محیط زیست و حقوق آن از منظر قرآن کریم

[مهدی]

قرآن کریم در آموزه های خود بر مصونیت طبیعت و منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هرگونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و تجاوز و تعدی به طبیعت را افساد در زمین و موجب عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی دانسته است.

«طرح مسئله»
محیط زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران در آن شکـل گـرفته و استمرار می‌یابد از چنان اهمیتی برخوردار است که به‌عنوان مهمترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته است از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکانها و محل زندگی انسانها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسانها و تأثیر متقابل محیط زیست طبیعی با محیط زیست انسانی هر دین‌پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی جـهت دریافت موضع دین در این زمیـنه فرا می‌خواند.

قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه محیط زیست طبیعی و انسانی است قرآن-پژوهی که مسأله محیط زیست طبیعی و انسانی را به آموزه‌های قرآن کریم عرضه می‌دارد بدنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی در زمینه توصیف محیط زیست و باید ونبایدها در مناسبات انسانها با آن است. برای دریافت صحیح مسئله مورد پژوهش بایسته است در مبحث نخست مبادی تصوری و تصدیقی که در فهم مسئله مؤثر می‌افتد به اختصار ارائه گردد.

مبحث اول: مبادی تصوری و تصدیقی
1ـ1. مفهوم محیط زیست
مفهوم محیط زیست از علوم طبیعی نشأت می‌گـیرد یا از علوم معماری و شهرسـازی ناشی می‌شود محیط زیست به مفهوم نخست آن مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می‌نماید. و محیط زیست به مفهوم دوّم رابطه و تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که در آن ایجاد می‌شود وجود دارد. بنابراین محیط زیست برای خاک، آب و هوا (منابع طبیعی) و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها (طبیعت) شهر و مناظر آن به‌کار می‌رود.

2ـ 1. تعادل اکولوژیک
اکولوژی (ecologue) دانشی است که به مطالعة انواع جانداران ـ گیاهان و حیوانات در محیط طبیعی آنها می¬پردازد و بنابراین مراد از تعادل اکولوژیک شرایط و مناسباتی است که در طبیعت شکل می‌گیرد و حیات گیاهان، حیوانات و انسانها را تضمین می‌نماید و امکان حداکثر بهره‌مندی آنها را فراهم می‌آورد. امروزه دو مفهوم اکولوژی و محیط زیست به‌نحوی به هم تقریب یافته‌اند به نحوی که اکولوژیست‌ها به مهمترین قشر دفاع از محیط زیست تبدیل شده‌اند و آنها یکی از رسالت‌های مهم خود را حفظ تعادل مناسبات محیط زیست می‌دانند.

3ـ 1. بعد معنوی محیط زیست
محیط زیست به معنای اعم آن از چنان گستره‌ای برخوردار است که علاوه بر عناصر طبیعت و تعادل آن، مسألة کیفیت زندگی انسان را شامل می‌شود، انسان با استعداد و قدرت مسخرسازی طبیعت و با قدرت آفرینندگی خویش قادر است با تلفیق عناصر طبیعت با عناصر کیفیت زندگی خویش در محل زندگی، کار و تفریح، محیط زیستی را برای خـویش سامان ببخشد کـه ضمن بهره‌مندی از طبیعت، ابعاد فرهنگی، تاریخی و معنوی را پدید آورد که شکل‌دهندة بُعد انسانی محیط زیست است. و شایسته است از آن به بُعد معنوی محیط زیست یاد شود.

4ـ 1. حقوق محیط زیست
حقوق محیط زیست، شاخه‌ای از علم حقوق است که به مطالعة قواعد حقوقی موجود در زمینة محیط زیست طبیعی و انسانی می‌پردازد، که یکی از اهداف آن حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت در رابطة با فعالیتهای انسان است. بنابراین حقوق محیط زیست فعالیتهای انسانها را بر روی عناصر و محیط‌های طبیعی تعریف و سازمان می‌بخشد و کیفیت زندگی بهتر را تضمین می‌نماید.

5ـ 1. اخلاق محیط زیست
اخلاق محیط زیست، مشتمل بر مجموعه‌ای از گزاره‌های اخلاقی و بایسته‌های ارشادی در زمینة محیط زیست طبیعی و انسانی است که یکی از اهداف آن ایجاد رابطة معنوی با طبیعت و محیط زیست انسانی و بهبود ضمانت اجرایی قواعد شناسایی‌شده در زمینة محیط زیست طبیعی و انسانی در وجدان انسانهاست.

6ـ 1. قرآن کریم
قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره‌هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می‌توان به قواعد اخلاقی و حقوقی مورد نظر قرآن در زمینة محیط زیست طبیعی و انسانی دست یافت. بنابراین آنچه در این نوشتار ارایه می‌گردد نگاه توصیفی قرآن از طبیعت و محیط زیست طبیعی و الگوی تعامل مطلوب با آن است.

مبحث دوّم: مفاهیم اساسی قرآنی و آموزه‌های اخلاقی و حقوقی آن در زمینة محیط زیست

قرآن کریم مهمترین و کاملترین کتاب الهی متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط زیست و عناصر شکل¬دهندة آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر می‌افتاد واژه‌های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را به دست می‌دهند.

1ـ 2. خلقت
مبدأ پیدایش آفرینش خداوند متعال است. قرآن کریم حمد و ستایش را مخصوص خداوندی دانسته است که خالق آسمانها و زمین است. «اَلْحَمْدُ لله الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَ الارْض...» (انعام/1) خالقی که هر چه آفرید نیک آفرید «اَلَّذِی اَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ» (سجده/ 7) بنابراین پدیده‌ها و آفریده‌ها از حسن و زیبایی آفرینشی برخوردارند. زیبایی و حسن آفرینشی موجودات ناشی از آن است که آنها در بستر عدالت آفریده شده¬اند چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود: «بالعدل قامت السموات والأرض» (ابن ابی جمهور، 1405، ج4، ص103، ح150) و اصولاً عدل ترازوی خداوند در امر آفرینش است. «وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ» (الرحمن/ 9) و خلقت بر اساس حق که ملازم عدل است شکل گرفته است «مَا خَلَقْنَا السَّمَوَاتِ وَ الأرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا اِلاّ بِالْحَقّ...» (احقاف/ 3) لذا خداوند بر اساس حق و عدالت هر موجودی که شایستگی آنرا داشت بهره‌مند ساخت و آن را در مسیر تکاملی خود هدایت فرمود «رَبَّنَا الَّذِی اَعْطَی کُلَّ شَیْءٍٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» (طه/ 50) بدینجهت آفرینش هستی و طبیعت قابل ستایش است.
چنانکه سعدی می‌گوید:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

2ـ 2. رحمت
بر اساس آیات قرآن کریم همه موجودات آفرینش از رحمت الهی بهره‌مندند. «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ» (اعراف/ 156)، «رَبَّنَا وَسِعَت کُلَّ شَیْءٍٍ رَحْمَه وَ عِِلْماً» (غافر/ 7) در متون دینی بر فراگیری رحمت خداوند بر همه اشیاء تأکید شده است «اللّهم إنی اسئلک برحمتک الّتی وسعت کلّ شیء» 1و از مهمترین ویژگی این رحمت تقدم آن بر غضب الهی است. رحمت او بر غضبش تقدم دارد. «یا من سبقت رحمته غضبه»2. لذا رحمت سابقه الهی یک جـریان فراگـیر و ثابت است بدین‌جـهت می‌توان گفت که در نظام آفرینش و طبیعت، رحمت اصالت دارد.
(مطهری، 1353، ص 246)

یکی از جلوه‌های رحمت الهی نمود تطهیر طبیعت است. دستگاه آفرینش دارای ویژگی تطهیر است در طبیعت شواهدی بر نهادینه بودن این خصیصه مشهود است مثلاً اینکه دریاها و گیاهان گاز انیدرید کربنیک هوا را می‌گیرند و جو را تصفیه می‌کنند اگر هوا بوسیلة پالایشگاه نهادینه شده در دل محیط زیست پالایش نمی‌شد جو زمین در مدت کوتاهی صلاحیت زیستگاهی خود را از دست می‌داد زیرا تنفس در آن غیر ممکن می‌گشت و تجزیه لاشه‌های حیواناتی که می‌میرند و تجزیه زوائدی که از موجودات زنده دفع می‌گردد یک نمونه دیگر از پالایش و تطهیر طبیعت و محیط زیست است غلبه رحمت خداوند در نظام طبیعت و محیط زیست پشتوانه اصالت سلامت و پاکیزگی در آن است.

3ـ2. آیه
قرآن کریم آسمانها و زمین را آیه عظمت خداوند می‌داند. «خَلَقَ اللهُ السَّمَوَاتِ وَ الأرْضَ بِالْحَقّ إنَّ فِی ذَلکَ لآیه لِلْمُؤْمِنین» (عنکبوت/44) «وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَواتِ وَالْأرْض وَ اخْتِلافِ اَلْسِنَتِکُمْ وَ اَلْوانکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیاتٍ لِلْعَالَمِین» (روم/ 22) خداوند روییدن گیاهان را در زمین آیه‌ای از خود دانسته است «اَوَلَمْ یَرَوْ إلَی الارضِ کَمْ اَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ إنّ فِی ذَلِکَ لآیه وَ مَا کَانَ اَکْثَرُهُمْ مُؤمنین» (شعراء/ 7 و 8) و زندگی زنبور عسل و بهره‌گیری از شهد گلها برای تولید عسل مشتمل بر آیه و نشانه برای اهل تفکر تلقی شده است. «وَ مِنْ ثَمَرَات النَّخیلِ وَ الاعْنَابِ تَتَّخِِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إنَّ فی ذلکَ لآیه لقومٍ یَعْقِلُونَ» (نحل/ 67) لذا در جهان‌شناسی قرآن کریم، طبیعت و محـیط زیست از مصادیق آیات الهی است.
چنان‌که بابا طاهر می‌گوید:
به دریا بنگرم، دریا ته بینم به صحرا بنگرم، صحرا ته بینم
به هر جا بنگرم، کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته بینم

طبیعت تجلیگاه خداوند متعال است که انسان در جای جای آن حضور الهی را دریافت می‌کند. «وَ اَیْنَمَا تُوَلُو فَثَمَّ وَجْهُ الله» (بقره/ 115) قرآن کریم از آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتیها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوس را که بشر در اطراف خود می¬بیند به عنوان موضوعاتی که درباره آن باید اندیشید و تفکر کرد یاد نموده است (مطهری، 1381، ج2، ص 70) چنانکه خداوند انسان را به دقت و مطالعه در آسمانها و زمین فرا می‌خواند «قُلْ انظروا ماذا فی السّموات و الارض...» (یونس/ 101)

4ـ2. خلافت
در قرآن کریم، خداوند انسان را خلیفة خویش در زمین معرفی نموده است. «انی جاعل فی الأرض خلیفه» (بقره/ 30) و سرّ آن را علم اسمائی دانسته است که به آدمیان آموخته است. «علّم آدم الاسماء کلّها...» (بقره/ 31) در تفسیر قمی در زمینه مراد از اسماء در آیة شریفة «و علم آدم الاسماء کلها...» آمده است که امام (ع) فرمود: «اسامی کوهها، دریاها، دواها، گیاهان و حیوانات است»3 (قمی، 1404، ج1، ص 45) و مرحوم علامه طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن روایتی را به نقل از داوود بن سرحان عطار نقل می‌کند که اظهار داشت محضر امام صادق (ع) بودم دستور داد سفره آوردند، و ما غذا خوردیم، سپس دستور فرمود طشت و دست‌سنان (لگن ـ حوله) آنرا، آوردند. عرضه داشتم: فدایت شوم منظور از اسماء در آیة « و علم آدم الاسماء» الخ چیست؟ آیا همین طشت و دست‌سنان نیز از آن اسماء است؟ حضرت فرمود: دره‌ها و تنگه‌ها و بیابانها از آن است و با دست خود اشاره به پستی‌ها و بلندی‌ها کرد.» (طباطبایی، 1405، ج1، ص120)

بنابراین خداوند با نهادینه‌سازی ظرفیت علمی برای انسان در سلطه بر طبیعت و زمین او را خلیفه خویش در آن قرار داده است تا به آبادانی و عمران آن همت گمارد. «و استعمرکم فیها» (هود/ 61) و او را به بهره‌گیری از مواهب و فضل خود در زمین فرا خوانده است. «و ابتغوا من فضل الله»(جمعه/ 10)، تا به اطراف و اکناف آن قدم بردارد و از روزی آن بهره جوید... «هو الّذی جعل لکم الأرض ذَلُولاً فامْشوا فی مناکبها وکُلُوا من رزقه و الیه النُشُور» (ملک/ 15) لذا انسان جانشین و خلیفه خداوند در استعمار، عمران و آبادانی زمین است جانشینی و خلافت ایجاب می‌نماید که او امانت زمین را به نیکویی حفظ نموده و آنرا از هرگونه تخریب و فساد مصون نگه دارد و با دانش و علم نسبت به بهره‌وری و عمران زمین بکوشد و فضای زیست محیطی موجودات دیگر را تضمین نماید و امکان بهره‌وری همه‌گانی و همیشگی را برای همة موجودات در زمین فراهم آورد.

ذکر خداوند متعال و یادآوری خلافت و جانشینی او در زمین و درک محیط بودن آن ذات مقدس بر همه چیز «... و کان الله بکل شیءٍ مُحِیطاً» (نساء/126) رمز بهره‌وری از طبیعت با حفظ تعادل زیستی آن است. تنها انسانهای عالم به سنت‌های حاکم بر طبیعت و پایبند به تعهدات خویش در خلافت از آلوده‌سازی طبیعت و بهره‌وری نادرست از آن اجتناب می‌ورزند و تمامی همت خویش را در حفظ تعادل محیط زیست به کار می‌گیرند.


همانگونه که خداوند حفیظ طبیعت و همه موجودات آن است «إنَّ ربّی عَلَی کل شیء حفیظٌ» (هود/ 57) خلیفة او نیز باید منابع و مواهب طبیعی اعم از گیاهان، حیوانات و ... را از نابودی، تخریب، تلف شدن حفظ نماید. به تعبیر دیگر زمین، آب، آسمان و همة طبیعت ودیعه‌ای است الهی که به دست انسان سپرده شده و برای استفاده متعادل از آنها پدید آمده است. از این روی انسان مسئول حفظ طبیعت است. (نصر، 1382، ص 204) پیامبر اکرم (ص) بر حرمت نهادن بر زمین تأکید می‌ورزد و آن را به منزلة مادری که انسان از آن ارتزاق می‌نماید معرفی می‌نماید که از اعمال نیک و بد انسان خبر می‌دهد «تحفّظوا من الأرض فانّها امّکم و إنّه لیس من احدٍ عاملٍ علیها خیراً أو شرّاً الا و هی مُخْبِره به» (نهج الفصاحه، ص226) از جمله اموری که زمین از آن خبر خواهد داد کیفیت بهره‌وری و حفاظت انسان از عناصر و منابع آن است.


قانونگذار قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از آموزه‌های قرآن کریم و سنت نبی اکرم (ص) در اصل پنجاهم در زمینة حفظ محیط زیست مقرر نموده است: «در جمهوری اسلامی حفظ محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفة عمومی تلقی می‌گردد از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است».

5ـ 2. تسخیر
بر اساس آموزه‌های قرآن کریم طبیعت در تسخیر انسان است. راغب اصفهانی در مفردات، تسخیر را به‌معنای حرکت دادن و راندن قهری به سوی هدف معین دانسته است (راغب اصفهانی، 1376، ص 232) و طبرسی در مجمع البیان آن را به رام کردن معنی کرده است در قرآن کریم آیات فراوانی از تسخیر موجودات طبیعی برای انسان حکایت دارد یعنی موجودات طبیعی برای هدف بهره¬وری انسان رام شده‌اند
چنانکه می¬فرماید: «خداوند نهرها را مسخر شما ساخت» (ابراهیم/ 32) و «کشتی را مسخر شما ساخت» (ابراهیم/ 33) و «شب و روز را برای شما تسخیر کرد» (نحل/12) «خورشید و ماه را مسخّر شما ساخت» (ابراهیم/ 33) «دریا را به تسخیر شما درآورد تا از گوشت تازه آن استفاده کنید» (نحل/ 14) قرآن کریم در آیاتی بر تسخیر همة موجودات در زمین تأکید دارد «آیا نمی‌بینی خداوند همة آنچه را روی زمین است مسخر شما گردانید» (حج/ 65) و در نهایت خـداوند از تسخـیر هر آنچه که در زمین و آسمان است برای انسان خبر می‌دهد «خداوند آنچه در زمین و آسمان است مسخر شما ساخت» (جاثیه/ 13) «و سخرّ ما فی السموات و ما فی الأرض جمیعاً منه» برخی از مفسران بر این باورند همة موجودات مسخر فرمان خدا در طریق سود انسانها هستند خواه مسخر فرمان انسان باشند یا نه و به این ترتیب «لام» در «لکم» به اصطلاح «لام» منفعت است (ناصر مکارم شیرازی، 1362، ج 17، ص 64) برخی دیگر در ذیل آیة شریفه «ألم تَرَوا أنّ اللهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَموات و ما فی الأرض...» بر این باورند که «لام» در «لکم» برای تعلیل غایی است یعنی هدف از تسخیر، بهره‌وری انسان از آسمانها و زمین است. (علامه طباطبایی، 1405، ج16، ص 229)

یکی از جلوه‌های تسخیر موجودات آسمانها و زمین برای انسان، تسخیر علمی آنهاست یعنی آدمی از چنان ظرفیت و استعداد علمی برخوردار است که می‌تواند به سنت‌ها و قوانین حاکم بر موجودات طبیعی و نباتی و حیوانات علم پیدا کند ضمن شناخت ویژگیهای جمادی، نباتی و حیوانی آنها به حفظ موجودیت هر یک تدبیر و نسبت به توسعه حیات موجودات زنده با روشهای علمی اقدام نماید متأسفانه بشر با سوء استفاده از ظرفیت علمی خود با ساخت و بکارگیری بمبهای اتمی و شیمیایی حیات زیستی و ساختمان آفرینشی موجودات زنده را به شدت آسیب می‌رساند این نحوه رفتار با موجودات زنده با هدف تسخیر موجودات برای انسان منافات دارد زیرا این ظرفیت علمی برای شکوفایی طبیعت و توسعه حداکثری آن پیش‌بینی شده است.

امام علی (ع) بکارگیری استعداد تسخیرکنندگی را براساس پارسایی دانسته است که آدمی باید حقوق محل زیست و موجودات زنده آن را رعایت کند. «قال علی (ع): «اتقوا الله فی عباده و بلاده فانکم مسئولون حتّی عن البقاع و البهائم». (خطبه 166، ص382) قرآن کریم ضمن شناسایی حق تسخیر دریا، نهرها، خورشید، ماه، شب و روز برای انسان و یادآوری تکثر و تنوع نعمت‌های خویش که غیر قابل شمارش هستند انسان را موجودی ظلوم و کفّار یعنی ستمگر و ناسپاس معرفی نموده است «وَ آتاکم من کُلِّ ما سألتموه و إن تُعِدُّ نِعْمَتَ اللهِ لا تُحصُوها إنَّ الإنسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ« (ابراهیم/34) این توصیف از تجاوز انسان به منابع نعمتهای طبیعی و استفاده نادرست استعداد تسخیر طبیعت و نادیده گرفتن سنت-های الهی در تسخیر طبیعت حکایت دارد.

بدون تردید تصرفی که ستمگرانه و ناسپاسانه باشد از مصادیق برجسته منکر تلقی می‌گردد زیرا قرآن کریم برای واژه منکر چنان شمول و گستره‌ای قائل است که بر تجاوز و اعتداء به نعمت طبیعت نیز صدق می‌نماید همانگونه که برای واژه معروف چنان فراگیری قائل است که عمران و آبادانی زمین، حفظ و توسعه محیط زیست از موارد و مصادیق آن بشمار می‌آید. بدیهی است امت و جامعه اسلامی که قرآن مهمترین مشخصه آن را امر به معروف و نهی از منکر دانسته است «کنتم خیرَ اُمَّه للنّاسِ تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر...» (آل عمران/ 110) با نهادینه‌سازی فرهنگ امر به حفظ محیط زیست و نهی از تخریب آن، پرچم‌دار نهضت حفظ محیط زیست و توسعة آن در سطح جهان خواهد بود و کارگزاران حکومت اسلامی نیز از اقتدار خویش در جهت توسعه مصروف توسعه محیط زیست و مقابله با منکر تخریب آن بهره خواهد جُست. «الذین ان مکّناهم فی الأرض أقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و أمروا بالمعروف و نَهَوا عن المنکر و للهِ عاقبه الامور» (حج/ 41).

6ـ2. مالکیت
مالکیت حقیقی همة موجودات آفرینش از جمله انسان و طبیعت از آن خداوند متعال است. «و لله مُلکُ السّماوات و الأرض و الله علی کلّ شیءٍ قدیر» (آل عمران/ 189) و «له ما فی السماواتِ و الارضِ کُلٌّ له قانتون» (بقره / 116) مالکیت حقیقی خداوند قابل واگذاری به انسان نیست. «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فی الملک...» (اسراء/ 111) لذا انسان نمی‌تواند نسبت به پدیده‌های طبیعی احساس مالکیتی حقیقی نماید و هرگونه تصرف از جمله تصرف زیانبار را در آن داشته باشد. آنچه که در اختیار انسان با مالکیت اعتباری قرار گرفته است در حقیقت امانت الهی است و انسان امانتدار مملوک خداوند است «آمنوا بالله و رسوله و انفقوا ممّا جعلکم مستخلفین فیه ...» (حدید/7) خداوند پس از آنکه انسان را بر جمیع مخلوقات خود برتری داد و کرامت بخشید او را خلیفه خود در زمین قرار داد به همین اعتبار او را نسبت به تصرف کردن در اشیاء و موجودات مخلوق خود مأذون ساخت لذا انسان به عنوان مالک غیر حقیقی مأذون در حدود اذن خالق در محدوده احکام و مقررات وضع شده از ناحیه خالق شارع حق تصرف دارد. بدین‌جهت او نمی‌تواند تصرف ناروا در آن داشته باشد. تصرف ناروا چون آلوده ساختن محیط زیست ظلم است.

انسان برای برقراری ارتباط با خود، دیگران و دیگر موجودات و اشیا باید مملوکیت خود و دیگر موجودات عالم را نسبت به خدای سبحان در نظر داشته باشد و برای تحصیل اذن مالک مطلق عالم هستی تلاش کند. اخذ اذن پروردگار، در گرو تبعیت از اوامر و نواهی‌ای است که توسط انبیاء و رسولان الهی در قالب «دین» ارایه و تبیین شده است (جـوادی آملی، بی‌تا، ص 172) لذا تصرف در طبیعت و محیط زیست در چارچوب آموزه-های اخلاقی و حقوقی دین مشروع و جایز می‌باشد تصرفات زیانباری که به آفریده و نظام آفرینش آنها آسیب می‌رساند ظلم و در نتیجه حرام است و مرتکب آن مستوجب عقاب الهی است زیرا خداوند ظلم نسبت به هیچ موجودی را بر نمی¬تابد «و ما اللهُ یُرِیدُ ظُلماً للعالمین» (آل عمران/ 108)

7ـ2. نعمت
طبیعت و آنچه در آن است از مصادیق نعمت‌های الهی برای بشر است. «و ما بکم من نعمه فمن الله» (نحل/ 53) خداوند نعمت را در اختیار انسان قرار داده است تا شکرگزار باشد یعنی از آن به‌نحو مطلوب استفاده نماید درصورتیکه از آن به نحو مطلوب استفاده نماید زیادت نعمت به شکل تداوم آن نعمت یا اختصاص نعمت دیگر به عنوان پاداش عملکرد صحیح خویش در بهره‌وری از نعمت بهره‌مند می‌گردد. «إن شکرتم لأزیدنکم» (ابراهیم/ 7) ولی اگر با بهره‌برداری خود، طبیعت و محیط زیست را آلوده و تخریب نماید او نسبت به نعمت بزرگ طبیعت کفر ورزیده و مستحق عقاب دنیوی محرومیت از این نعمت و موهبت الهی می‌شود « و لَئِن کـفرتم إنَّ عذابی لشدید » (ابراهیم/7) محـرومیت از نعمت‌های الهی در حقیقت ناشی از ویژگیهای درونی مانند حرص و طمع‌ورزی و نادیده گرفتن سنت‌ها و پیمان‌های الهی است «ذلک بأنّ الله لم یک مُغیّراً نِعْمَه اَنْعَمَها علی قومٍ حتی یُغیّروا ما بأنفُسِهِم» (انفال/ 52) لذا بحران محیط زیست ریشه در انسانها یعنی بحران اخلاقی و درونی آنها و عملکرد نامشروع آنها نسبت به طبیعت و دیگر نعمت‌های الهی دارد. «فکفرت بانعم الله فأذاقها الله لِبَاسَ الجُوعِ وَ الخَوْفِ بِمَا کانوا یَصْنَعُون» (نحل/ 112) در مقابل رعایت حدود و سنتهای الهی و پایبندی به اصول زیست محیطی و زیست انسانی بر پایه آموزه‌های آسمانی موجب شکوفایی و طراوت محیط زیست و امکان بهره¬مندی حـداکثری از طبیعت می‌شود چنانچه پایداری در مسیر مستقیم سبب بهره‌مندی از آب فراوان می‌شود. «و أنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَرِیقَةِ لَاَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً» (جن /16) و ایمان و عمل به دستورات الهی موجب برخورداری از نعمت‌های آسمانی و زمینی می‌شود. «وَلَو اَنَّهُمْ اَقَامُوا التَّوْراه وَ الْاِنْجِیلَ وَ مَا اُنْزِلَ اِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَاَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ» (مائده/ 66)


از مجموع گزاره‌های سلبی و ایجابی حداقل بایدها و نبایدهای ارشادی و اخلاقی یا احکام تکلیفی استحباب و کراهت استظهار می‌شود قرآن کریم در برخی از آموزه‌های خود باید و نباید را در کنار هم مطرح نموده است به بهره‌مندی از محصول طبیعت امر نموده و از عدم تعادل در مصرف آن نهی فرموده و اسراف را عامل از دست دادن محبت خداوند دانسته است. «... و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انّ الله لا یحبّ المسرفین» (اعراف/ 31) و آنان را از اهل آتش جهنم معرفی نموده است «و أنّ المسرفین هم اصحاب النار». (مؤمن/ 43) با تأمل در این دسته از آیات می‌توان قواعد الزامی و حقوقی و احکام تکلیفی حرمت تخریب طبیعت و استفاده ناروای از آن و وجوب حفظ محیط زیست را بدست آورد.
از مفاهیمی چون رحمت، آیه، خلافت، تسخیر و نعمت در قرآن کریم دریافتیم که طبیعت و محیط زیست طبیعی میراث خداوند متعال برای موجودات زنده و آدمیان است تا آدمی با رعایت سنتهای الهی بر حفظ و توسعه آن همت ورزد و آنرا از آلودگیها و تخریب مصون نماید لذا انسان در برابر خداوند، موجودات و بلکه تمامی آفرینش مسئول است.

برخی از محققان نوشته‌اند «قوانین الهی شریعت» وظایف انسانها را نسبت به نظم طبیعی و محیط زیست، به صراحت معین کرده است. انسان، به موجب احکام شرعی، نه تنها موظف است به انسانهای دیگر کمک کند و نیازهای بینوایان را برآورد بلکه علاوه بر آن موظف است از آلوده کردن آب و خاک پرهیز نماید (محمد حسن نجفی، 1365، ج2، صص 69 ـ 66) او نه تنها موظف است به پدر و مادر خود مهربانی کند بلکه باید درخت بکارد و حیوانات را با رأفت و مهربانی تربیت نماید و از آنان حمایت کند و آشیانه آنان را از تباهی و آلودگی حفظ نماید.» (سید مصطفی محقق داماد، 1371، ص 182) خداوند متعال در قرآن کریم به موجودات گوناگون طبیعت سوگند یاد نموده است «والتین و الزیتون و طور سینین» «و الفجر»، «و النجم» «و الطور» «و الضحی» «و الذاریات» «و الشمس و ضحها و القمر إذا تلها...» این سوگندها بر جایگاه مهم عناصر طبیعت در نزد خداوند حکایت دارد که باید در حفظ این عناصر کوشید و نام‌گذاری سوره-های قرآن به نام یکی از عناصر طبیعت مانند بقره، رعد، نحل، نور، نمل، عنکبوت، دخان، نجم، جن، فجر، شمس، حدید، لیل، ضحی، قمر، تین، علق، ناس، فلق و بروج بر اهمیت آن عناصر در فرهنگ قرآنی و ضرورت انس با آنها دلالت دارد.

چگونه می‌توان عناصر یاد شده را نادیده گرفت و بی‌مهابا به تخریب و آسیب آفریده‌هایی مبادرت ورزید که در نزد خالق و آفریننده از جایگاه ویژه‌ای در آفرینش برخوردارند. تنها غفلت از ذات باری تعالی است که موجب تجاوز و تعدی به این عناصر و بهم زدن مناسبات متعادل محیط زیست می‌گردد. انسانی که به آموزه‌هایی چون منشأ آفرینش موجود زنده آب است «و جعلنا من الماء کلَّ شیء حی» (انبیاء/ 30) ایمان دارد و رویش هر گیاه را به وسیلة آب از ناحیه خداوند متعال می‌داند «و هو الـذی انزل من السماء ماءً فاخرجنا به نبات کـل شیءٍ» (انعام/ 69) و آن را میراث مشترک انسـانها تلقی می‌کند4 و خلقت آن را مانند پدیده‌های طبیعی دیگر به اندازه معین می‌داند «أنّا کل شیء خلقناه بقدرٍ» (قمر/ 49) و رویش گیاهان در زمین را موزون به‌شمار می‌آورد «و الأرض مَدَدْناها و القینا فیها رواسیَ و انبتنا فیها من کل شیءٍ موزون» (حجر/ 19) به خود اجازه نمی‌دهد که با آلوده‌سازی عناصر طبیعت تعادل محیط زیست را بهم بزند باور عمیق به موهب الهی بودن آب، خاک، هوا، مؤمن را به گرامی داشتن و حرمت نهادن این میراث مشترک انسانها و موجودات دیگر رهنمون می‌گردد.


مبحث سوّم: تجاوز و تعدی به طبیعت و محیط زیست و مسئولیتهای ناشی از آن از منظر قرآن کریم

1ـ 3. تجاوز و تعدی به طبیعت افساد در زمین
قرآن کریم از تعادل محیط زیست با واژه موزون یاد می‌نماید زیرا می‌فرماید: «و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های استوار بر نهادیم و در آن از هر چیز متناسب و موزون رویاندیم...» «و الأرض مَدَدْناها و اَلْقَیْنا فیها رواسیَ و انبتنا فیها من کل شیءٍ موزون» (حجر/ 19) بدیهی است هرگونه تصرف در طبیعت که موزون و متناسب بودن عناصر و موجودات طبیعت را بهم زند افساد در ارض است قرآن کریم تخریب محیط زیست را افساد در زمین می‌داند. لذا می‌فرماید: «و در زمین از پس اصلاح آن فساد نکنید». «و لا تفسدوا فی الأرض بعد اصلاحها...»(اعراف/ 85) رعایت تعادل محیط زیست و اصلاح در زمین از مصادیق برجسته عهد و میثاق خداوند با آدمی است بدیهی است نادیده گرفتن چنین عهدی موجب خسران است «الذین ینقُضُون عهد الله من بعد میثاقه و یقطعون ما امر الله به ان یوصل و یفسدون فی الأرض اولئک هم الخاسرون» (رعد/ 25)

قرآن کریم، تجاوز به حریم طبیعت و ضایع ساختن و تخریب منابع زیستی را اعتداء دانسته است چنانکه می‌فرماید «ضایع مکنید منابع پاکیزه‌ای که خداوند در اختیار شما قرار داده است و تجاوز نکنید از حدود خویش، چرا که متجاوزین مشمول محبّت خداوند نخواهند بود». (مائده/ 86) برخی از محققان از آیه شریفه نتیجه گرفته‌اند که از نظر قرآن بشری که از طریق فساد و تباهی و تجاوز از حدود و مرزها، پیمان الهی را بشکند و رابطه با خدا را از هم بگسلد و تعادل میان محیط با محاط را برهم زند از شمول رحمت، محبت و رأفت الهی دور می‌گردد (محقق داماد، 1371، ص 279) قرآن کریم ضمن شناسایی حق بهره‌مندی از ارزاق نهفته در زمین از سرکشی در بهره‌وری از آن نهی نموده است. «کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَی» (طه/ 81)

با امعان نظر در نهی از طغیان در بهره‌وری از رزق الهی می‌توان ممنوعیت و حرمت تخریب محیط زیست و از بین بردن زمینه استفاده دیگران را استظهار نمود بدیهی است کسی‌که با طغیان خود رزق الهی برای بشر را تخریب نماید مشمول غضب خداوند می‌گردد. و غضب خداوند موجب سقوط او خواهد شد. از لسان قرآن کریم در برخورد با متجاوزان به منابع رزق درمی‌یابیم که تجاوز به حریم طبیعت و منابع زیستی آن گناه و جرمی است که خشم و غضب خداوند و سقوط انسان را بهمراه دارد. لذا می‌توان مجازات متناسب با آنرا باستناد قواعد حقوقی کیفری اسلامی شناسایی و مقرر نمود. برخی از نویسندگان در این زمینه نوشته‌اند «آیات قرآن کریم و اخبار وارده از معصومین علیهم السلام، آشکارا اهمیت طبیعت و لزوم حمایت از آن و ضرورت «پاسخ دادن» همه جانبه کیفری و غیر آن را بیان کرده است. (ناصر قاسمی، 1380، ص 133) بنابراین تخریب محیط زیست، افساد در زمین، ظلم به نوع بشر و موجودات زنده است و از مصادیق برجسته ظلم، اثم و جرم است. آلوده‌سازی آب، خاک، هوا که موجب ایراد زیان به انسانها و موجودات دیگر می‌شود را باید ظلم و حرام به شمار آورد و مجازات متناسب و روشهای جبران خسارت را با روش اجتهادی از ادله و منابع فقه استخراج و ارائه نمود.

2ـ 3. تعلق انفال به حکومت اسلامی و نقش آن در حفظ محیط زیست
از منظر قرآن کریم انفال از آن خداوند و رسول مکرّم اوست. «یسئلونک عن الانفال قل الانفالُ لله و الرسولِ...» (انفال/ 1) انفال ثروتهای طبیعی چون زمین‌های موات یا رها شده، معادن، دریاها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و سایر آب‌های عمومی، کوهها، دره‌ها، جنگل‌ها، نیزارها، بیشه‌های طبیعی، مرتعی که حریم اشخاص نمی‌باشد را شامل می‌شود و در اختیار حکومت اسلامی است تا براساس مصالح عامّه نسبت به آنها عمل کند. شناسایی مالکیت امام مسلمین و حکومت اسلامی بر منابع طبیعی مذکور علاوه بر اینکه به تعادل اقتصادی جامعه کمک می‌کند تا حکومت ثروت ناشی از بهره‌وری انفال را در کاهش فاصله طبقاتی، عدالت اقتصادی و اجتماعی بکار گیرد در حفظ تعادل زیست محیطی نیز مؤثر است زیرا حکومت با وضع مقررات و اعمال آنها در زمینة منابع طبیعی و موجودات زیست محیطی می‌تواند از تجاوز به حریم طبیعت جلوگـیری کـند و با برنامه‌ریزی همه‌جانبه به توسعه محیط زیست مبادرت ورزد.

لذا طراحی انفال در نظام اقتصادی اسلام برای حـکومت اسلامی یک روش بنیادی برای حـفظ محـیط زیست قبل از آلودگی و تخریب تلقی می‌شود.

3ـ 3. مشترکات و نقش آن در حفظ محیط زیست
بنا بر نظریه مشهور فقیهان در حقوق اسلامی آبهای عمومی، هوا و خاک و نور آفتاب یعنی عناصر فراگیر طبیعت و محیط زیست از مشترکات تلقی شده است که در قلمرو مالکـیت هیچ شخـص حـقیقی یا حقوقی قرار نمی‌گیرد و همگان حق دارند از آنها به نحو صحیح استفاده نمایند و هیچ کس نمی‌تواند با آلوده کردن و سوء استفاده از آنها، زندگی دیگران را به خطر اندازد. پیش‌بینی مشترکات و سلب صلاحیت تملک خصوصی از این دسته از منابع و مواهب، روشی است که می‌تواند به حفظ محیط زیست کمک نماید.

4ـ 3. مبانی حقوق محیط زیست در حقوق اسلامی
1ـ 4ـ 3. قاعدة لا ضرر
قاعدة «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» (حر عاملی، بی‌تا، ج 85، ص 427، کتاب احیاء الموات، باب 12) از بنیادی‌ترین قواعد فقهی است که با پذیرش نقش اثباتی آن در احکام شرعی که برخی از فقیهان بدان اذعان نموده‌اند می‌توان به جبران خسارت ناشی از تجاوز به سرمایه‌های زیست محـیطی بدان استناده نمود زیرا همانگـونه کـه ایراد زیان به سرمایه‌های مادی و معنوی خصوصی بدون جبران نمی‌ماند ایراد خسارت به مهمترین سرمایة طبیعی بشر چگونه می‌تواند نادیده گرفته شود منطق حقوق اسلامی به ما می‌آموزد تا با قیاس اولویت به ضرورت جبران خسارت ناشی از تجاوز به حقوق محیط زیست حکم نماییم.

حتی در صورت تعارض قاعده لا ضرر با قاعدة سلطنت «الناس مسلطون علی اموالهم» (علامه مجلسی، 1403، ج2، ص 273، ح7) قاعدة لا ضرر به جهت تقدّم حـقوق جامعه و حـقوق نوعی بشر بر حـق فرد برقاعدة سلطنت رجـحـان دارد. و به اصطلاح حقوق اسلامی قاعدة لا ضرر دایره سلطه مالک در تصرفات مضرّ بر محیط زیست را تخصیص می‌زند.

2ـ 4ـ 3. قاعدة نفی عسر و حرج5
یکی دیگر از قواعد فقهی که در صورت پذیرفتن نقش اثباتی آن در احکام شرعی می‌تواند در زمینة جبران خسارت ناشی از تجاوز به محیط زیست مورد استفاده قرار گیرد قاعدة نفی عسر و حرج است زیرا عسر و حرجی که از به هم خوردن تعادل اکولوژیک طبیعت برای موجودات زنده و بشر پدید می‌آید چه بسیار مهمتر از عسر و حرجی باشد که از ناحیة افراد ایراد می‌گردد. بنابراین اگر رفع یا کاهش عسر و حرج با جبران خسارت ممکن باشد متجاوز به حقوق محیط زیست به جبران خسارت آن ملزم می‌گردد.

3ـ 4ـ 3. حکم عقل
عقل حفاظت از محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز به آن را امری ممدوح و پسندیده می‌شمرد و به ضمیمة قاعدة ملازمه هر امری را که عقل بدان حکم نماید شرع نیز بدان حکم می‌کند می‌توان اذعان نمود که شناسایی حقوق محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز به آن از جملة احکام شرع نیز می‌باشد.

4ـ 4ـ 3. بنای عقلاء
بنای عقلاء بر شناسایی حقوق محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز بر آن استوار است از ناحیة شارع ردع و منعی در این زمینه در دست نیست چنانکه عدم ردع شارع را کاشف از پذیرش او بدانیم بر لزوم جبران خسارت اذعان می‌نمائیم. همچنین بنای عقلاء بر مجازات متجاوز به محیط زیست تحقق یافته است چنانکه حقوق محیط زیست بین الملل و حقوق کشورها بر آن دلالت دارد.


دکتر سید ابوالقاسم نقیبی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید مطهری

منبع