ژیاننامه‌ و به ر هه مه کانی هیمن.....

[behnam5555]

شێعری هێمن لە روانگەی رەوانناسی پێوەندییەکانەوە
پێشەکی:

ئەو نووسراوەیە لە سەرەتا ئاوڕێکی تێئوریکی داوەتەوە سەر ڕەوانناسی کۆمەپایەتی (روانشناسی اجتماعی) بە گشتی و چەمکی پێوەندییەکان بە تایبەتی. هەموو لق وپۆپەکانی ئەو چەمکە لە چوارچێوەی مێتۆدە زانستی و هاوچەرخەکانی کە ئێستا لە رەوانناسی دا باوە لێکدراونەتەوە و پاشان بە پشت بەستن بەو مێتۆد و شێوازە زانستیانە جێگە و پێگەی شێعری هێمن دیاری کراوە. ئەو نووسراوەیە هەوپ دانێکە بەرەو زانستی کردن و تێئوریزە کردنی شێعری کوردی بە گشتی و شێعری هێمن بە تایبەتی. ئەو بابەتە تەنانە ت دە توانێ سەرەتای نووسینی کتێبێک بێ، چوونکە ئاوردانەوەیەکە تازەیە لەو بوارە دا و پێویستە کاری لە سەر بکرێ .

وشە بنەرەتیەکان:
رەوانناسی کۆمەلایەتی، رەوانناسی پێوەندیەکان، پێوەندی، سەرچاوەی پەیام، رەسانە.

ـ چە مکی پێوەندی و تایبەتمەندییەکانی لە روانگەی رەوانناسی کۆمەپایەتی
سەرەتا پێویستە پێناسەیەکمان لە دوو چە¬مکی گرینگ هەبێ بۆ ئەوەی کە لە درێژەی وتارەکەدا بە تێڕوانینێکی باشتر سرنج بدەینە بابەتەکانی باس کراو.
یەکەم، مەفهوومی رەوانناسی کۆمەلایەتییە.ئێرۆنسۆن یەکێک لە رەوانناسە کۆمەلایەتییەکان دەلێ: ڕەوانناسی کۆمەلایەتی یانی کارتێکەری لە سەر باوەر و کردەوەکانی کەسانێکی تر بە شێوازگەلی جۆراوجۆر.(1)
دووهەم، مەفهوومی پێوەندییە. ئەو مەفهوومە لە ڕەوانناسی کۆمەپایەتی دا بەشێکی زۆر گرینگی وە خۆ گرتووە و لە ناو وتارە کەشدا بە وردی شی دەکرێتەوه. بەپام دەتوانین لە یەک ڕستە دا بپێین: پێوەندی یانی راگوێزتنی ئیتلاعات لە تاک یا گرووپێک بۆ تاک یا گرووپێکی تر.
ئێدوێن ئێمێری لە بابەت چەمکی پێوەندی دا دەلێ: "پێوەندی، تکنیکی راگوێزتنی ئیتلاعات،ئەندێشە و کردەوەکان لە تاکێک بو تاکێکی ترە و بۆ ئەو مەبەستەش لە کەرە سەی جۆراوجۆر کەلک وەردەگیرێ.
"لاندبێرگ"،"شراگ"و"لارسێن" پێوەندی ئاوا پێناسە دەکەن: "پێوەندی یانی راگوێزتنی مانا و پەیام لە رێگای نمادەکان".لە ڕوانگەی ئەو سێ زانایە کاتێک مرۆڤەکان لە رێگای نمادەکان شوێن لە یەکتر وەردەگرن ئەوا دەتوانین بپێین لە پێوەندی دان.
لە لایەکی دیکەوە "چارلز کوولی" یەکێک لە بەناوبانگترین لێکوپەرانی ئەم بوارە دەپێ: "پێوەندی مێکانیزمی بەرقەرار کردنی پێوەندی نێوان مروڤەکانەوتەواوی هێماکان هاوڕێ لە گەپ کەرەسەی راگوێزتنیان لە چوارچێوەی پێوەندی دا دەگونجێن".
بەو پێیە پێوەندی ڕاگوێزتنی پەیامە بۆ خەپکانی تر لە ڕێگای نمادەکان و بنەمای دامەزراندنی کۆمەپگایە.
ئەو وتەی دێکارت:"من بیر دەکەمەوە کەوایە هەم"، لە چوارچێوەی پێوەندی دا مانا دەدا.(2)
"ئێلیوت ئێرۆنسۆن" لە کتێبەکەی خۆی دا بە نێوی "ڕەوانناسی کۆمەپایەتی" بۆ پەرە پێدانی چەمکی پێوەندی سٌێ شت بە گرینگ دەزانێ. یەکەم: سەرچاوەی پێوەندی (کێ پەیامەکە دەنێرێ)، دووهەم: چییەتی پێوەندی (ماهییەتی پێوەندی) (پەیام چۆن دەنێردرێ)، سێهەم: تایبەتمەندیەکانی بەردەنگ (پەیام بۆ کێ دەنێردرێ).


یەکەم:
سەرچاوەی پێوەندی
لە بابەت سەرچاوەی پەیام یا ئەوکە سەی پەیام دەنێرێ سێ مەسئەلەی زۆر گرینگ پێویستە باس بکرێ.
یە کەم ئەوەی کە سەرچاوە تا چ ڕادەیەک لە لایان بەردەنگەوە گرینگی پێ بدرێ.ئەگەر سەرچاوە بپیمەت یا کەسێکی باش بێ، لە لایان کۆمەپگاوە پەیامەکە چاکتر وەردەگیرێ تا ئەوەی کە مرۆڤێک یا تاکێکی خراپ و بێ جێگە و پێگە لە قەپەم بدرێ.
"ئەرەستوو" وەک هەوەپین رەوانناسی کۆمەپایەتی دەپێ :"ئێمە وتەی گەورە پیاوان چاکتر قەبوول دەکەین تەنانەت بێ وەیکە بیریشی لێ بکەینەوە". کە وایە سەرچاوەی پسپۆر و شارەزا بۆ قەبووپ کردنی پەیام لە لایان وەرگرەکانی گرینگییەکی تایبەتی هە یە. پێویستە ئەوەش بکوترێ کە نزیکەی 2300 ساپی خایاند تا ئەو وتەی ئەرەستوو بە شێوەی زانستی و تەجروبی لە لایان کە سانێکی وەکوو "کاڕل هاوپەند" و "واپتێر وایس" لە سالی 1951ی زایینی دا تاقی کرایەوە و راستییەکەشی سەلمێندرا.

دووهەم :
مەسئەلە لەم بابەتە دا زێدەبوونی متمانە بە سەرچاویە. هەرچی سەرچاوە لە لایان کۆمەپانی خەپک جێگای متمانەی زیاتر بێ پەیامەکەی ئاسانتر وەردەگیرێ. ئەو مەسئەلەیەش لە لایەن "ئێرۆنسۆن"،"والیستێر" و"فیستینجێر"، بە شێوەی پۆزیتیویستی تاقی کراوەتەوە و بۆتە بنەمایەکی زانستی لەو مەسئەلەپەی پێوەندی دا.

مەسئەلەی سێهەم:
رادەی سرنج¬راکێشی سەرچاوەیە. مەبەست ئەوەیە سەرچاوە تا چ ڕادەیەک سرنج¬راکێش و خۆشەویستە. چەند سال لەوە پێش"جادسێن میلز"و "ئێرۆنسۆن" و هەروەها "ئالیس ئیگلی"و"شێلی چێیکێن" چەند ڕەوانناسی گەورە لە لێکۆپینەوەیەکی بەربپاو و تازەدا بەو ئاکامە گەیشتن کە کەسانی سرنج¬راکێش و خۆشەویست پەیامەکانیان هەم زووتر قەبووپ دەکرێ و هەم چڕو پڕتر و پڕناوەرۆکتر لە ئەژمار دێ. ئەو کەسانەی قەرارە پەیامەکە وەرگرن لە حاپەتێک دا کە سەرچاوە لە لایان سرنج¬راکێش و خۆشەویست بێ، لە باری رە وانی فەزایەکی زیاتر ئامادە دە¬کەن بۆ وەرگرتنی و هەر وەها جێگرکردنی پەیام لە هزریان دا.
ئەو فەزایەی کە رەوانناسی گەورە "کورت لووین" پێی دەلێ: "گوڕەپانی ڕەوانی".

دووهەم: چییەتی پێوەندی
شێوەی بەیانی پەیام ڕۆپێکی گرینگی لە شوێن دانانەکەی دا هەیە. پەیامەکان لە چەند لایەنەوە جیاوازیان هەیە. ئێرۆنسۆن پێنج لایەنی گرینگ باس دەکا بەم چەشنە: 1- ئایا پەیامێک مەنتیقی لە پشت بێ چاکتر قەبووپ دەکرێ یا ئەوەی کە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەپک ببزوێنێ؟ 2- ئایا پەیامێک بە نیشاندانی نموونەیەکی زیندوو چاکتر وەردەگیرێ یا ئەوەی کە بەپگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟ 3- ئایا پەیامێک دەبێ یەک لایەنە بێ (فەقەت لایەنە پۆزیتیڤەکان یا فەقەت لایەنە نێگەتیڤەکان) چاکتر وەردەگیرێ یا دوو لایەنە بێ (هەم لایەنە پۆزیتیڤەکان و هەم لایەنە نێگەتیڤەکان)؟ 4- ئەگەر بڕیار بێ دوو لایەنە بێ تەرتیبی ناردنی پەیامەکە چۆن بێ بە واتایەکی تر، سەرەتا لایەنە پۆزیتیڤەکان بکوترێ یا لایەنە نێگەتیڤەکان؟ 5- چ پێوەندیەک هەیە لە نێوان ناوەرۆکی پەیام و بیر و ڕا و باوەرەکانی بەردەنگ؟

سێهەم: تایبەتمەندییەکانی بەردەنگ
بە سرنج دان بەوەی کە مرۆڤەکان لە باری کەسایەتییەوە جیاوازیان هەیە، هەر تاکێک بە پێی ئەندیشە و تەفسیری خۆی لە گەپ پەیامی دەق یا هەر شتێک کە دەیبیسێ هەپسووکەوت دەکا. دەبێ بپێین مەسئەلەی زۆر گرینگ و پێوەندی دار بە بەردەنگی پەیام مەسئەلەی تەجروبە زێهنییەکانی پێشووی بەردەنگ یا بە واتایەکی تر چوارچێوەی فکری بەردەنگ پێش بیستنی پەیامەکەیە.
ئەگەر ئەزموون، تەجروبە و پێشینە زێهنی و ڕەوانی و کۆمەپایەتەکانی بەردەنگ لە گەپ سەرچاوەی پەیام لە یەک نزیک بێ، ئەوکات بەردەنگ بە شێوەیەکی ئەکتیوتر دەتوانێ لە گەپ پەیام و ناوەڕۆکی پەیام هەپس و کەوت بکا.(3)

مۆدێلی رۆناپد ریجۆ
مودێلێکی دیکە سەبارەت بە چەمکی پێوەندی مۆدێلی ڕۆناپد ریجۆیە. با بە وردی چاوێک بە سەر ئەو مۆدێلە دا بخشێنین.
ریجۆ پێوەندی ئاوا پێناسە دەکا و دەپێ: پێوەندی یانی راگوێزتنی زانیارییەکان(information)لە تاک یا گرووپێک بۆ تاک یا گرووپێکی تر. بەرقەرارکردنی پێوەندی پێویستی بە پڕۆسەی ئاپ و گۆری زانیارییەکان لە نێوان دوو یا چەند کەسە. ئەو کەسەی پەیام دەنێرێ پێی دەپێن "ڕەمز دانەر" و ئەو کەسەی پەیام وەردەگرێ پێی دەپێن "ڕەمزگوشا" ئەوەش بەو مانایەیە کە ئەو کەسەی پەیام دەنێرێ جۆرێک ڕەمز بە کار دەبا و کۆدی بۆ پەیامەکەی دادەنێ و ئەو کەسەی کە قەرارە پەیامەکە وەربگرێ، هەوپ دەدا کۆدەکە بکاتەوە و ڕەمز گوشایی بکا. هەپبەت دەبێ بپێین زەمانێک ئەو کۆدە لە لای وەرگری پەیامەکە دەکرێتەوە کە هاوبەشیییەکی زۆرلە نێوان سەرچاوە و وەرگری پەیام لە باری هەل ومەرجی کۆمەپایەتی، زێهنی و ڕەوانییەوە هەبێ. پاشان نۆرە دەگاتە هەپبژاردنی رەسانە؛ یانی کەرەسەی ڕاگوێزتنی پەیام لە سەرچاوەوە بۆ بیسەری پەیام. رەسانە دەتوانێ زۆر شت بێ، بۆ وێنە تەلەیفوون، گوفتار، نووسراوە و هتد.
ڕەسانە دوو تایبەتمەندی هەیە. یەکەم ئەوەیە: هەپبژاردنی ڕەسانەیەکی باش بە پێی بار و دۆخی گونجاو کە دەتوانێ شوێنێکی باش و کارامەی هەبێ لە بەرقەرار کردنی پێوەندی دا.
دووهەم گرفتی ماناییە. ئەویش ئەو کاتەیە خەپک مانای وشەکان بە جورێکی جیاواز لە یەکتر تەفسیر دەکەنەوە کە دەبێتە هۆی جیاوازی مەفهوومی پەیامەکان لە لای بیسەران.(4)

جۆرەکانی پێوەندی:
ڕەوانناسی کۆمەپایەتی و هەروەها کۆمەپناسانیش لەسەر هەبوونی 8 جۆرە پێوەندی کۆکن کە بریتین لە:
1- پێوەندی ڕاستەوخۆ: پێوەندی نێوان مرۆڤەکانە بێ هیچ لەمپەرێک.
2- پێوەندی جیهانی: پێوەندی لە گەپ کەسانێک یا وپاتانێک لە دەرەوەی سنوورەکان بەکەلک وەرگرتن لە تێکنۆلۆژی مۆدێٍڕن وەکوو تەلەیفوون، ئینتێرنێت و هتد.
3- پێوەندی هەست بزوێنەر: پڕۆسەی پێوەندی لە ڕێگای هێماکان ئەنجام دەدرێ. لەم شێوە پێوەندییە دا ناوەڕۆکی پەیام ناگاتە بەردەنگ، بەپکە تەنیا حاپەتەکانی ئێحساسی و هەیەجانی سەرچاوەی پەیام دەگاتە بیسەر. ئەو حاپەتانەش دەبنە هۆی درووست بوونی فەزایە کی ئێحساسی، هەیەجانی و ڕەوانی هاوبەش لە نێوان سەرچاوە و بیسەر. مالینۆڤسکی لەو پێوەندییە دا دەپێ: "لە کۆمەپگا سەرەتاییەکان زمان وەکوو کەرەسەیەکی مرۆڤ بۆ پێوەندی و هەر وەها بەشێک لە کردەوەکانی لە ئەژمار دێ. زمان لە وەها کۆمەپگایەک دا زیاتر شێوە عەمەل کردنە، نەک کەرەسەی بیر کردنەوە. مالینۆڤسکی ئەو زمانە تایبەتە بە نێوی " پێوەندی هەست بزوێنەر " ناو دەبا".
لە ڕوانگەی هاکێت بەشی هەرە زۆری پێوەندییەکان لە ڕێگای هونەر، ئەدەبیات و مووسیقی بەرقەرار دەبێ.
4- پێوەندی ئامانجدار یا بەرنامەیی:لەو جۆرە پێوەندییە دا دامەزرێنەری پێوەندی ئامانجێکی تایبەتی هەیە و بەرنامە و گەپاپەی لە پێش دارێژراو ئامادە دەکا.
5- پێوەندی رێفلێکسی: بە پێچەوانەی پێوەندی ئامانجدار، ئەو جۆرە پێوەندییە بێ هیچ جۆرە بەرنامە و گەپاپەیەکی لە پێش دارێژراو ئەنجام دەدرێ.
6- پێوەندی کۆمەپایەتی: بە جۆرێک لە پێوەندی دەکوترێ کە لەودا مانا یا پەیام لە کۆمەپێک خەپک بۆ کۆمەپێکی تر دەگواسترێتەوە.
7-مێتا پێوەندی (فراارتباگ): ئەو جۆرە پێوەندییە بۆ پێوەندییەکانی داهاتوو یاسا دادەڕێژێ.
8- پێوەندی حەڕەکەیی: لە ڕێگای حەڕەکەی لەش ئەنجام دەدرێ، وەکوو گریان، هات و هاوار و پێکەنین.(5)

لێکدانەوە:
ئەگەر بگەڕێینەوە سەر تێئۆرییەکەی ئێرۆنسۆن لە مەڕ سێ مەسئەلە گرینگەکەی پێوەندی دار بە چەمکی پێوەندی یانی سەرچاوەی پێوندی، چییەتی پێوەندی و تایبەتمەندییەکانی بەردەنگ، دەبێ بپٌێین ئەگەر مامۆستا هێمن وەکوو سەرچاوە لە قەپەم بدەین، کە لە رێگای نووسین بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دەیهەوێ پەیام گەلێک بگەیەنێتە بەردەنگەکەی. دەتوانین بپٌێین بەرێزیان خاوەنی هەر سێ تایبەتمەندییەکانی سەرچاوەیە کە ئێرۆنسۆن باسی دەکا.
یەکەمیان کوتمان گرینگی ُسەرچاوەیە؛ هەبوونی ئەو تایبەتمەندییە بە تەواوی لە مامۆستا هێمن دا بە دی دەکرێ؛ چونکە ئەو کاتەی دەژیا و ئێستاشی لە گەپ بێ کە لە نێومان دا نیە، بە هۆی ئەندێشە و چالاکییەکانی کە بۆ هەموومان بەرچاوە، لە نێو ئٌێمە بە کەسێکی خاوەن پلە و بپیمەت دەناسرێ. ئەگەر ئەرەستوو دەپێ ئێمە وتەی گەورە پیاوان باشتر قبووپ دەکەین، مامۆستا هێمن لەو چوارچێوەیە دا دەگونجێ و بە پلە بەرزەکەی ئەو ڕاستیە دەسەلمێندرێ.
لە بابەت مەسئەلەی دووهەم (زێدەبوونی متمانە بە سەرچاوە) دەکرێ بپێین، بە هۆی جێگە و پێگەی دیاری کراوی مامۆستا هێمن لە سەراسەری ژیانی خۆی دا جێگەی متمانەی خەپک و تەنانەت ڕووناکبیرانیش بووە؛ بە چاوخشاندێک بە سەر ژیانی مامۆستا هێمن دا بە ئاسانی ئەوەشمان بٍۆ دەردەکەوێ .
بۆ مەسئەلەٌی سێهەم و پێوەندیدار بە سەرچاوە کە مەسئەلەی سرنج ڕاکێشی سەرچاوەیە دەبێ بپێین،ئێرۆنسۆن ئەو مەفهوومەی تەنیا لە چوارچێوەیەکی بەرتەسک دا دەدۆزێتەوە، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی کە ئەو تێئۆرییە لەو بەشەدا تووشی کەم و کورتی مانایی بووە؛چونکە تەنیا لە ڕووی هێندێک فاکتەری ڕواڵەتییەوە (وەکوو ڕوخۆشی و دەم بەپێکەنین بوون )سرنج ڕاکێشی بێناسە دەکا؛بەپام بەڕای نووسەری ئەم وتارە دەتوانین تۆزێک بەربپاوتر و قووپتر بڕوانینە ئەو چەمکە. دەکرێ بە پەرەپێدانی زیاتری مەفهوومی باسکراو و هەروەها بۆشیکردنەوەی زیاتری ڕادەی سرنج ڕاکێشی مامۆستا هێمن ئاماژە بەو بەشە بکەین کە لە پێشەکییەکەی تاریک و ڕوون دا هاتووە:"هێمن نەتەوەکەی خۆش دەوێ، بەپام ڕقیشی لە هیچ نەتەوەیەکی تر نیە،لە هەموو دیوانی هێمن دا شێعرێک کە باسی نەتەوەیەکی تر بە خراپە بکا ، یا کورد لە نەتەوەیەکی تر بەرزتر دابنێ بەدی ناکرێ"(6)ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی کە ڕادەی سرنج ڕاکێشی مامۆستا لەلای کۆمەپگای کوردی هەمیشە زۆر بێ.
ئەم فاکتە بۆ مەسئەلەی هەوەپی پێوەندیدار بە سەرچاوە (یانی گرینگی سەرچاوە )ش بەپگەیەکی حاشا هەپنەگرە ، چونکە ئەو تایبەتمەندییە گرینگییەکی تایبەتی دابوو بە هێمن و شێعرەکانی.
مامۆستا هێمن لە باری کەسایەتییەوە، کەسێک بووە حەزی زۆر لە جەفەنگ و قسەی خۆش بووە و لە نێو کۆمەپانی خەپک وەکوو کەسایەتییەکی رووخۆش و دەم بە پێکەنین ناسراوە، هەپبەت ئەم تایبەتمەندییانە سەرەرًٌُِای هەموو ئەو دەرد و ئازارانە بوو کە بۆ نەتەوەکەی هەیبوو، ئەوەش وای کردبوو مامۆستاهێمن هیچ کات خۆی وەکوو مرۆڤێکی خەمۆک و نائومێد نیشان نەدەدا. تەواوی ئەو تایبەتمەندییانە وای لە مامۆستا هێمن کردبوو ببێ بە بپیمەتێکی سرنج ڕاکێش و خۆشەویست. ئەگەر بمانهەوێ هەمووی ئەوانە بە شێوەی تەجروبی و زانستی تاقی کەینەوە، پێم وایە مێژووی نەتەوەی کورد بە گشتی و ئەو قۆناغەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا بە تایبەتی، خۆی گەورەترین تاقیکارییە بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییانە.
ئەو فەزا ڕەوانییەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا هاوبەشییەکی زۆری لەگەپ فەزای ڕەوانی وفکری کۆمەپانی خەپک هەبوو ،هەروەها بە سرنج دان بە تاقیکارییە زانستییەکانی میلز،ئێڕۆنسۆن،ئیگلی و چێی کێن کە پێشتر باسمان کرد بوو بە هۆی وەیکە شێعرەکانی مامۆستاهێمن وەک پەیامێکی پڕناوەڕۆک لە لایەن سەرچاوەیەکی سرنج راکێش و خۆشەویست لە لای خەپک بە ئاسانی وەرگیرێن.
دووهەمین مەسئەلەی پێوەندیدار بە چەمکی پێوەندی لە ڕوانگەی ئێڕۆنسۆن چییەتی پێوەندییە.لەوپێوەندییەدا پێنج لایەنی گرینگ هاتە بەر باس ،ئێستا بە هەپسەنگاندنی ڕۆپی شێعری هێمن لەو بازنەیە دا دەچینە ناو قووپایی باسەکە :
لایەنی یەکەم ئەوە بوو،ئایا پەیامێک مەنتیقی لە پشت بێ چاکتر قبووپ دەکرێ یا ئەوەیکە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەپک ببزوێنێ؟ بە ڕای نووسەری ئەم وتارە، بۆ وپامی ئەم پرسیارە دەبێ هەل ومەرجی مێژوویی، کۆمەپایەتی، سیاسی و ئابووری کۆمەپگا لە بەرچاوبگیرێ. ئەگەر کۆمەپگا لە قۆناغێکی هەستیاری مێژوویی، کۆمەپایەتی یا سیاسی دا بێ، بە واتایەکی تر لەژێر زووپم و چەوسانەوە دابێ لێرەدایە کە دەتوانین بپێین خەپکی ئەو کۆمەپگایە هیچ مەنتیقێک قەبووپ ناکەن چوونکە زوپم کردن لەلای دەسەپاتداران هیچ مەنتیقێکی لە پشت نییە. هەربۆیە لە وەها قۆناغێک دا واباشترە شاعیر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجانی خەپک ببەستێ بۆ ئە وەیکە پەیامەکەی (شێعرەکەی) بە ئاسانی وەربگیرێ وشوێنی خۆی دابنێ.
بۆ وێنە مامۆستا هێمن لەو فاکتۆرە ڕەوانیە بە باشترین شێوە کەلکی وەرگرتوە. لە "کوردم ئەمن" دا دەلێ:
گەرچی تووشی ڕەنجەڕۆیی و حەسرەت و دەردم ئەمن
قەت لەدەس ئەوچەرخە سپپە نابەزم مەردم ئەمن
لەو دێڕە شێعرە دا مامۆستا هێمن بە هێنانەوەی سێ وشەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد لە نیوە دێڕی هەوەپ دا دەیهەوێ زیاتر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجان ببەستێ تا مەنتیق؛ چوونکە ئەو وشانە لە باری ڕەوانناسییەوە دەکەونە خانەی وشەگەلی هەیەجانی، هەپبەت لە چەشنی هەیەجانە نێگەتیڤەکان.
پاشان بەو وشانە دەیهەوێ پێوەندییەکی ڕەوانی بەرقەرار بکا بۆئەوەی کە ئەسپی پەیامەکە لە دێڕەکانی خوارتر دا بهێنێتە بەرچاوی خوێنەر. هەروەک بە دوای ئەو دێڕە دا دەلٌێ:

عاشقی چاوی کەژاپ و گەردنی پڕخاپ نیم
عاشقی کێو و تەلان و بەندەن و بەردم ئەمن

لە ڕوانگەی ڕەوانناسی بە گشتی و مەکتەبی ناسیاوی خوازی (شناخت گرایی) بە تایبەتی، کردەوەکانی مرۆڤ بەرهەمی تەفسیرەکانییەتی، یانی مرۆڤ بە پێی تەفسیری خۆی لە وشە و مەسئەلەکان رەفتار دەکا.
سێ وشەی ، ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد رەنگە لە لای بەردەنگ یا خوێنەر تەفسیری ناڕاحەتی، ڕق و تووڕەیی و داماوی لێ بکەوێتەوە. کردەوەکانیش دەتوانن بەرەنگار بوونەوە لە گەپ سەرچاوەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد ، خەمۆکێ یا حاپەتە ڕەوانییە نێگەتیڤەکان بن. مامۆستا هێمن زۆر زیرەکانە کردەوەی بەرەنگار بوونەوە هەپدەبژێرێ، لەو جێگایەی دا کە دەپێ:

من لە زنجیر و تەناف و دار و بەند باکم نیە
لەت لەتم کەن بمکوژن هێشتا دەلێم کوردم ئەمن

هەروەها پێویستە بگوترێ مامۆستا هێمن بە سرنج دان بەو تایبەتمەندییانەی لە سەرەوە باس کرا، زۆر مامۆستایانە وەکوو ڕەوانناسێکی گەورە و بە پێی بار و دۆخی کۆمەپگا لە ڕووی مێژووییەوە، لە جۆری سێهەمی پێوەندییەکان واتا جۆری هەست بزوێنەر کەلکی وەرگرتوە و پردێکی ڕەوانی لە هێما و حاپەتە ئێحساسی و هەیەجانییەکان لە نێوان خۆی و خوێنەرانی دا ساز دەکا؛ بەو جۆرە پەیامەکانی زۆر بە ئاسانی لەو پردە دەپەرنەوە و لە زەین و بیر و ڕەوانی خەپک دا خۆیان جٌێگر دەکەن.
ئەگەر وتەکەی "هاکێت" مان وە بیربێتەوە کە دەیکوت بەشی هەرە زۆری پێوەندییەکان لە ڕێگای هونەر، ئەدەبیات و مۆسیقا بەرقەرار دەبێ، مامۆستاهێمن بە باشترین شێوە و زانستییانە ترین مێتۆد لە کەرەسەی شێعر کەلکی وەرگرتووە.
لایەنی دووهەمی چییەتی پێوەندی ئەوەیە کە ئایا پەیامێک نموونەیەکی زیندووی هەبێ باشتر وەردەگیرێ یا بەپگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟
لێکۆپینەوەکان ئەوەە ئاشکرا دەکەن کە هەبوونی نموونەی زیندوو و راستەوخۆ، شوێن دانانی گەلێک زیاترە لەبەپگە ئاماریەکان.یانی ئەگەر بمانهەوێ راستی و درووستی پەیامێک بە بەردەنگەکەمان بسەلمێنین بە هێنانەوەی نموونەیەکی زیندوو و راستەوخۆ باشتر دەتوانین ئەو کارە بکەین تا بەهێنانەوەی بەپگەیەکی زۆری ئاماری.
ئەگەر بمانهەوێ بۆ ئەو بەشەش نموونە بێنینەوە شێعری ئارەق و تین باشترین بەپگەیە، لە سەرەتای شێعرەکەدا بە هێنانەوەی چەندین نموونەی زیندوو لە کۆمەپگای کوردەواری ئەوکات، دەیهەوێ پەیامەکەی خۆی بەو شێوەیە بخاتە بەرچاوی بەردەنگ و خوێنەرەکەی:

پێش ئەوەی حاجی سەلەمخۆر
هەژارێک هەپنێ بە تەماپ
پێش ئەوەی ڕێچکە ببەستن
بۆمزگەوتێ شان بە بەرماپ
پێش ئەوەی دەروێشی چپکن
پەنجەی خەلیفەی کوشیبێ
پێش ئەوەی شێخ وەک تارمایی
بەرەو خانەقا خوشیبێ

لەو چەند دێڕەدا هێنانەوەی چەند نموونەی زیندووی کۆمەپگا وەک، چوونە مزگەوتی حاجی و نوێژکەرە بەتەماحەکان، باس کردن لە دەروێش و خانەقا و خەلیفە بەشێک لە ژیانی کۆمەپگای کوردی بووە و ئێستاش هەر هەیە. مامۆستاهێمن بە هێنانەوەی ئەو نموونانە دەیهەوێ بەردەنگ ئامادە بکا بۆ ئەوەیکە باس لە نموونەیەکی هەرەزیندووی کۆمەپگا بکا کە زیاترین زەحمەت دەکێشێ و کەمترین داهاتیشی هەیە، هەروەک لە درێژەدا دەپێ:

من جوتیارم من جوتیارم
من لەگەپ هەتاو هاوکارم
من بەئارەق و ئەو بەتین
دامان رشتووە بناغەی ژین
باسکی من و تیشکی ئەوی
بژیو دەستێنین لە زەوی
گەرجوتیار ئارەق نەڕێژێ
گەرهەتاو تیشک ناوێژێ
دانیشتووی ناو کۆشک و قەپا
دەخۆن نانی گەلاگەلا؟

لایەنی سێهەم و چوارەمی چییەتی پێوەندی لە باسەکەی ئێمەدا ناگونجێ. بەپام لایەنی پێنجەم یانی هەبوونی پێوەندی لە نێوان ناوەڕۆکی پەیام و باوەڕەکانی بەردەنگٍ؛ دەبێ بپێین بە چاو خشاندنێک بە سەر شێعرەکانی مامۆستاهێمن دا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێ لەناو شێعرەکانیدا لەگەپ هەموو جۆرە باوەڕێک سازگاری هەیە. بۆنموونە بەردەنگ یا خوێنەری عاشق بە باوەڕێکی عاشقانە دەتوانێ شێعرەکانی وەک، شەوگاری تەنیایی، دیلی دیل، جوانی ناسووتێ و ماچی خودایی بخوێنێتەوە.
بەردەنگ یا خوێنەرێک بە باوەڕی نەتەوەپەرەستی دەتوانێ شێعرەکانی وەک، فرمێسکی رونوو، کوردم ئەمن، قەپای نیشتمان و کاروانی خەبات بخوێنێتەوە.
سەبارەت بە بابەتی سێهەمی ئێڕۆنسۆن لە چەمکی پێوەندی دا (یانی تایبەتمەندییەکانی بەردەنگ) باسی ئەوەمان کرد، ئەگەر تەجروبەزێهنییەکان و چوارچێوەی فکری بەردنگ لەگەپ سەرچاوەی پەیام یەکتر بگرێتەوە پەیام ئاسانتر وەردەگیرێ.
بە سرنج دان بەوەیکە مامۆستاهێمن لەماوەی ژیانی دا لەگەپ خەپک و بۆخەپک ژیا، هەموو چوارچێوە فکری و زێهنییەکانی لەگەپ چوارچێوە فکری و زێهنی بەردەنگەکانی(خەپک) یەکتری دەگرتەوە؛ ئەوەش ببوو هۆی قەبووپ کرنی پەیامەکانی لە لای خەپکی کۆمەپگا.

شێعری هێمن لە روانگەی مۆدێلی رۆناپد ریجۆ:
هەروەک پێشتر باسمان کرد ریجۆ لەمەڕ پێوەندی دا دەپێ:" پێوەندی یانی راگوێزتنی زانیارییەکان لە تاک یا گرووپێک بۆ تاک یا گرووپێکی تر"و لە درێژەدا دەپێ ڕەمزگوزار(ئەوکەسەی پەیام دەنێرێ) پەیامەکان لە ڕێگای کەرەسەیەک بە نێوی ڕەسانە بۆ ڕەمزگوشا(ئەو کەسەی پەیام وەردەگرێ) دەنێرێ. کەوابوو رەسانە کەرەسەی ناردنی پەیام لە ڕەمزگوزار بۆ ڕەمزگوشایە.
لە ڕوانگەی ئەو مۆدێلەوە شێعری مامۆستاهێمن وەک ڕەسانەیەکی کارامە توانوێتی شوێن دانەرییەکی بە هێزی هەبێ. هۆکارەکەشی ئەوەیە کە شێعری هێمن هەروەک پێشتر باسمان کرد و تایبەتمەندییەکانیمان لێک داوە، لە ناو بازنەی ئەدەبیاتی کوردی بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دا یەکێک لە ڕەسانە هەرە بەهێزەکانە و لە ڕووی هەر دوو تایبەتمەندی ڕەسانە یانی هەپبژاردنی ڕەسانەیەکی کارامە و گرفتی مانایی، توانیوێتی لە ڕیگای هێنانەوەی هێماگەلی هاوبەش لە نێوان شاعیر و بەردەنگ، بەهێزبوون و شوێنەوارە باشەکانی خۆی بسەلمٌێنێ(نموونەی ئەو شێعرانەشمان پێشتر هێناوەتەوە).
لە ڕوانگەی تایبەتمەندی دووهەمی رەسانە هەریەک لە چین و توێژەکانی کۆمەپگا بە پێی هەل و مەرجی کۆمەپایەتی و بازنەی ئەزموونەکانی ڕەوانی و زێهنی ڕابردووی خۆی شێعری هێمن تەفسیر دەکاتەوە.هەر شێعرێکیش ئەوجورە خۆی بگەیێنێتە ناو بیر و ئەندێشە و ڕەوانی هەموو چین و توێژێکی کۆمەپگا ئەوا شاعیرەکەی گەورەترین ڕەوانناسە.

ئاکام:
ئەگەر بمانهەوێ نەقدی ئەدەبی لە ئەدەبیاتی کوردی بەرەو زانستی تربوون و تێئۆریزە بوون بڕوا و لەگەپ شێوازەکانی نەقدی ئەوڕۆیی هاسەنگ بێ، پێویستە بابەتەکان، دەقەکان و نووسراوەکانی کوردی لە ڕووی شێوازگەل و مێتۆدی زانستی ئەڕۆیی سەیری بکرێ، ئەم کارەش پێویستی بە خۆماندوو کردنێکی زۆر هەیە، بە بڕوای نووسەری ئەو وتارە زۆربەی دەقەکانی ئەدەبیاتی کوردی جێی هەیە بەو شێوە کاری لەسەر بکرێ.

کۆتایی


سەرچاوەکان:
1-روانشناسی اجتماعی، الیوت ارونسون ،انتشارات رشد
2- جامعه شناسی ارتباگات، باقر ساروخانی
3-سەرچاوەی ژمارە 1
4-روانشناسی ێنعتی و سازمانی، رنالد ریجو،انتشارات مازیار
5-سەرچاوەی ژمارە2
6-تاریک و ڕوون

یاقووب خزری