک ملت۳، ساحره شهر آز۴، بر باد رفته۵، ملکه آفریقا۶، کازبلانکا۷ و همچنین فیلم کلاسیک همشهری کین۸ که برداشتی آزاد از زندگی ویلیام راندولف هرست بود. اقتباس مختص نویسنگان حرفه ای نیست. بسیاری از نویسندگان تازه کار نیز نقطه آغاز خود را با رمان یا ماجرایی واقعی قرار داده و ترجیح می دهند فیلمنامه یا نمایشنامه خود را به شکل اقتباس بنویسند. مثلاً باری مور۹ فیلمنامه سخاوتمند۱۰ را بر اساس زندگی واقعی بیل، یک عقب ماندة ذهنی نوشت. حتی نمایشنامه معروفی چون آمادئوس۱۱ روباه های کوچک۱۲ رانندگی برای خانم دیزی۱۳ و ملاقات۱۴ که متمرکز بر افراد مشهور یا افرادی که به طور روزمره زندگی می کردند و داستان زندگی شان قابلیت تبدیل شدن به یک نمایشنامه اقتباسی داشته است. به طور کلی می توان گفت اقتباس از یک منبع و تبدیل آن به فیلمنامه یا نمایشنامه (ادبیات دراماتیک) یک روند در کار درام می باشد.


● معنای لغوی اقتباس
اقتباس در لغت به معنای پاره آتش گرفتن، نور گرفتن، فایده گرفتن و دانش فراگرفتن از کسی است. در سینما اقتباس به معنی شیوه ای است که از طریق آن یک فیلم بر مبنای آثار مکتوب از جمله رمان، کتاب کمیک و نمایشنامه یا آثار تصویری و شنیداری مانند مجموعه های تلویزیونی یا برنامه های رادیویی ساخته می شود و آنچه اهمیت دارد وفاداری به داستان اصلی است. اقتباس در ذات خود تبدیل و برگردان دستمایه از یک رسانه به رسانه ای دیگر است. تمام دستمایه های اصلی مقاومت می کنند و می گویند: «مرا همین طور که هستم بخواه.» اما اقتباس، تغییر ضمنی را در بر دارد و روندی را در خود دارد که نیازمند بازاندیشی، بازشناخت و درک چگونگی این نکته است که اساساً طبیعت درام با تمام اشکال ادبی دیگر متفاوت است. اقتباس یعنی انتخاب چیزهای مهم در دستمایه هایی که دارای پیچیدگی ها و مقدار خاصی درهم و برهمی و بسیار غنی باشد. گزینش لازمه اقتباس است، به عبارتی آن مقدار از دستمایه که شما دوست دارید، اجازه ورود به اثر دراماتیک را دارد. در اغلب موارد دستمایه با نویسنده سر ستیز دارد. از این رو اقتباس متکی بر شناخت چیزهایی از هر دو قالب است که ذاتاً دراماتیک نیستند. نویسنده با شناخت مکان و علت مقاومت دستمایه در برابر انتقال بهتر می تواند تشخیص دهد که چه دستمایه ای ارزش امتحان کردن را ندارد و به چه مسایلی باید پرداخت تا اقتباس کارآمد شود.


● انواع اقتباس ادبی در ادبیات دراماتیک
سه نوع اساسی اقتباس در ادبیات دراماتیک وجود دارد:
۱) آزاد
۲) وفادار
۳) لفظ به لفظ.
البته بسیاری از انواع اقتباس نیز وجود دارد که بینابین این موارد قرار می گیرد و این دسته بندی حاضر جنبه قراردادی دارد.
الف) اقتباس ادبی آزاد:
عموماً یک ایده، یک موقعیت یا یک شخصیت را از منبع ادبی می گیرند و آن را به گونه ای مستقل می پرورانند. اقتباس آزاد دراماتیک را می توان به پرداخت شکسپیر در ایده ای از پلوتارک یا باندلو گرفته، تشبیه کرد و یا شیوه ای پرداخت نمایشنامه نویسان یونان باستان که اغلب با واحدی سروکار داشتند. سریر خون که آن را آکیراکوروساوای که از مکث شکسپیر بدل به روایت کاملاً متفاوتی کرده و در ژاپن قرون وسطی رخ می دهد.
ب) اقتباس دراماتیک وفادار
در این نوع کوشش می کند که با حفظ روح اثر اصلی تا حد ممکن، منبع ادبی را در قالب ادبیات دراماتیک باز آفرینی کند. تام جونز اثر تونی ریچاردسون نمونه ای از اقتباس وفادار است. بخش عمده ساختار داستان، رمان رویداهای اصلی اش و بسیاری از شخصیت های مهم آن در فیلمنامة فیلم نوشته جان آزبورن حفظ شده، حتی شوخ طبعی دانای کل باقی مانده است. اما در کل فیلم ترسیم صرف زمان رمان تام جونز نیست.
ج) اقتباس های دراماتیک لفظ به لفظ:
که منحصراً به اقتباس از نمایشنامه می باشد، فیلم هایی چون سفر طولانی به درون شب ساخته سیدنی لومت با اقتباس از نمایشنامه یوجین اونیل، چه کسی از ویرجینا ولف می ترسد ساخته مایک نیکولز بر اساس نمایشنامه ادوارد آلبی می باشد.
ابتدا نمایشنامه پدیدار شد یا داستان؟
شاید به درستی بر کسی معلوم و مبرهن نباشد که ابتدا نمایشنامه ها به وجود آمدند یا داستان ها و شاید سخت تر و دشوارتر آن باشد که بدانیم کدام یک بر دیگری مقدم است. اما چیزی که پیداست آنکه ادبیات شفاهی تبدیل به داستان ها و نمایشنامه های ابتدایی شده و از دل ادبیات شفاهی و گفتاری بود که اقتباس های نوشتاری پدید آمد و نقل و روایت های اساطیر و افسانه ها جایگزینی مکتوب و مندرج یافت. چه بسا درام هایی که به دلیل اقتباسی بودن شهرت یافته و جاودان شده اند و یا بالعکس چه داستان هایی که پس از مورد اقتباس واقع شدن نامی و شناخته شدند و ماندگار ماندند. آنچه درام را از داستان در اقتباس جدا و تفکیک می کند، ساختمان ظاهری و نمای آن هاست. در داستان همه چیز بر اساس گفت وگو و کلام پیش می رود، کلام مهم ترین و تنهاترین رکن و شاکله داستان سرایی است و در این اثنا قدرت مانور و بیان نویسنده و پرداخت مدبرانه وی کلیدی ترین نقش را ایفا می کند. کشمکش ها می تواند به وسیله حضور راوی یا دانای کل یا یکی از شخصیت ۱۵ های داستان روایت شود. حال آنکه نمایشنامه می تواند فاقد کلام۱۶ یا گفتمان۱۷ مصور باشد.


● شرایط اقتباس یا همانندسازی
مهم ترین اصل در اقتباس ناب بودن و قابل تبدیل بودن موضوع است. دراماتیک بودن یک داستان۱۸ و کنش آن می تواند عاملی برای ترغیب و تشویق یک نویسنده شود تا یک داستان ادبی را به نماینامه مبدل سازد، در این میان جذابیت و قابلیت های نهفته در متن اثر بسیار حایز اهمیت می نمایند و با یک حدالامکان در تبدیل آن ها صادق بود و در ماهیتشان تغییری به وجود نیاورد. گاه ممکن است اقتباس ادبی از اقلیم و فرهنگی به سرزمین و تمدنی دیگر وارد شود و مردمی با آداب و رسوم خاص مورد توجه مردمی با باور و عقایدی متفاوت قرار گیرند. در این میان سهم نویسنده اقتباس گر بسیار تأثیرگزار است. تعهد و آگاهی او از انجام کاری که می خواهد بدان بپردازد از اوجب واجبات است. یک نویسنده اقتباس گر باید مانند یک جراح ماهر و متبحر عمل کند و از تمامی مراحل اقدامش به خوبی مطلع باشد.
یک پزشک جراح باید بتواند با پیوندهای بجا و ضروری با کاستن ها و افزودن های لازم و کارآمد حیاتی نو را به وجود آورد و جانی تازه به کالبدی دیگر ببخشاید. نویسنده اقتباس گر نیز چنین است. قابلیت های بالقوه یک داستان ادبی را درمی یابد و در تغییر و تحول و دگرگونی (دگرگون سازی) آن به درام اهتمام می ورزد.
مهم ترین عنصر داستان را که همانا خیال پردازی و ذهن گرایی است به سنگ محک خود به عنصر خلاقه صوت و تصویر بدل می کند و از آن اثری درخور می سازد. برخلاف باور و عقیده عده ای که می گویند اثر اقتباسی (در اینجا منظور آثار دراماتیک است) همواره نازل تر و سطحی تر از اثر اولیه است، نگارنده معتقد است قیاس هایی از این دست سبقه علمی نداشته و ندارد. زیرا خیلی از شاهکارهای دراماتیکی دنیا برگرفته از رما ن ها و داستان ها و در یک جمله ادبیات داستانی دنیاست؛ حال آنکه در پاره ای از موارد گاه حتی یک اثر دراماتیکی اقتباسی ارزنده والاتر از نمونه ادبی اولیه می باشند و بسیار درخورد توجه و اعتنا هستند. ادبیات دراماتیک خود گونه ای از بدنه بزرگ ادبیات است و نمی توان آن ها را به راحتی و تخصصی از یکدیگر جدا دانست و از سویی باید به یادداشت که یک اثر اقتباسی دراماتیک زمانی می تواند ارزشمند و به گونه ای مستقل از نمونه ابتدایی و ادبی خود باشد که ردّ پا و امضای نویسنده در آن نمایان باشد. نویسنده باید بتواند توانایی های خود را که خاص شخص او است در نوشته هایش بروز دهد و با کاستن از افزودنی های هنری و با قلب درون مایه و ماده۱۹ مشابه ادبی جایگاه خود را به عنوان نویسنده خلاق مقتبس به تثبیت رساند.


● زمان و مکان اثر اقتباسی
تطابق و همانندسازی به لحاظ زمان و مکان یک اثر اقتباسی حایز اهمیت است، چنانکه اگر یک اثر از زمان و حتی مکان دیگر به زمان و مکانی دیگر انتقال یابد، نیاز به همسان پذیری و مناسب سازی با شرایط فرهنگی آن مکان دارد، زمان و مکان ابعاد مؤثر در یک اثر به شمار می روند و گاه نیاز است و تغییراتی در راستای آداپته۲۰ کردن ایجاد کرد.


● اقتباس و برداشت آزاد
تفاوت های زیرساختاری و درون متنی میان اقتباس و برداشت آزاد از یک اثر ادبی وجود دارد، در برداشت آزاد نویسنده بر اساس پایه های بنیادین یک اثر شالوده و بن اثر خود را می نهد و بدین سان ممکن است اثر تازه آفریده شده به لحاظ شکل گیری بسیار متفاوت از نوع داستانی خود باشد. در برداشت آزاد همان گونه که از اسمش مشخص است، گرته برداری آزاد است و می تواند قید و بندی در میان نباشد. قصه داستان بدان شکل که نویسنده اثر اقتباسی می خواهد تغییر و تحول اساسی و فاحشی یابد و یا حتی می توان گفت چیزی کاملاً دگرگون شده خلق می شود و پایبند بودن به موضوع۲۱ اصلی در دستور کار نیست. به عبارتی می توان چنین استنباط کرد که مؤلف دست به ساختارشکنی و بنیان گرایی زده است. حال آنکه در اقتباس نویسنده به اصل قضیه پاینده بوده و تنها دست به تغییرات جزیی در راستای تبدیل شدن بر اثری دراماتیک می زند و به اصطلاح دستی هنرمندانه به سر و روی داستان می کشد. این وفاداری سبب می شود تا مخاطب دست به قیاس تطبیقی زده و حق انتخاب شایسته گزینی داشته باشد. و سِرِه را از ناسِرِه تشخیص و تمیز دهد و همان طور که تفاوت ها را به درستی فهمیده و در نهایت قضاوتی بایسته و شایان داشته باشد. کما اینکه منتقدان حرفه ای نیز با بررسی و تحلیل های دقیق و حساب شده و موشکافانه با دستانی باز می توانند مانور انتقادی کرده و نظرات خود را ارائه کنند. زیرا بستر کار برای چنین واکنش ها و اظهارنظراتی به خوبی با دو نمونه متفاوت از یک موضوع مهیا و موجود است.


● تفاوت های اقتباس و الهام
آنچه که الهام و اقتباس را از یکدیگر جدا می کند ماهیت ذاتی آن هاست و نه شکل صوری آن. الهام آنچه عموماً دستخوش و دستمایه شعرا واقع قرار می گیرد است و بُعد و تجسم ندارد. درونی و انتقال پذیر نیست و شخصی۲۲ و منحصربه فرد است. اصولاً تکرارشدنی نیست و تحت شرایط و موقعیتی خاص متجلی می شود و باید برای متبلور شدن تبدیل و تشخیص در آن صورت گیرد. حال آنکه اقتباس صورت مادی دارد. غالباً قابل دسترس است، به راحتی تعمیم می پذیرد، متظاهر و بیرونی است، تعریف شده، و ابعاد آن هویداست و هر دخل و تصرف در آن به راحتی مشخص می گردد و بیشتر دستخوش بهره وری داستان نویسان و درام نویسان است.
اقتباس تبدیل انرژی از یک فرم به فرم دیگری است و به معنی تقلید صرف نیست.


● زبان ادبی، نوشتاری و گفتاری
با پدیداری الفبا و ابداع لغت و کلمات و سپس نقش بستن جملات و عبارات ادبیات گفتاری ـ نوشتاری شکل یافت و پس از نهادینه کردن جای زبان تصویری را گرفت و همه گیر۲۳ شد. زبان ادبی و نوشتاری در مراسلات و وضع قوانین جایگاه ویژه و شگرفی داشت. این ادبیات در ابتدا ملهم و مقتبس از باورهای دینی و مذهبی و ملی بود، اساطیر، افسانه ها و مقدمات قومی ـ میهنی نقش بسزایی و حتی کلیدی در این میان داشتند. فتوحات، لشکرکشی ها، جنگ ها و نبردها از دیگر مضامین مورد پردازش ادبیات داستانی بود.