محمدحسن گنجی پدربزرگ جغرافیا

[کارگر سایت]

محمدحسن گنجی پدربزرگ جغرافیا

دکترمحمدحسن گنجی بیش از آنکه با آدمها و دنیای پیرامونی اش سروکار داشته باشد با جغرافیا و هواشناسی پیوند محبت بسته است

دکترمحمدحسن گنجی متولد ،۱۲۹۱ بیرجند
ـ مؤسس سازمان هواشناسی ایران
ـ استاد و مدیرگروه آموزش جغرافیای دانشگاه تهران
ـ مؤسس دانشگاه بیرجند و ریاست مؤسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علم.
ـ ریاست اداره کل هواشناسی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۷
ـ معاونت دانشگاه تهران ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۷
ـ نماینده ثابت دولت ایران در سازمان هواشناسی جهانی تا سال ۱۳۵۷
ـ ریاست هواشناسی منطقه آسیا به مدت ۵سال
ـ چهره برگزیده سازمان هواشناسی جهانی در سال ۲۰۰۰ میلادی
ـ عضو مادام العمر انجمن جغرافیای انگلستان
برخی از تألیفات وی عبارتند از: جغرافیا درایران، جنگ و جغرافیا، بشر چیست؟ (ترجمه) آمار بارندگی در ایران، اطلس اقلیمی ایران، جغرافیای ایران
صدها مقاله درباره علم جغرافیا به زبانهای مختلف به چاپ رسیده است.
پدر بزرگ جغرافیا و پدر هواشناسی ایران وقتی از روزهایی می گوید که مجبوربوده به خاطر چندرغاز، حقوق بخور و نمیر در دارالترجمه ای شناسنامه ها را ترجمه کند، دلم می گیرد! دلم می گیرد و می خواهم حرفهایش را نشنیده بگیرم و نمی توانم. سرنوشت پرفراز و فرود این مرد ۹۳ساله که صفت پیرمرد درحق او بی انصافی است، چه او شاداب تر از آن است که وقعی به عددها و ایام بگذارد، سرنوشت علم و اندیشه و همان ماجرای تکراری «علم بهتر است یا ثروت» دراین مملکت است.
دکترمحمدحسن گنجی بیش از آنکه با آدمها و دنیای پیرامونی اش سروکار داشته باشد با جغرافیا و هواشناسی پیوند محبت بسته است.
«آغاز پیوند من با جغرافیا به مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی برمی گردد. درآن ماه از لحاظ من سرنوشت ساز پس از تکمیل تحصیلات متوسطه در مولد خود یعنی بیرجند به تهران آمده و در رشته تاریخ و جغرافیای دانشسرای عالی ثبت نام کردم. درخردادماه سال ۱۳۱۲ دوره سه ساله دانشسرای عالی را با موفقیت به پایان رسانیده به اخذ لیسانس تاریخ و جغرافیا نایل آمدم. درآن سال آخرین دوره محصلان اعزامی یا به اصطلاح آن روز آخرین کاروان علم و ادب را به اروپا می فرستادند و من که درکنکور بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را احرازکرده بودم در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر که ۲۰ نفر از آنان لیسانسه های دانشسرای عالی بودند عازم اروپا شدم.»
محمدحسن گنجی هنوز هم که هنوز است خاطرات فراموش نشدنی از دبیرستان شوکتی بیرجند دارد، می گوید: دبیرستان شوکتی بیرجند که من تحصیلات متوسطه خود را درآن به پایان رسانده بودم یکی از دبیرستانهای انگشت شماری بود که درآن روزها زبان انگلیسی به عنوان زبان خارجی درآن تدریس می شد و همین امر موجب شد که من و ۱۲نفر دیگر از دانشجویان اعزامی که با زبان انگلیسی مختصر آشنایی داشتیم بعد از چندروز توقف در پاریس به لندن اعزام شدیم. بازدرآن روزها درمورد محصلان اعزامی به انگلستان چنین معمول بود که همه را به مدت یکسال به منظور فراگیری زبان و آداب انگلیسی به زندگی در یک خانواده انگلیسی که معمولاً خانواده مذهبی یا فرهنگی بود وامی داشتند و من تنها فردی بودم که به علت دانستن زبان انگلیسی به قدر کفایت برنامه فراگیری زبان درمورد من اعمال نشد و بلافاصله بعد از ورود به انگلستان مرا به دانشگاه ویکتوریا درمنچستر که درآن زمان یکی از ۵دانشگاه معتبر بعد از آکسفورد و کمبریج به شمارمی آمد، معرفی کردند.
درسال دوم توقف درانگلستان بود که بعد از یکسال مطالعه و بررسی جوانب امر تصمیم خود را گرفته و خود را وقف علم جغرافیا کردم و علم تاریخ از آن به بعد در زندگی من در درجه دوم اهمیت قرارگرفت.
درآن سال با عزم راسخ با وجود دشواریهای فراوان درگروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر ثبت نام کرده و بعد از چهارسال به اخذ لیسانس تخصصی و ممتاز درجغرافیا (B.A.Honurs) که ازجهاتی معادل فوق لیسانس محسوب می شد نایل آمدم. علم جغرافیا درآن زمان وسعت امروز را پیدانکرده بود و درچهارسالی که به تحصیل آن گذراندم با تمام بخشها و قسمتها و مباحث آن علم آشنایی کافی پیداکردم به طوری که درطول سالها تدریس در دانشگاه تهران تقریباً تمام مواددرسی جغرافیا به استثنای مسائل مربوط به جغرافیای ایران را مکرر تدریس کردم.
محمدحسن گنجی درمهرماه ۱۳۱۷ به ایران مراجعت کرده بلافاصله با سمت دبیری وارد خدمت دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی (دانشگاه تهران) شده به تدریس جغرافیا پرداخت.
دوره خدمت دبیری من در دانشگاه ۱۴سال به طول انجامید و چون با مقررات آن روز هرگز نمی توانستم بدون دردست داشتن درجه دکتری دانشیار و استاد شوم با استفاده از فرصت مطالعاتی در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفته بعد از دوسال تحصیل در دانشگاه کلارک (واقع در شهر ورستر ازایالت ماساچوست) که از مراکز بسیارمعتبر آموزش و پژوهش جغرافیا بود به اخذ درجه دکترا در جغرافیا نایل آمده بلافاصله به تهران مراجعت و پس از چندماهی به درجه دانشیاری در جغرافیا ارتقا پیداکردم و بموقع استاد شناخته شدم و تا تابستان ۱۳۵۴ که بازنشسته شدم و به استادی ممتاز دانشگاه مفتخر گردیدم ۳۷ سال سابقه تدریس لاینقطع داشتم.
محمدحسن گنجی در ۳۰سال اول خدمت دانشگاهی اش به مقامات و سمتهای گوناگونی دست یافت که ازجمله «همکاری ۱۲ساله او با وزارت راه آن زمان را می توان اوج این مسأله دانست، که ۵سال آن با معاونت پارلمانی آن وزارت توأم بود که این ۵سال صرف ایجاد و توسعه و پابرجا ساختن اداره کل هواشناسی و سازمان هواشناسی کشور است؛ «من همیشه خدمت در مراکز غیردانشگاهی را به علت ارتباط مشاغلم با جغرافیا از خدمت در دانشگاه جدا ندانسته و همواره از فرصتهای مطالعاتی گوناگون از قبیل مسافرتها و شرکت در کنگره ها و کنفرانسهای بین المللی به نفع جغرافیا بهره برداری کرده و کلاس درس خود را زنده و در حال تکامل و تحول نگاه می داشتم.»
او درباره سالهای تدریس اش در دانشسرای عالی و دیگر مراکز دانشگاهی که او در آنها تدریس کرده است می گوید: «هنگامی که در سال۱۳۱۷ شروع به تدریس کردم دانشسرای عالی که در سال۱۳۰۷ به وجود آمده بود جمعاً ۸دوره و شاید در حدود ۱۵۰نفر لیسانسیه تاریخ و جغرافیا بیرون داده بود که من تقریباً همه آنها را می شناختم. با فارغ التحصیلان دوره های اول و دوم که از من جلوتر بودند و همچنین با فارغ التحصیلان دوره های چهارم و پنجم که بعد از من وارد دانشسرای عالی شده بودند در سه سال تحصیل در آن مؤسسه آشنا شده بودم و به فارغ التحصیلان دوره های ششم و هفتم و هشتم در سال اول تدریس دانشگاه در کلاس مشترکی درس داده بودم. از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ با تمام کسانی که در اوایل امر در این رشته و یا در سالهای بعد در گروه آموزش جغرافیا به تحصیل می پرداختند تماس درسی مستقیم داشتم و در نتیجه می توانم ادعا کنم که اکثریت قریب به اتفاق کسانی را که در رشته تاریخ و جغرافیا یا گروه جغرافیای دانشگاه تهران چه در لیسانس و چه در فوق لیسانس فارغ التحصیل شده و به نحوی با تدریس جغرافیا و پژوهش در مباحث وسیع این علم (اعم از دبیرستان و دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی) در سطح کشور سروکار داشتند از نزدیک می شناختم. در سالهای ۱۹۵۲ تا ۱۹۵۷ که جمعاً شش کنگره جغرافیایی با مشارکت جغرافیدانان برجسته و حرفه ای کشور تشکیل شد فرصتی به دست آوردم که با تعداد انگشت شماری جغرافیدان که احیاناً با آنان آشنایی کافی نداشتم از نزدیک تماس حاصل کرده و با سوابق و افکار و روشهای علمی و تخصصی آنها آشنا شوم.»
محمدحسن گنجی درباره ارتباط خود با جغرافیا و تحولات و تکامل آن در ایران می گوید: «من همپای این تکامل پیش رفته نه فقط ناظر و شاهد تحولات بودم بلکه می توانم ادعا کنم که در آن تحولات سهم کوچکی بر عهده داشتم. در تمام دوران نسبتاً ممتد خدمت در دانشگاه تهران وظیفه سنگین تدریس توأم با علاقه مندی به آموزش و پرورش صحیح جغرافیا ایجاب می کرد که هر کتاب و رساله و حتی مجله و روزنامه ای را که درباره جغرافیا و علوم وابسته بدان تهیه و منتشر می شد به دست آورده مطالعه و در صورت امکان جمع آوری کنم و مطالب و نظرات و تحولات تازه را در کلاسهای مختلف دانشگاهی عنوان کرده و دانشجویان را به تفحص و تعمق بیشتر واداشته و در موارد لازم راهنمایی کنم. از طرف دیگر کار بررسی اوراق امتحانی و مطالعه جزوات پژوهشی و رسالات و پایان نامه های تحصیلی دانشجویان که نیاز به تصحیح و اظهارنظر داشت این عادت را در من تقویت کرده بود که هر کتاب یا نوشته ای را که مطالعه می کردم مورد مداقه قرار داده نظرات خود را در حاشیه کتاب یادداشت کنم و مطالب قابل بحث یا تأمل کتاب را با خط کشی های مختلف مشخص سازم و در نتیجه کمتر کتاب یا مجله ای در کتابخانه شخصی من دیده می شود که این عادت خوب یا بد در آن منعکس نباشد. خاطره نویسی از مشخصات زندگی من بوده و حداقل بین ۴۰ تا ۵۰ جلد کتابچه هایی از نوع سررسید نامه بانکی در کتابخانه من موجود است که وقایع روزانه زندگی خود را در آنها نوشته ام شرح مسافرتهای زیاد داخلی و خارجی و مشارکتهای من در کنگره ها و محافل علمی بین المللی و برخورد با شخصیتهای علمی بخصوص جغرافیایی و بازدید از گروههای آموزشی جغرافیا درکشورهای متعدد و بالاخره مشاهدات جغرافیایی بخش دیگری از کتابخانه ام را تشکیل می دهد که خود متضمن ۳۰ تا ۴۰ جلد کتابچه یادداشت است.»
فرود داستان زندگی علمی محمدحسن گنجی با اولین روزهای سال ۱۳۵۸ آغاز شد. «در فروردین ۱۳۵۸ که از خدمت آموزش عالی بیرجند برکنار شدم عملاً دوران بازنشستگی ام که سالها درباره آن فکر کرده بودم آغاز شد و ناچار به خلوت کتابخانه به هم ریخته ام پناه بردم. حالا وقت آن رسیده بود که نقشه های دوران بازنشستگی را به مرحله عمل درآورم و برای آغاز کار مدتی به تنظیم کتابها و اوراق پرداختم و منابع و مآخذ موجود در کتابخانه ام را برای تهیه کتابی درباره آب و هوای ایران آماده می کردم.
در بیستمین کنگره بین المللی جغرافیایی که در سال ۱۹۶۴ در لندن برگزار شد محمدحسن گنجی به عضویت کمیسیون آموزش جغرافیا در اتحادیه بین المللی جغرافیایی برگزیده شد و تا سالها با این سمت در این کمیسیون عضویت داشت.
یکی از افتخارات محمدحسن گنجی نقش بسزایی است که او در تأسیس و راه اندازی سازمان هواشناسی کشور داشته است. دراین باره می گوید: پس از اتمام تحصیلاتم در کلارک آمریکا و هنگام مراجعت به ایران خلاصه ای از پایان نامه دکترای من درباره آب وهوای ایران به زبان انگلیسی در مصر چاپ شده بود، باعث شد که در مهرماه ۱۳۳۵ با موافقت دانشگاه تهران به مدیریت کل هواشناسی منصوب شوم. من روی هم رفته نزدیک به دوازده سال عهده دار این سمت بودم. ولی هرگز کار و تدریس دانشگاهی رافراموش نکردم و تا مهرماه ۱۳۴۷ که به سرپرستی امور مالی و اداری منصوب شدم همواره مشاغل دیگر را به موازات تدریس دانشگاهی و استخدام پاره وقتی دانشگاه قبول می کردم. در مهرماه ۱۳۴۷ خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفته و از آن زمان تا مهرماه ۱۳۵۴ که به افتخار بازنشستگی و سپس استادی ممتاز دانشگاه نایل آمدم هیچ مشغله جز تدریس و مدیریت های دانشگاهی (مدیریت گروه جغرافیا و ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی) نداشتم.»
محمدحسن گنجی در طول ۳۷ سال خدمت دانشگاهی اش هدفی جز اشاعه و ترویج جغرافیا و خدمت به علم جغرافیای این مملکت نداشت و مشارکت در شوراها و کمیسیون و کمیته ها را به این خاطر می پذیرفت که به حصول هدف اصلی زندگی اش کمک می کرد.
دکتر محمدحسن گنجی در اول مهرماه ۱۳۵۴ به موجب ابلاغ وزیر علوم و آموزش عالی مأموریت یافت که مقدمات تهیه و تشکیل دانشگاهی را دربیرجند فراهم سازد و در تیرماه ۱۳۵۵ به سمت ریاست مؤسسه عالی امیر شوکت الملک علم که درواقع همان دانشگاه بیرجند می باشد برگزیده شد و در مدتی کوتاه با تلاش فراوان آن مؤسسه را به وجود آورد به طوری که در مهرماه ۱۳۵۶ آن مؤسسه با پذیرش ۱۲۰ دانشجو کار رسمی خود را آغاز کرد.
دکتر گنجی در مدت خدمت غیرتمام وقت خود در دانشگاه تهران همواره در مشاغل غیردانشگاهی نیز اشتغال داشته است از جمله از مهرماه ۱۳۳۵ تا مهرماه ۱۳۴۷ علاوه بر استادی دانشگاه ریاست اداره کل هواشناسی را نیز عهده دار بوده و حاصل زحمات چند سال او ایجاد و توسعه دستگاه جوان و علمی هواشناسی ایران است ضمناً از اردیبهشت ۱۳۴۲ تا مهرماه ۱۳۴۷ که به سمت معاونت دانشگاه تهران برگزیده شد مقام معاونت پارلمانی وزارت راه را نیز عهده دار بوده است.
در تمام مدت تصدی ریاست هواشناسی دکتر گنجی نماینده ثابت دولت در سازمان هواشناسی جهانی و علاوه بر این مدت ۵ سال رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرایی سازمان مزبور بوده است. وی از جمله دانشمندان معدود ایرانی است که سالها با هیأت تحریریه دائرة المعارف به شرحی است که در پیوست مشاهده می شود.
دکتر گنجی دارای آثار علمی زیادی است که بیشتر به صورت مقالات علمی در مجلات داخلی و خارجی به چاپ رسیده و از میان آثار علمی معتبر او اقلیم شناسی ایران به زبان انگلیسی ( که در سال ۱۹۵۶ میلادی در قاهره به چاپ رسیده) و نیز اطلس اقلیمی ایران را می توان نام برد.

سازمان آموزش و پرورش استان خراسان