چاپ باتیک یا کلاقه ای (كلاغه‌اي)

[چرو]

چاپ باتیک یا کلاقه ای (كلاغه‌اي)
چاپ باتیک یا کلاقه‌ای یکی از انواع چاپ پارچه است که در چین ابداع شده و به کشورهای دیگر نظیر مصر، هند، روسیه، ایران و... راه یافت.
اصالت کلمه باتیک "جاوه" ای بوده و جاوه یکی از جزایر اندونزی است. گفته می‌شود کلمه باتیک از لغت Ambatik مشتق شده و به معنای پارچه با نقاط ریز است و نیز به معنای مقاوم کردن پارچه هم می‌گویند، که در ایران به چاپ کلاقه‌ای نیز معروف شده

[چرو]

تاریخچه باتیک:
در ابتدا چینی‌ها آغازگر این نوع چاپ بر روی پارچه بودند، این هنر از چین به اندونزی رفته و در جاوه جایگاه خاصی پیدا کرد. کشف پارچه‌هایی که به همراه مردگان دفن شده است در کره جنوبی روایت می‌کند که این نوع چاپ در آنجا هم انجام می‌شده و همچنین طبق شواهد موجود در آریزونا و مکزیک می‌توان به این نتیجه رسید که آنها نیز با چاپ پارچه آشنا بوده‌اند.
در قرن هفدهم کشورهای هلند و فرانسه از هند و چین این روش چاپ را وارد کرده و پیروی نمودند. اولین کارگاه باتیک به طور رسمی در سال 1678 در هلند شروع به کار نموده و به تدریج به کشورهای دیگر از جمله سوئیس راه یافت.
در این دوران شیوه‌های چاپ باتیک کامل‌تر شده و باتیک کاران با ساخت ظروف مسی که به وسیله لوله‌هایی واکس را به شکل خطوط متنوع روی پارچه می‌ریختند، نقش‌های متعددی پدید آوردند. در قرن هجدهم باتیک به آلمان نیز راه یافت و در آن زمان طرح‌های چند رنگ متداول شد.
کم‌کم ایرانیان نیز باتیک را آموختند و شهرهای تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو و کهندان از سایر شهرها پیشی گرفتند. از حدود 400 سال پیش نقوشی از چاپ پارچه در ایران به دست آمده که با اشعاری از شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی مزین شده است.

[چرو]

چگونگی چاپ باتیک:
در این روش چاپ قسمت‌هایی از پارچه را با ماده‌ای مقاوم که مانع نفوذ رنگ به پارچه می‌شود، می‌پوشانند تا با روشی خاص نقوش دلخواه را بر روی پارچه ایجاد کنند.
در ايران نيز اين هنر با نام‌هاي باسمه1 و قدك2 آغاز به كاركرد كه البته به نام چاپ كلاقه‌اي (كلاغه‌اي) نيز مي‌شناسند. اين نام به اين دليل بر روي اين هنر گذاشته شد كه روش كار در ابتدا در ايران به صورت تك رنگ و تيره بود و روي نوعي روسري ابريشمي به ابعاد cm160×150 و يا cm170×160 انجام مي‌شد كه به نام كلاغه معروف بود و در لرستان، کردستان، کرمانشاه و ترکمن استفاده می‌شد. در ضمن طرح‌هايي كه به وجود مي‌آمد شباهت بسيار به پرهاي كلاغ داشت.
در اين روش ابتدا پارچه را در چند قسمت گره مي‌زدند و سپس با رنگ سياه يا يك رنگ تيره رنگ مي‌كردند.
پس از باز كردن گره‌های پارچه نقوشي مانند پرهاي كلاغ ايجاد مي‌شد رنگ‌هاي مصرفي در اين نوع توليدات رنگ‌هاي راكتيو است كه بسيار مناسب مي‌باشد.
بعدها توسط بوميان بدوي ساكن در اندونزي ماده‌اي بوجود آمد كه اين هنر را به دنياي نويني برد. آنها از حل‌كردن برگ درخت موز در محلول سود سوزآور ماده چسبناكي به دست آوردند كه وقتي با خاك رس مخلوط مي‌شد، آن را به عنوان ماده مقاوم با قلم روي پارچه استفاده مي‌كردند.
در اين هنر گاهي نقش‌ها،‌ توسط واكس3 مخصوص بصورت منفي ايجاد مي‌شوند و زمينه رنگ شده جهت طرح بعدي آماده مي‌شود و گاهي اين طرح ها مستقيماً روي پارچه پياده مي‌شوند و به اصطلاح از روش‌هاي باندا استفاده مي‌شود.
در چاپ منفي طرح، ابتدا با وسيله مخصوص، واكسي بر روي پارچه بصورت طرح مورد نظر گذاشته مي‌شود و سپس پارچه را در حمام رنگ فرو مي‌كنند. قسمت‌هاي آغشته به واكس رنگ را به خود جذب نمي‌كند و طرح موردنظر را ايجاد مي‌كند.
امروزه روش کار به این صورت است که ابتدا پارچه‌هاى ابريشمى را به وسيله‌ي ترکيبى از کربنات دوسود، صابون و جوش‌شيرين صمغ‌گيرى مى‌کنند و سپس با ترکيب تخم خربزه و روشنک، سفيد و نرم مى‌کنند و براى چاپ آماده مى‌کنند.
هنرمند ابتدا نقش‌ها را در ذهن آماده مى‌کند و قالب‌ها را با موم یا واکس مى‌پوشاند. ماده مقاوم یا واکس با بهره‌گیری از موادی هم چون پیه، پارافین، موم، کلخن و سقز تهیه می‌شود. سپس قالب را روى پارچه مى‌زند و پارچه را به درون رنگ وارد مى‌کند که بخش‌هاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مى‌شود. در پايان موم يا پارافين را بعد از رنگ‌آميزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مى‌کنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مى‌کنند و خوب آن را آبکشى مى‌کنند و بعد با اتوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرين ذرات نيز جدا شود.
ابزار اصلی کار در نقاشی و چاپ باتیک، انواع قلم مو، لوله‌های هدایت کننده موم (تیان) کلاف چوبی و مهر (قالب‌های چوبی) است.
با بهره‌گیری از هنر نقاشی و چاپ باتیک، انواع تابلو، رومیزی، شال، روسری و... تهیه می‌شود که ارزش کار را ارزیابی نگاره و رنگ‌آمیزی، خلاقیت و ابتکار هنرمند، تعیین می‌کند.
در ایران معمولاً این نوع چاپ بر روی پارچه‌های ابریشم انجام می‌گیرد. در گذشته از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد که از ریشه درختان یا گیاهان رنگی به دست می‌آمد اما امروزه رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود.
در ایران، نام باتیک با نام پر افتخار استادحسین کلاقیچی گنجینه توأم و همراه است.
استاد حسین کلاقیچی گنجینه در سال ۱۲۹۶ در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان) متولد شد. پدر او حاج علی‌اکبر اهل تبریز و مادرش از اهالی اسکو بود. حاج علی‌اکبر با نام تقی‌زاده مدتی در گنجه کارخانه‌ای برای رنگرزی و چاپ پارچه داشت و زمانی که حسین ۴ ساله بود به تبریز بازگشت و نام فامیلش را از تقی‌زاده به کلاقیچی گنجینه تغییر داد.
او با دخترخاله‌اش که متولد روسیه بود ازدواج کرد که حاصل آن ۷ فرزند است.
در سال ۱۳۲۵ به تهران آمد و در سال ۱۳۲۸ با همکاری مهندس صادقی و عمویش برای اولین بار در ایران کارگاه چاپ سیلک دایر کرد. بیشتر کار این کارگاه وسیع، چاپ تابلوهای تبلیغاتی برای فروشگاه‌ها و داروخانه‌ها بود که روی ورق فلزی چاپ می‌شد. بعدها علاوه بر فلز، روی شیشه، گونی و فیلم هم چاپ می‌کردند.
حسین گنجینه در سال ۱۳۳۴ وارد وزارت فرهنگ و هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) شد تا کارگاه چاپ سیلک را در آن اداره برپا کند. از آن زمان فعالانه در زمینه چاپ سیلک و چاپ باتیک حضور داشت.
سپس به دعوت وزارت فرهنگ و هنر اولین پوستر نمایشگاهی به روش سیلک اسکرین را برای نمایشگاه کشاورزی ایران که در میدان جلالیه (پارک لاله کنونی) برگزار شد، چاپ کرد. از آن پس پوسترهای متعددی برای تئاتر، کنسرت، نمایشگاه‌ها و بی‌ینال‌ها مختلف به چاپ رساند.
در سال ۱۳۴۸ به دعوت رسمی دانشگاه تهران از وزارت فرهنگ و هنر برای تدریس چاپ سیلک در گروه تجسمی دانشکده هنرهای زیبا به آنجا رفت و مقدمات تجهیز کارگاه‌ها را فراهم کرد و در سال ۱۳۴۹ اولین واحد درسی آموزش سیلک اسکرین ارائه شد. از این سال به بعد او در مراکز آموزش عالی تهران و دیگر استان‌ها به‌ویژه در دانشکده ی هنرهای زیبا دانشگاه تهران به تدریس این رشته پرداخت و بسیاری از شاگردهای او اکنون هنرمندان صاحب‌نام و استادان معتبری هستند.
حسین گنجینه در سال ۱۳۵۴ بازنشسته شد اما تا سال‌ها بعد و در مجموع نزدیک به چهار دهه به تدریس این رشته در دانشگاه تهران و سایر مراکز آموزش عالی ادامه داد.
استادگنجینه در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۷۰ از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نشان درجه یک هنری دریافت کرد و از سوی وزارت فرهنگ وآموزش عالی نیز در ۶ آبان سال ۱۳۷۷ مفتخر به دریافت نشان درجه یک شد.
از او دو کتاب منتشر شده‌است: "هنر چاپ باتیک" و "چاپ سیلک" که در این کتاب ۳۰ تکنیک سیلک اسکرین آموزش داده شده و تاریخ این چاپ در بسیاری از کشورها آمده‌است.
وی چهار سال در بستر بیماری بود تا این که در ساعت ۶ صبح ۳۱ فروردین ۱۳۹۰ در سن ۹۴ سالگی چشم از جهان فرو بست. روحش شاد!

[چرو]

<b>

ویژگی‌های پارچه برای چاپ باتیک:
پارچه های مناسب برای چاپ باتیک باید دارای دو ویژگی مهم باشد:

1. رنگرزی آنها در درجه حرارت‌های پایین یعنی 30 تا 40 درجه سانتی‌گراد امکان پذیر باشد. در چاپ باتیک به دلیل استفاده از واکس بر روی پارچه، در هنگام رنگ‌آمیزی وقتی درجه حرارت حمام رنگرزی به 50 درجه سانتی‌گراد و بالاتر می‌رسد، واکس موجود روی پارچه جدا شده و باعث خراب شدن نقش‌های ایجاد شده روی پارچه می‌شود. از سال‌های گذشته تاکنون از پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی که در درجه حرارت‌های پایین نیز جذب رنگ مطلوبی دارند برای چاپ باتیک استفاده شده است.
2. پارچه باید تا حد امکان ظریف باشد. ظرافت پارچه باید به حدی باشد که واکس باتیک امکان عبور از ضخامت پارچه و ظاهر شدن بر روی طرف دیگر آن را داشته باشد. در صورت ضخیم بودن پارچه، واکس امکان عبور از درون آن را پیدا نکرده و فقط یک طرف پارچه را می‌پوشانند. لذا در هنگام رنگرزی، رنگ از پشت پارچه به قسمتهای پوشیده شده از واکس نفوذ کرده و سبب از بین ‌رفتن نقش ایجاد شده روی آن می‌گردد. با توجه به دو ویژگی فوق می‌توان گفت که پارچه‌های ابریشمی بهترین شرایط برای چاپ باتیک را دارا می‌باشند. امروزه در ایران و سایر کشورها از این نوع پارچه برای چاپ باتیک استفاده می‌شود.

</b>

[چرو]

شناخت انواع رنگ‌ها برای رنگرزی ابریشم طبیعی:
رنگ‌های مورد استفاده در باتیک انواع مختلفی دارند. برای داشتن رنگ‌های شفاف روی پارچه و ماندگاری طولانی‌تر رنگ‌ها، لازم است به حلال این رنگ‌ها، یعنی آب مورد استفاده توجه خاص داشته باشیم. همان‌طور که می‌دانید آب مصرفی ما دارای املاح معدنی فراوان است. این املاح در حین رنگرزی باعث ناهماهنگ شدن رنگ بر روی پارچه می‌شوند و به مرور زمان نیز با اجزای رنگی ترکیب شده، با آنها واکنش نشان می‌دهند و باعث ایجاد لکه‌های ناخواسته حاصل از رسوبات این واکنش‌ها می‌گردند. لذا استفاده از آب سبک و بدون املاح، امری لازم و ضروریست.
معروف ترین و پرکاربردترین رنگ‌ها در هنر فن باتیک، رنگهای بازیک، راکتیو و رنگهای گیاهی می‌باشند. این دسته رنگ‌ها چون طی فرآیند جوشیدن و حرارت آماده مصرف می‌شوند، باید پس از این که کاملاً سرد شدند از آنها استفاده نمود، چون ماده مقاوم یا واکس در مقابل حرارت مقاوم نیست و در اثر حرارت رنگ، مقاومت خود را از دست خواهد داد. امروزه نوع دیگری از رنگ‌های باتیک نیز در بازار موجود است که این رنگ‌ها به صورت خمیر در ظروف یا تیوپ‌های با اندازه‌های مختلف موجودند. این رنگ‌ها به راحتی در آب حل می‌شوند و پس از خشک شدن از ثبات کافی برخوردارند و در اثر شست‌ و شو از بین ‌‌‌نمی‌روند.
برخی رنگ‌های موجود در بازار با نام‌های تجاری زیر موجود می‌باشند:
Silk LB - Tex tail- Pbeo - Acrylic - Pentel

[چرو]

روش آماده‌سازی واکس :

در قدیم برای تهیه واکس از برگ درخت موز و سود سوزآور به همراه خاک رس استفاده می‌شد. ولی بعدها برای تهیه واکس از صمغ و موم زنبور عسل و سقز استفاده کردند. این روش، نخستین بار به‌وسیله ایرانیان آغاز شد و شیوه قبلی را از دور خارج ساخت. شیوه کار به این صورت بود که با مخلوط مواد بالا سطح پارچه را می‌پوشانند و سپس طرح مورد نظر را از روی آن می‌تراشیدند و رنگ می‌کردند. هنگام رنگرزی، الیاف محل‌های تراشیده شده رنگ را به خود می‌گرفت. دوباره روی آنها را با مخلوط بالا می‌پوشاندند و سپس قسمت‌های دیگر را می‌تراشیدند ورنگ‌می‌کردند.

اکنون به جای صمغ از پارافین به همراه موم و سقز استفاده میشود. در برخی مناطق از پیه گاو و با گوسفند نیز به همراه سه ماده قبلی استفاده می‌شود که این به تکنیک مورد نظر و همچنین سردی و گرمی هوای محل بستگی دارد.

مواد لازم برای تهیه واکس مورد نیاز برای نقاشی به شرح زیر است:

• الف- پارافین منجمد 100 گرم
• ب- موم طبیعی خالص 20 گرم
• ج- سقز طبیعی 5 گرم

ابزار ایجاد نقش به شیوهنقاشی رویپارچه:

در قسمت ذیل به وسایل موردنیاز برای نقاشی پارچه در باتیک اشاره‌ای کوتاه می‌کنیم:

1. پارچه متناسب با طرح
2. طرح مورد نظر
3. مداد برای انتقال طرح روی پارچه
4. انواع قلمو
5. لوله‌های هدایت کننده موم (تیان ، تاجنیتیک (
6. میزکار
7. چهارچوب (کلاف چوبی) برای کشیدن پارچه از چهارچوب برای ثابت نگهداشتن پارچه استفاده می‌کنند و ساختار چهارچوب به صورت یک قاب مربع یا مستطیل شکل با شیارهایی داخل آن است که میتوان در اندازه‌های مختلف تغییر داد. پارچه با پونز بر کلاف چسبانده‌ می‌شود.
8. ظرف مسی برای گرم کردن واکس
9. پالت رنگ برای در دسترس بودن رنگ‌ها
10. اتو برای تثبیت و پارافین‌گیری

[چرو]

تکنیک‌ها درنقاشی باتیک:

تکنیک‌ها در نقاشی باتیک عبارت است از :

1. قلم‌مو: در این شیوه طرح مورد نظر را روی پارچه منتقل می‌کنند و سپس پارچه را روی میز پهن کرده توسط قلمو قسمتهایی از طرح را که مدنظر است با موم می‌پوشانند. در این شیوه بازی خطوط قلمو و کلفتی و نازکی خطوط که با موم گرفته شده است زیبایی فوق‌العاده‌ای به کار می‌دهد.
2. لوله‌های هدایتشونده Cantiny یاتاجنیتیک: اعتقاد بر این است که cantiny تماماً اختراع جاوه‌ای‌ها می‌باشد.cantiny و یا همان تاجنتیک، لوله مسی کوچک نازکی است که به یک کاسه خیلی کوچک که دهانه تنگی دارد جوش خورده است. همچنین یک دسته خیزرانی کوتاه نیز به آن متصل است که طول آن یازده سانتی‌متر می‌باشد. این ظرف مسی از موم مذاب پر می‌شود و سپس هنرمندان، طرح‌های مورد نظر خود را توسط آن روی پارچه می‌کشند. لوله‌های‌ cantiny اندازه‌های مختلفی دارند و براساس ظرافت خطوط، نوع آن را می‌توان تعیین کرد. از لوله‌هایی با قطر یک میلیمتر برای کارهای ظریف تا لوله‌های عریض برای طرح‌های بزرگ وجود دارند. طرح‌هایی که به صورت راه‌ راه می‌باشند با cantiny که لوله‌های بیشتری دارد انجام می‌شود. پس از اینکه پارچه به موم آغشته شد با قلم مو رنگهای مورد نظر را در بین خطوطی که با موم گرفته شده منتقل‌می‌کنند.
3. روشTie and Dye یا باندانا: این تکنیک که ابتدا در هند انجام شد، بسیار متنوع می‌باشد و می‌توان طرح‌های انتزاعی و غیرهندسی را ایجاد‌کرد. موقعیت در این روش زیاد است و بستگی به هوش و زکاوت و تدابیر استادکار دارد. به این صورت که با محکم بستن قسمتهایی از پارچه توسط یک نخ محکم و فرو بردن آن به صورت موضعی یا تمامی در محلول رنگ، نقش‌هایی بر پارچه پیاده می‌شود.حال می‌توان قسمت‌های دیگر پارچه را محکم بسته و مجدداً در محلول رنگ فرو برد و در همین حال عمل بستن قسمتهای دیگر را ادامه و در محلول رنگ دیگر فرو برد. بدین صورت می‌توان ضمن حفظ قسمت یا قسمت‌هایی از سطح پارچه، رنگ‌های ترکیبی از دو یا چندین رنگ را در سطح پارچه ایجاد نمود. همان طور که گفته شد نقش ایجاد کننده آزادانه قابل تغییر است به این صورت که می‌توان با روش‌های مختلف تغییرات بسیار جالبی در سطح پارچه ایجاد نمود.
4. روشتا (عنکبوتی)
5. نمک
6. الکل

[چرو]

نقاشی بر روی پارچه‌های ابریشمی :

همانطور که در قسمتهای گذشته شیوه واکس برای نقاشی باتیک توضیح داده شد اینک نوبت به اجرای آن و نحوه نقاشی بر روی پارچه می‌گردد. واکسی که آماده کردیم را بر روی حرارت متوسط قرار می‌دهیم تا واکس گرم باقی بماند. سپس در همین حال پارچه موردنظر را که معمولاً ابریشم و گاهی اوقات نیز ساتن می باشد را بر روی چهارچوب متحرک توسط پونز از هر چهار طرف کشیده و متصل می‌کنیم تا همانند یک بوم نقاشی گردد. البته اگر قبل از این مرحله طرح مورد نظر بر روی پارچه ترسیم شود بهتر است. بعد از دو مرحله ترسیم نقوش و بوم کردن آن بر روی چهارچوب، توسط واکس شروع به ترسیم خطوط و مکان‌هایی که نمی‌خواهیم رنگ بر روی آنها قرار گیرد می‌کنیم.

پس از آن طبق مواردی که گفته شد شروع به رنگ آمیزی طرح می‌کنیم. البته باید دقت شود رنگ به اندازه زیاد روی قلم‌مو نباشد که بر پخش شود و از قسمت‌های موم خورده بگذرد و پارچه را لک کند. وقتی کار رنگ‌آمیزی به پایان رسید میتوان پارچه را مثل لباس و غیره باتیک گیری کرد و شست.

اگر پارچه‌ ما کوچک باشد، مانند دستمال و یا تابلو، می‌توان با چند صفحه روزنامه و اتو واکس را از روی پارچه برداشت. به این ترتیب که روی میز یک پارچه نخی نرم، یا چیزی شبیه آن به اندازه پارچه موردنظر پهن کرده چند ورق روزنامه در زیر پهن کرده و کار را بر روی آن قرار می دهیم و بر روی آن نیز چند عدد روزنامه می‌گذاریم و با اتوی داغ بر روی آن می‌کشیم به علت حرارتی که اتو تولید می‌کند واکسها به حالت مایع روان در می‌آید و به روزنامه منتقل می‌گردد. برای این‌که تمامی چربی پارچه گرفته شود و پارچه لک نگیرد، پارچه را داخل بنزین چند مرتبه مالش می‌دهیم تا چربی باقی‌مانده نیز گرفته شود. بعد آن را در جایی قرار می‌دهیم تا بنزین متصاعد شود.

کارشناسی پارچه‌های باتیک:

1. استفاده از رنگ‌‌های طبیعی به کار ارزش بالاتری می‌بخشد ولی در صورت استفاده از رنگ‌های شیمیایی، این رنگ‌ها باید قابلیت استفاده در رنگرزی با درجه حرارت ‌های کم را داشته باشند و رنگ‌ها متنوع و کاملاً ثابت در برابر نور، شستشو و گذر زمان باشند.
2. واکس مورد استفاده باید از کیفیت مناسب برخوردار بوده و پس از پایان کار، بویی از آن به جا نماند.
3. برروی پارچه اثری از نقش پریدگی و چند رنگی ‌های ناخواسته نباشد. ولی چاپ به گونه‌ای انجام شده باشد که رگه‌های متعدد و رنگی بر روی پارچه ایجاد شده باشد.
4. نقاشی باتیک بر چاپ باتیک برتری دارد و لذا هر چه نقش‌ها ابتکاری وجدید ( در چهارچوب نگاره‌های سنتی ) باشد ارزش کار بالاتر می‌رود.