بهار در باغ غزل حافظ

[ساقي]

بهار در باغ غزل حافظ

باغ غزل حافظ باغی ست سرشار از طراوت وعطر خوش بهار. باغی ست لبریز از گلها، شکوفه ها، غنچه ها و جوانه های بهاری. باغی ست سرسبز و شکوفان، معطر از شمیم نسیم بهاری: بهاری جاودانه که پر است از زیبایی گلهای همیشه بهار امید و آرزو، و غرق در رایحه جان پرور بالندگی.

حافظ در دیوان شعر خود، حدود چهل بار به بهار، نوبهار، بهاران و نوبهاران اشاره کرده است. بهار او پایان دهنده ناز و نخوت خزان است. بهاری است که پاییز را به خواری فرو می افکند، زیر پا می گذارد و می گذرد:

آن همه ناز و تنعم که خزان می فرمود
عاقبت در قدم باد بهار آخر شد

این نوبهاری ست فرح بخش که به امید بازگشت دگرباره اش، بلبلان بینوا ستمهای فراوان از فصل سرما دیده و سختی های اوج سرما، یعنی دی ماه، را تحمل کرده اند:

چه جورها که کشیدند بلبلان از دی
به بوی آن که دگر نوبهار باز آید

اینک که باد بهار کاسه ی لاله را همچون تنور چنان برافروخته که از شدت داغی اش غنچه چنان غرق عرق گشته که بر رویش شبنم نشسته، و خون گل سرخ به جوش آمده است:

تنور لاله چنان بر فروخت باد بهار
که غنچه غرق عرق گشت و گل به جوش آمد

فرصت روزهای خوش بهاری را باید مغتنم شمرد و مهلت خوشدلی نباید بیهوده هدر داد. این روزها که گلبن عیش دمیده و باد بهاری وزیده، بهترین هنگام برای هم صحبتی و عیش و نوش است، بنابراین تأخیر و غیبت ساقی گل رخسار، و تعللش در رساندن باده خوشگوار به شاد نوشان، هیچ عذر و بهانه موجهی ندارد. انتظار کشیدن در چنین بهاری وقت تلف کردنی ست بدون توجیه، و قصوری جبران ناپذیر:

خوشتر ز عیش و صحبت و باغ و بهار چیست؟
ساقی کجاست ؟ گو سبب انتظار چیست؟

یا:

گلبن عیش می دمد ساقی گل عذار کو؟
باد بهار می رسد باده ی خوشگوار کو؟

افسوس که عمر بهاران کوتاه است و به یک دم، مهلت بهار طبیعت و عمر به سر رسیده و باید در خاک فرو خفت، پس بهتر آن که قدر بهار عمر را نیک بدانیم و به خوشدلی وقت بگذرانیم، تا در آن زمان زود رس که گل می دمد، اما ما در خاک خفته ایم و رخصت کسب فیض از محضرش نداریم، حسرت به دل نمانیم و افسوس نخوریم:

نوبهار است در آن کوش که خوش دل باشی
که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی

و رسم عهد شکنی روزگار بد عهد که باعث ناپایداری عمر گل های بهاری و کم دوامی فرصت خوشدلی می شود، چنان ابر بهاری را اندوهگین می سازد که زار می گرید و باران اشکش بر سمن و سنبل و نسرین فرو می بارد:

رسم بد عهدی ایام چو دید ابر بهار گریه اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد..

[ساقي]

باید اهل دل بود و دم بهاری را زیر سایه ی ابر بهاران و لب جویباران غنیمت شمرد و در هوای فرح بخش بهاری زمان را به خوش دلی گذراند:

ساقیا سایه ی ابر است و بهار و لب جوی
من نگویم چه کن ار اهل دلی خود تو بگوی

این بهاری است توبه شکن و وسوسه گر که عاشقان را سودایی و سست اراده می کند و قدرت خویشتن داری و هشیاری و پشیمانی از ایشان می گیرد:

به عزم توبه سحر گفتم استخاره کنم
بهار توبه شکن می رسد چه چاره کنم

در فصل بهار، بلبل بیدل، اما زیرک، چنین پندمان می دهد که چون بار دگر به بهار می رسید، بهترین کار این است که به شکرانه ی زیارتش، ریشه درخت نیکی در بوستانش بنشانید و راه تحقیق را به سوی حق و حقیقت و کسب معرفت جست و جو کنید:

شکر آن را که دگر باز رسیدی به بهار
بیخ نیکی بنشان و ره تحقیق بجوی

باید از رنگ و بوی بهار برای خود اندوخته ای مانا تهیه کرد، پیش از آن که فصل سرما با تاراج گران بیدادگرش از راه برسد و رهزنان دی و بهمن گوهرهای گنج شایگان باغ به یغما ببرند:

ذخیره ای بنه از رنگ و بوی فصل بهار
که می رسند ز پی رهزنان بهمن و دی

از طرف دیگر، مرغ زیرک می داند که بهار با همه شکوفایی و دلارایی کوتاه عمر است و گذرا، و به دنبالش خزان در راه است، بنابر این بیش از آن حدی که شایسته است به آن دل نمی بندد و مفتونش نمی شود، در چمنش به امید ماندگاری مدام، سراپرده نمی سازد و خام اندیشانه، طمع اقامت دائم در آشیانه ی بهار نمی کند، چرا که نیک می داند این خام طمعی باطل است:

مرغ زیرک نزند در چمنش پرده سرای
هر بهاری که ز دنباله خزانی دارد

خردمند و کامرواست آن که قدر بهار عمر می داند و گل عمر را شکوفا و بالنده می پرورد، تا در چمن زندگی از بهار طبیعت که همه ساله تکرار می شود و گل های بسیار چون نسرین می آورد و بلبل های بسیار بر شاخسارانش نغمه می سرایند، بهترین بهره ها را بگیرد و خوش ترین لذت ها را ببرد:

بهار عمر خواه ای دل وگرنه این چمن هر سال
چو نسرین صد گل آرد بار و چون بلبل هزار آرد

و اگر بهار عمر را قدر بدانیم و حقش نیک بشناسیم، سرانجام دوران خشکی پاییز و سرمای زمستانی به سر خواهد رسید و بهار باز خواهد گشت و در آن چتر گل بر سرمان سایه خواهد افکند:

گر بهار عمر باشد باز بر طرف چمن
چتر گل در سر کشی ای مرغ خوشخوان غم مخور

[ساقي]

بهار با یار و در کنار دلدار خوش است، وهمان گونه که بهار بی گل و لاله و ریحان شادی بخش نیست، گل نیز بدون رخ یار مایه ی شادکامی نباشد:

گل بی رخ یار خوش نباشد
بی لاله بهار خوش نباشد

به ویژه اگر یار دلدار، بت زیبا روی حافظ باشد که گیسوی سنبلش گرد روی گلش سایه افکنده و گل چهره اش آن چنان زیباست که گل ارغوان در

برابرش محکوم به نابودی و به خاک و خون افتادن است:

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد
بهار عارضش خطی به خون ارغوان دارد

روح ماه سیمای این نگار نوبهار حسن است و خط و خالش مرکز دایره لطف و کانون مدار حسن:

ای روح ماه منظر تو نوبهار حسن
خال و خط تو مرکز لطف و مدار حسن

معشوق دلربا و فتان حافظ چنان نازنینی است که باد بهاری به شوق رسیدن به چهره زیباتر از گل و قامت موزون تر از سروش، بر می خیزد و گل و سرو را ترک می کند، یعنی چهره و قامت معشوق را بر گل و سرو ترجیح می دهد و مشتاقانه به پیشواز یار می رود:

در چمن باد بهاری ز کنار گل و سرو
به هواداری آن عارض و قامت برخاست

چهره معشوق حافظ چمن زیبایی است، به خصوص که در بهار حسن، مرغ سخن سرا و ستایشگری چون حافظ دارد:

خوش چمنی ست عارضت خاصه که در بهار حسن
حافظ خوش کلام شد مرغ سخن سرای تو

و چنان نازک آرا و نازنین می چمد آن شاخه ی نورسته ی نوبهاری که حافظ را غرق شور و شوق می کند، آن چنان که دست به دعا بر می دارد و نگار بهار طبع خویش را دعا می کند که از آشوب باد دی و هجوم زمستان، آشفتگی و گزندی به وجود نازنینش نرسد:

خوش نازکانه می چمی ای شاخ نوبهار
کاشفتگی مبادت از آشوب باد دی

افسوس که گاه این نگار نازنین که فروغ رخش خرمی بهار عمر حافظ است، بی وفایی پیشه می کند و می رود و حافظ بینوا را تنها و خزان زده بر جای می گذارد. انگار نمی داند بی گل رویش بهار عمر حافظ می پژمرد و گل هایش پلاسیده فرو می ریزد، و حافظ باید به این نگار پر ناز التماس ها کند که دست از ناز بردارد و باز گردد و نگذارد که بهار عمر عاشقش خزان شود:

ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر
بازآ که ریخت بی گل رویت بهار عمر

و آن نگار دلربا را که رخ فرخنده فالش نوبهار شادبختی حافظ است، در فصل گل به مدارا و آشتی دعوت کند و از او بخواهد که از راه صلح و صفا بازگردد:

برخاست بوی گل ز در آشتی درآی
ای نوبهار ما رخ فرخنده فال تو

اوست که همچون باد بهاری قادر است گره گشایی کند و فروبستگی های کار جهان را، که به غنچه لب بسته و پنهان در پرده شبیه است، بگشاید و ازین جاست که معلوممان می شود که محبوب حافظ از جنس زمان های جاودان است و نه زمینی و ناپیدار:

چو غنچه گر چه فرو بستگیست کار جهان
تو همچو باد بهاری گره گشایی کن

و سرانجام، ابرهای بهاری با رگبار هایش حافظ را به یاد دوستان از دست رفته و یاران به خاک خفته می اندازد. حافظ یاد دوستان از دست رفته و ناکام را در بهار گرامی می دارد و همراه ابرهای بهاری در حسرت و سوگ آن خفتگان در خاک، زار می گرید:

ایام بهار است و گل و لاله و نسرین از خاک بر آیند تو در خاک چرایی؟ چون ابر بهاران بروم زار بگریم بر خاک تو چندان که تو از خاک بر آیی

یا:

لب سرچشمه ای و طرف جویی نم اشکی و با خود گفت و گویی به یاد رفتگان و دوستداران موافق گشته با ابر بهاران.

به یاد دوستان از دست رفته و یاران به خاک خفته ايران زمين يادتان گرامي باد