مشاهیر و بزرگان كرد در عرصه های مختلف

[behnam5555]

شێخ محه مه د ئه مین هه ولێری

خاونی نوسه ری

تنویرالقلوب –
سعاده المبتدئین-
العهود الوثیقه-
ارشادالمحتاج الی حقوق الازواج-
فتح المسالک فی ایضاح المناسک-
هدیه الطالبینلاحکام الدین-
دیوان الخطب

شێخ محه مه د ئه مین هه ولێری کوری" شێخ فه تح و ڵڵا" له عوله مای سه ده ی سێزده و چوارده ی کۆچی مانگیه ته واو کردنی عولومی ئایینی خۆی لای عالیمانی دینی هه ولێر ته واو کردوه پاشان چووه ته حیجاز و له مه دینه ماوه ته وه ،
دوای ده ساڵ مامۆستای وتنه وه ی ده رسی ئاینی چوه ته میسر له قاهیره ماوه ته وه ،سه رپه رشتی "رواق الااکرادجامع الازهر"گردوه ته ئه ستۆ.
ناوبراو هه رله قاهیره یش کۆچی دوایکردوه .

سه رچاوه:

دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

خوورشید نه مای داواشی..

"خوورشید نه مای داواشی" کچی داواشی محه مه د و خوشکی میرزا ئه حمه د داواشی له ساڵی "1320کۆچی مانگی"له راوانسه ر له دایک بووه.


عولومی سه رتایی و ئه ده بیاتی فارسی و عه ره بی له خزمه تی باوکی و کاکی فێربووه ،ناوبراو ژنێکی تێگه یشتوو زانا بووه و له هۆنینه وه ی شیعرو هۆنراوه دا ده ستێکی بڵاوی هه بوه.


له ساڵی"1385کۆچی مانگی" له سادق ئاواکۆچی دوای کردوه، خوورشید نه ماله مریدانی ته ریقه ی (قادری)بووه ئه وشێعره یشی له وه سفی سه ید "سه فائه دینی به رزنجی هاشمی "هۆنیوه ته وه.



یه خوورشید واته ن،دایم غه مینه ن
غه مین دووریی سه فائوددینه ن
جادارعه زیزێیرئیرشادبۆ
وه کیل زینده ی غه وس به غداد بۆ
ناڵه ی مه ستانه ی ته کیه ش هه ربه رزبۆ
یه ناتای ده روێش ، ئه بدا ڵ مه رز
مه یخانه ی مه عنیش هه ر به رقه را ربۆ
با خه به ر جه ئه مه ر له یل و نه هاربۆ
به ڵکه م جه ئه لتاف وێنه ی ئه و شایێ
رابعه ی ده وران گوم که رده رایێ
بگنۆ وه سه ر رای تاعه ت کاری دا
به ربه ێۆجه حوکم سه نگساری دا
بواچۆسه رمه ست باده ی شا که ریم
که لب ئاسانه ی عه بدولقادریم


سه رچاوه:

KURDISTANدوکتور سۆران کوردستانی


دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

زینه دینی رازانی"زین الدین رازانی "..

زینه دین ئه بوو فه زل عه بدو ره حیم ناسراو به ئیمامی حافیزی عێراق کوری حسه ین کوری عه بدو ره حمان کوری به کر کوری برایمی رازانی له ساڵی "725کوچی مانگی "له رازانی سه ر به هه ولێر له دایک بووه ،هه ربه منداڵی له گه ڵ باوکیا چوه ته میسرو له وێ سه ر قاڵی خوێندن بووه پاشان به ره و شام و فله ستین و حیجاز سه فه ری کردوه و لای عوله ما ناوداره کانی ئه و سه ر ده مه خه ریکی فێر بوونی عیلم و زانستی ئاینیی و حه دیس و ته فسیربووه و دوای ته واو بوونی گه راوه ته وه بۆقاهیره و ده ستی داوه ته ماموستای ده رسدانه وه وئیرشاد و ئامۆژگاری خه ڵک.
"فتح الاسانید ، فتح المغیث بشرح الفیه الحدیث ،المغی عن حمل الا سفار فی الاسفارو.."له نوسروه کانی ناو براوه . ئیمامی حافیزی عێراق له ساڵی "806کۆچی " له م دونیایه ماڵئاوای ئه کات وهه رله میسر ته رمه که ی ته سلیمی خاک ئه که ن .


سه رچاوه :
دایره المعارف کردی "مامۆستابۆره که یی"

[behnam5555]

جه واد خانی گه رووس..

جه واد خانی شاعێرکوری ئه حمه دخانی گه رووس له ساڵی 1252ی کۆچی له بیجار له دایک بووه وه هه رله بیجار خه ریکی فێر بوون وه ر گه رتنی عیلم وعولوم و ده رس بووه . پاش ماوه ێک رو ئه کات گران و سه فر، له گه ڵ زۆربه ی عوله ماو شاعیرانی کورد دیدارو چاو پێکه وتنی بووه و ماوه ێکیش له کرماشان ماوه ته وه و دوای فه وتی باوکی ئه گه رێته وه ناوچه ی گه رووس .
ناو براو له ساڵی 1315ی کۆچی ماڵئاوایی له ژیان ئه کات



به وینه ی خه لیل جه نارم ئیمشه و
جه ده ست ئاهر بیزارم ئیمشه و


عاله م که س نه ما وه هانام ئیمشه و
ئومیدم هه ر به تۆن یادانام ئیمشه و


سه رچاوه :


دایره المعارف کردی "مامۆستابۆره که یی"

[behnam5555]

ره زا قولی خان زه عفه رانلوو..

ره زا قولی خان زه عفه رانلووکوری "گوونه خان" زه عفه رانلوو له ساڵی(1234کۆچی )ئه بێت به حوکوم رانی "قوچان "و ده وروبه ری ،هه رله سه رتا له گه ڵ "فه تحعه لی شای قجه ر1211-1250کوچی"که وته ناکۆکیه وه هه ر بۆیه شاه له ساڵی( 1229کۆچی) "ئیسمائیل خانی دامه غانی "به سپایکه وه ئه نێرته شه ری ره زا قولی خان .له شه ردا سه رتا ره زا قولی خان سپای سمایل ئاغا تێ ئه شکێنه به ڵام بوجاری دووهه م ئه ه رزا قولی خان که رووبه رووی تێشکان ئه بێت.

هه ربۆیه رووئه کاته خێڵاتی کرمانج ودژی دوژمن رێکیان ئه خات و سوپای سمایل خان تێ ئه شکێنن وله (ساڵی1244کۆچی) " حوسێن خان قه جر"به سپایه که وه دژی کورده کانی کورمانج روو ئه کاته قوچان به ڵام دوچاری شکان ئه بێت ،له ئاکامدا "نایب وسه ڵته نه-نایب السلطنه-"به سوپایه کی گه وره وه قوچان داگیر ئه کاوله موحه ره می ساڵی (1249 کۆچی) ره زا قولی خان ده نێرنه تاران و پاشان ره وانه ئازه ربایجانی ئه که ن و دوای ئه شکه نجێکی فراووان له ساڵی (1250کوچی) له شاری "میانه " کۆچ ئه کات و هه ربه وه سیه تی خۆی له مه شهه د ده ینێژن .

سه رچاوه :

دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

مه لا حامیدی ئاڵیجانی ..

نا ڵه ی نیمه شه و نه کۆی سوڵتان دێ
نا ڵه ی "حامێد"جه کۆتر خان دێ
سۆزه ی ده رونه ش، به یادی موراد
سه با وه پێشواز سروه ی به یان دێ
...
مه لا حامیدی ئاڵیجانی ناسراو به"حامێد"کوری (مه لا عه بدولقادری ئاڵیجانی)له ئاوایی "ئاڵیجاندا"که یه کیک له دیه کانی ده وروبه ری "سه خناخی باینجو"هه توه ته دونیاوه ،لای باوکی قورئان وخوێندنی سه رتایی عولومی ئیسلامی به هاونشینی لای ته له به کانی باوکی ده س پێ کردوه.
له پاش خوێندنی سه رتایی ،به رانبه ر به ره سم و بابی ته له به ی مه دره سه عولومه دینیه کان، ئه چیت بۆمه دره سه ی باینچۆ، دوای موده تێک ئه رواته مه دره سه ی"کووچک چه رمو"،له پاش چه ند ساڵ ئه چێته مه دره سه ی عولومی دینی "حوسین ئاوا"به لای کاکیه وه (مه لا سادیقی ئالیجانی)درێژه به خوێندن ئه دات.
دوایی ته واو کردنی خوێندن ،ئه چێته ئاوای ناو گه رانی له یلاخ ،ئه بێ به پێش نۆژو مه لا،به ڵام چۆن "حامێد"هه روه ک له شیعره کانیا ئاشکرا و روونه ئیشقی ئیلاهی له دڵا بووه،زۆربه ی ژیانی له حاڵه تی وه جددابوه و،پشتی له دونیا کردوه ودارایی نه ویستوه حه تا ژنیشی نه هێناوه،ناوبراو پیاوێکی کێو نشین بو، که زۆرتری عومری خۆی له ئه شکه وتی "کۆتر خانی کێوی سوڵتانی "ئاوایی"ئا ڵی پینه ک"دا به سه رئه برد ئه گریش هه وا سه رد ئه بوو له مزگه وتا ئه ژیا.
بۆچۆنێکیش وایه که وا "حامێد"موریدی شێخ"به هادینی سێراجه دینی" ته وێڵه بووه، دوایی وه فاتی ئه وله گه ڵ شێخ "حیسامه دین "دا په یوه ندی موریدی مورادی بووه.
حامێدله ساڵی (1330)ی کۆچی ،له ئاوایی "ناوگه ران" کۆچی دوایی کردوه وله گۆرستانی گشتی ئه و دیه نێژراوه .


ئه رێ نازارم ئه رێ نازارم
ئه رێ هه ی دیده م نازک نازارم
ئه رێ هه ی مه ڵهه م زامی ئازارم
ئه رێ هه ی حاڵ زان جه سته ی بیمارم
------------------------------
حامێد وده سی حامێد ده سی
یاران گه وهه ری که فتگه وه ده سی
له که س بانگ ناکا،خۆش بێ چاو مه سی
ئه و هه زار دوشمن بکه رۆ قه سی

سه رچاوه:


ناڵه ی نیمه شه و شێعره کانی مه لا "حامێد"ئاڵیجانی سه عیدی مه جیدی


__________________

قه در میلله تتان به جارێ شکان

نه حه یاتان مانه ناو نیشان

باری ته عنه تان وا هاته سه رشان

"وه فدی کوردستان،میلله ت فرۆشان

هه رزه وه کیلی شاری خامۆشان"

_________________

ئه ی کورد به سیه تی تا که ی ئه م شیوه ن و فوغانه

بێ سووده ئۆف و ئامان له م عه سره بێ ئه مانه

پارانه وه و که ساسی بێ که ڵکه پاره ناکا

عه زم وسه بات و غیره ت پیویسته له م زه مانه

_________________

بیست و حه وت ساڵه من ره نجبه ری تۆم

به نان و ئاو و جل و به رگی خۆم

خزمه تم کردی له ئێران و رۆم

له پێناوی تۆشکاوه ئه ستۆم

که چی هێشتا هه ر دیل و ره نجه رۆم

گوناهم چی بوو به م ده رده ت بردم؟!

بۆچی به ناهه ق وا سووکت کردم؟!

________

سه د ئه سه ف بۆدینی ئیسلام چه ند په رێشان بوو له ده س

شێخ و ده روێش و مه لای....خوایه ئه مسالیان برێ

_________

بیست و حه وت ساڵه من ره نجبه ری تۆم

به نان و ئاو و جل و به رگی خۆم

خزمه تم کردی له ئێران و رۆم

له پێناوی تۆشکاوه ئه ستۆم

که چی هێشتا هه ر دیل و ره نجه رۆم

گوناهم چی بوو به م ده رده ت بردم؟!

بۆچی به ناهه ق وا سووکت کردم؟!

_________

کورد ئه به د ناگاته مه قسه د نۆکه ری بێگانه یه

دوو دڵن پیسن له گه ڵ یه ک بۆیه وا بێ لانه یه

______________

هه ردوو گوێم پر بوو له باسی وه عزوسه رفیتره وزه کات

هه ر هه واڵی حه شرو نه شرم پێ ئه ڵێ تاکوو مه مات

...

ئه ی مه لا تۆبی و خوا له م فیکره کۆنه لا بده

فه ننی تازه م پێ نیشاننده بۆته ره ققی و رێی نه جات

_____________

منه وه زۆری هه ر له به ر نانی

وه ته ن ئه فرۆشی به یه ک تارانی

ئه خاته ژێر پێ دین و ئیمانی

کاکه خوا ئیشی نابه جێ ناکا

تا کێو نه بینێ به فری تێ ناکا!

-----------------

سه رچاوه کان :

دیوانی بێکه س "ئو مید ئاشنا"

دایره المعارف کردی "مامۆستابۆره که یی"

یاداشته کانی محه مه دی نه سری (چیا)

*بێکه س له چه ند دێرێکدا"محه مه دی مه لا که ریم

**چێشتی مجێور"مامۆستا هه ژار"

***له یادی بێکه سی گه وره دا "مامۆستا شێرکۆ بێکه س"

****بێکه س " عه لا ددین سه جادی " مێژووی ئه ده بی کوردی

مامۆستا شێرکۆ بێکه س

[behnam5555]

مه لا عه بدوڵڵا زێوه ر..

زانا و شاعێری به ناوبانگی کورد مه لا عه بدوڵڵا کوری "موحه ممه د ئه فه ندی"کوری مه لا ره سوڵ" ناسراو به (زێوه ر)له ساڵی"1291ی کۆچیدا (*1295ک)و 1875ی زایینی"له شاری سوله یمانی هاتووه ته دنیاوه. قوناخی سه رتایی له شاره ته واو کردووه و پاشان بووه به فه قێ و گه لێ شوێنی کوردستان وه ک (مه ریوان،بانه،سابڵاغ،ره واندز،هه ولێروکه رکووک و...)گه راوه،دوایی فیربوونی هه موو زانستیه کانی مه لایه تی پاش15ساڵ ئیجازهی مه لایه تی وه رگرتووه و،چوار پێنج ساڵیش مه لای مزگه وت و مامۆستاتی فه قێ یان بووه.
مامۆستا زێوه ر سێ چوار ساڵێکیش له ئه ستانبوول ماوه ته وه هه ر ئه مه بوه ته هۆی ئه وه ی ،سه ره رای زمانی کوردی یه که ی خۆی وفارسی وعه ره بی ،که تیایاندا زۆر شاره زابووه ،فێری روبانی تورکیش بێت.
پاش گه رانه وه ی له تورکیا بووه به مامۆستای زمانی تورکی له "روشدی یه ی عه سکه ری"له سوله یمانی فدوای هه ڵگیرانی ئه وقوتابخانه یه بووه به مامۆستای قوتابخانه ی"ته شویقی"یه .
پاش ئه وه ی که به ده س ئینگلیزیه کان سوله یمانی داگیر کرا،بووه به باشکاتبی ته حریرات.پاشانیش کراوه به مامۆستا له قوتابخانه ی "نموونه ی سه عاده ت"دا.
له گه ڵ شار به جێ هێشتنی شێخ مه حموود پاش تێکچوونی فه رمانره وایی یه که ی،ئه ویش سوله یمانی به جێ ئه هێڵێت چه ند ساڵێک دوور له ئیشی ره سمی ئه بێت،له م ماوه یه دا سه ردانێکی ناوچه کانی کوردستانی رۆژ هه ڵات ئه کات.
دوایی گه رانه وه ی،بووه به مامۆستای سه رتایی وتا 1938که خانه نشین کراوه،له سوله یمانی ده وروبه ری مامۆستایه تی کردوه و له 10/11/1948دا له ژیان ما ڵئاوای ئه کات.
به رهه می له چاپدراوی مه لا عه بدوڵڵا زێوه ر ئه مانه ن:
ده سته گو ڵی لاوان(سروود)
خێوی مزگه وت
گه نجینه ی مه ردان ویاداشی رۆژانی ده ربه ده ری
دیوانی مه لا عه بدوڵڵا زێوه ر

عه ره ق ناخوه م که تووشی ده ردی سه ربم
گرفتاری هه زار ئێش و خه ته ربم
عه ره ق ناخوه م که عومرم کورت و که م بێ
به گه نجی بۆ گرفتاری زه ره ربم

سه رچاوه :
دایره المعارف کردی "مامۆستابۆره که یی"
گه نجینه ی مه ردان ویاداشی رۆژانی ده ربه ده ری"مه لا عه بدوڵڵا زێوه ر"

* دایره المعارف کردی

[behnam5555]

حاجی قادری کۆیی

"نالی"له ناو قه سیده دا
بۆجوانی و راستی ئه گه را.
"مه حوی"له ناو سری خوداو.
به ڵام"حاجی"له سه ر ئه رزو
له ناو دڵی ئه م خه ڵکه دا
بۆی ئه گه را!
( شێرکۆبێکه س)

له دوای کوژران وشه هید بوونی ئه م چه ند هاواڵه ئازیزه ی* کوردستان له شم قورسای داهێزراوییه کی سه یری به سه را هاتبوو .ده ستم نه ئه چووه هیچ کارێک ،ته نها ئیدانه و مانگرتنی گشتی خه ڵکی کوردستان بوو که توانی که مێک له قورسای ئه م کۆسپه م لا سووک کات و هێز وگورێکم پێ ببخشێ . هه ر چه ند خوا هه ڵناگرێ هه ریه ک به نه وعێک بۆ ئه م ماته مینه شێن و چه مه ره یان گێرا (چه ن دۆسێکیش ئه وه یان به مردوو په رستی زانی!**)به ڵام به بروای من هیچیان نه یان توانی به ئه ندازه ی ئه ویه ک گرتوویه ی شاره کانی کوردستان، (به مان گرتنیان) ببن به هه توانێک بۆئه م برینه کارییه.
ده ی باشه، ئێستا ژیاننامه ی کام دڵسۆزی ئه وینداری ره نجه رۆو ده ربه ده ری کورد بنووسم؟
وه باشم زانی باسێک له شاعێرێک بکه م که نه یارانی کورد ئیستایش چاویان رووبه رووی په یکه رو کۆته ڵی تاشراویشی هه ڵنایێ ،ئه و شاعیره ی که مامۆستا "هیمن" شاعیری نه ته وه یی کورد کرنۆش بردن له به رابه ریا به فه خر و شانازی ئه زانێت:
سه ری ته عزیم له به ر تۆ دانه واندن فه خره بۆ "هێمن"
بژی (حاجی)که کێوی هیممه تت سه د هێنده ی ئه لوه نده
..
به ڵێ حاجی قادری کۆیی شاعێر، شاعیری زانا وناسک خه یاڵ و ئازادیخوازونیشتمان په روه ر و بیربڵاورووناک بیرو بلیمه تی شۆره سواری مه یدانی نه ته وایه تی کورد، ئه وشاعیره مه زنه ی که له لای کفربووه که ،که سێک کورد بێت و نووسین بزانێت کوردی نه نوسێت.
بۆ وێنه چاووت له و شێعره ی بێت که چۆن دوای نوسینی کتێبی شه رع و وه عظه که ی (کاک ئه حمه دی شێخ)که به زبانی فارسی ده ری کرد،چۆن ئه یداته به رپلارو تانه و به ته شه ره و پی ئه ڵێت:
وه ک مریشک که به ختی نه یهێنێ بێتو جوجکه ی مراوی هه ڵێنێ
هه ر بگاته که ناری جۆگه له یه ک نایه ته شوێنی،بمرێ،جوجه ڵێک
ئه م له وشکانی ئه و له ناو ئاوه تێ ده گا قوون درانی پێ ماوه
حاجی ئه و شاعیره ی که رێزی تایبه ت له هۆنراوه کانییا ئه بینی به رانبه ر به زانا و نوسه ر وبیت بێژانی کورد،هه روه ها به دڵ فۆلکلۆری پێشینیانی خۆی خۆش ویستووه و نرخێکی تایبه تی داوه به ئه ده بی فۆلکلۆرو پاراستنی.
"شه هسه واری به لاغه تی کوردان
یه ککه تازی فه ساحه تی(بابان)
مه سته فا ته خه للوسی کوردی
غه زه لی کرده به ربوتی کوردی
ناوی ساحێبقرانی خاسی ئه وه
چونکه له م عه رسه ئه سپی ئه و به ده وه
ئه و که نۆشی شه رابه کی تاڵی
(نالی)له و عه رسه دا بووه (تالی)
(نالی)ئوستاده که ی گه لێ چابوو
خزری ئابی حه یاتی مه عنا بوو
یان
(مه لکه قۆر)و(حیماری)و(کیسه شکه ل)
(قس من اسمائهم ولا تساءل)
شێعریان جوانه به س نی یه کوردن
گه رچی به د ناون وگه لێ ووردن
به فیدایان ده که م سه د وه ک (ئیبنویه مین)
چونکه ده ربه ستی غیره تی کوردین
یان
دوو عه لین شاعێرن وه ک حه سان
به رده شان و حه ریره مه سکه نیان"
زۆرجار هێرش ده باته سه ر ئه و کۆنه په رستانه ی به ناوو خوێنده وار که وا هونه رمه نده نه خوێندوار و بێت بیژه کانیان لا سووکه:
"ئێسته مه علوومی بوو هه موو میلله ت
ئه ی مه لای ده رس و موفتی ئوممه ت
ئیمه بێ غیره تین و بێ عارین
ئه وی نه ی خوێندوه له مه عارین"
حاجی ئه و شاعێره ی که ویستوویه تی شۆرشێکی قووڵی سیاسی و کۆمه ڵایه تی و ئابووری وفه رهه نگی له ووڵاته که ی به رپاکا.داخوازی ئه وه بووه که نه ته وه که ی له ژێر ده ستی وهه ژاری و نه داری و کۆیله یه تی و نه زانی و نه خوێندواری رزگار بکات.
"هه ر کورده له به ینی کوللی میلله ت
بێ به هره له خوێندن و کیتابه ت
بێگانه به ته رجمه ی زوبانی
ئه سراری کتێبی خه ڵقی زانی
یان
میلله تی بێ کتێب و بێ نووسین
غه یری کوردان نییه له رووی زه مین
یان
تا رێک نه که ون قه بیلی ئه کراد
هه ر وا ده بنه خرابه ئاباد
ئه نواعی میلله ل له گه وره تا چووک
خه مڵیوه مه مالیکی وه کو بووک
یه ک به رگ و یه ک زوبان و یه ک ره نگ
بێ غه یبه ت و عه یب و و عارو بێ ده نگ
دنیا به تران ده خۆن و ده یده ن
هه ر چۆن مه رامیانه ده یکه ن
هه رکورد ن ئه گه رچی پاکی مه ردان
پاماڵی زه مانه مه حوی کردن"
حاجی ئه و شاعێره ی که "به پێی قۆناغی و سه رده می سه رهه ڵدانی هه ر خۆی له ناو سنوور و بازنه ی قوتابخانه ی شێعری یه که ی نالی و سالم و کوردی دا ده دۆزێته وه"به ڵام له دواییدا ئاڵ و گۆری به سه ر شێعره کانیا دێنێت و خۆی رێچکه یه کی نوێی له ناوه رۆکی شێعرا ده گرێته به ر.ئه و کاره ی حاجی بوو به ریێبازێکی تازه له دونیای شێعری کوردیدا.
حاجی ئه و شاعێره ی که به گیان و دڵ ،خاک و میلله ته که ی خوش ویستووه.شاره زای مێژوو وجوغرافیای ووڵاته که ی بووه و هه ستی به هه ژاری و ده ربه ده ری ژێرچه پوکی کورد کردووه.
حاجی خۆی له گۆمه ڵگا دوور نه خستووه ته وه و باشی ناسیوون .وه ک پزیشکیکی باش ده رمانی بۆدۆزێوه ته وه.
حاجی ئه و شاعێره ی که باش ئاگاداری ئه وه بووه که به ناوی ئیسلام عوسمانییه کان که هاو په یمانی ئاڵمانن،چۆن مه لا و شێخ گه وره کانی کورد فریوو ئه ده ن.عوسمانییه کان به ناوی دینه وه شه ری گه وره ی جیهانی دووهه میان ناوو نابوو "خه زا"له دژی کافر وغه یره موسڵمانه کان.حاجی باشی ئه یزانی کورد چ کڵاوێکی ده چێته سه ر.
"ئه م سه گانه ی که له لای ئێمه وه زیرو که لان
بێنه لای تۆبه خودا ناکه یه گاوان و شوان
ئه مه که ر میزه ده ڵێن واریسی شه رعی نه به وین
هه موو عه بدی سه نه من باسی مه که گه وره که یان
یان
تا له ژێربه ندی رۆمیان نه گرن
زه حمه ته قهدری به یتی من بگرن
یان
روومی وه کو گرێی موون که س پشتییان پێ نه به ستی
که وتوونه داوی خۆیان په ژمورده مان و حه یران"
حاجی ئه و شاعێره ی که ئازایانه و نه ترسانه بێ سڵکردن دژی دابی کۆنه په ره ستی رائه وه ستێت وپه لار هه ڵکاته شێخ و خه لیفه درۆزنه کان و سۆفی و مه لا ی ده سبره کان و..ئه و شاعێره ی که له و سه رده مه دا که ژن نیوه ی کۆمه ڵگا وه ک کۆیله و یه خسیر چاوو لێئه کرا،به هاواریانه وه ئه چێت و ئه ڵێت:
" ئو ده با چاکه لێم نه بن ده رهه م
له م قسه وله م حیکایه ته ی ده یکه م
پێی ده ڵێن حیله بازو که ززابه
"شێخ نه بی"خاریجه له م بابه
خانه قاو شێخ و ته کیه کان یه کسه ر
پێم بڵێن:نه فعیان چییه ئاخر
غه یری ته علیمی ته نبه ڵی کردن
جه معی ئه ملاک و خه زنه کۆکردن
بۆچی فه رمویه تی نه بی ئه میین
اطلب العلم ولو بالصین
نێر و مێ له م حه دیسه فه رقی چییه؟
تۆوه ره فه ننێ فێر به چیته له وه
گاوره،هیندووه،وه یاخۆجووه"
کم شێعری حاجی هه یه که هه ستی نه توایه تی تیا نه بێت بروانه ئه و شێعری که له مه دحی خوایشا دایناوه
"مه علوومه بۆچی حاجی مه دحت ده کا به کوردی
تا که س نه ڵێ: به کوردی نه کراوه مه دحی باری!"
حاجی قادر کوری مه لا ئه حمه دی کوری مه لا ساڵحی کوری مه لا ئه حمه دی گه وره یه و:
"باوکم ئه حمه د بوو ناوی فیکرم دێ
خه ڵقی لادێ بوو،دایکی من فاتێ"
هه ر به پێ ی ئه م دێره شێعره سه ره وه ناوی دایکی حاجی ،فاتێ(فاتم)بووه.
له بار ه ی ساڵی له دایک بوون و مردنی حاجیه وچه ندین بۆچوون هه یه وه کو نامیلکه که ی "مه لا عه بدو رره حمان"دا هاتووه که وا حاجی له گوندی "گۆرقه ره ج"ی سه ر به شاری کۆیه له ساڵی1231ی کۆچی مانگی(1815-1816ز)و له گۆڤاری "هاوارژماره(4)ساڵی1932شام" ساڵی1232 کۆچی مانگی (1816-1817ز)وه هه ر وه ها مامۆستا عه لائه دینی سه ججادی ساڵی 1815زایینی و مامۆستا ره فیق حه لیمی ساڵی 1232و مامۆستا که ریم شاره زایش ئه لێت که حاجی ساڵی 1815ز له کۆیه له دایک بووه.
به ڵام" دووکتور که ماڵ فواد" رای وایه که حاجی ساڵی1232 کۆچی مانگی (1817ز)له نزیک کۆیسنجاق له دایک بووه. مامۆستا بۆره که یش له کتێبی "تاریخ کرد و کردستان" ساڵی 1240 کۆچی مانگی و له گوندی "گۆرقه ره ج "ی ده ورووبه ری کۆیسنجاق و له کتێبی "دایره المعارف کوردی"شا ئه ڵێت :که حاجی قادری کۆیسنجقی شاعیری سه ده ی سێزده ی کۆچی له ساڵی 1234 کۆچی مانگی له گوندی "گۆرقه ره ج "ی که له چه ند کیلۆمیتری سه ر به هه ولێره ،له دایک بووه!
ئه مما مه سعوود مه حممه د بۆچوونی وایه که حاجی له ساڵی 1240 کۆچی مانگی (1824-1825ز)له دایک بووه." به و مه زه نده یه ی که حاجی قادر له گه ڵ حاجی "مه لا عه بدوڵڵای جه لی زاده" داپێکه وه بۆگه شتی خوێندن چون بۆباڵه که تی،
به فیکرت دێ زه مانێ چوینه باڵه ک
به پێ خواستی نه که وشم بوو نه کاڵه ک
حاجی مه لا عه بدوڵڵاش له 1250ی کۆچی مانگی له دایک بووه و ئه م هه ردوو زانایه پێکه وه هاورێی خوێندن بوون،نابێت جیاوازێکی زۆریش له نێوان ته منیانا بوبێت. هه ر بۆیه رای ئه و که سانه ی که ده ڵێن حاجی له 1240دا له دایک تووه به هێزبر له رای ئه و که سانه ی تره.

هه ربه منداڵی هه تیوو بوو،که له باوکی ته نیا ناوی له بیرماوه باوکم ئه حمه د بوو ناوی فیکرم دێ )هه ر له حه وت ساڵانا دایکی (فاتمه خان)ناردویه ته به ر خوێندن له مزگه وتی موفتی کۆیه لای "مه لا ئه حمه دی ئومه ر گونبه تی"مه لاش خاڵۆزای حاجی بووه، پاش دووساڵ که دایکی ده مرێ خه رج و مه سره فی خوێندنی حاجی ده که وێته سه رشانی مه لا ئه حمه د.له هاوینی 1270له گه ڵ "حاجی مه لای عه بدوڵڵا"بو خوتندن روو له ناوچه ی باڵه که تی ده که ن.پاش ماوه یێک حاجی له هاورێکه ی دوور ئه که وێته وه و به ته نیایی روو ئه کاته رۆژهه ڵاتی کوردستان (کوردستانی ژ ێرده ستی ئێران)و ئه چێته شاره کانی "سه رده شت و سابڵاغ و شنۆ.هه ر له ومه ڵبه ندانه ی کوردستان
ئیجازه ی مه لایه تی وه ر ئه گرێت و له ساڵی 1279کوردستانی رۆژهه ڵات به جێ ئه هێڵێت و ئه گه رێته و کۆیه.
دوای ئه وه ی که ئه بینێت که خه ڵکی کۆی ته واوی بیروهۆشیان لای شێخه کانه وروویان له هه ندێ شیخ وه ک (شێخ نه بی ماویل)یه،وه به رانبه ر خه مخوارانی کوردی وه ک خۆی که م ته رخه من بریار ئه دات شاره که ی به جێبڵێت.هه ر بۆیه روو ئه کات ئه ستانبووڵ.
"له غوربه ت به شاهی له بییر ناکرێ
زه مانی جوانی و یادی ووڵات

له(قوشخانه)وه تا ده می(ئیچ قه ڵا)
له(بایزاغه)وه تا مه حه له ی(قه ڵات)

هه موو خزمی خۆمن ده زانم ده ڵێن
له بێ حورمه تیمان بوو(حاجی)هه ڵات"

حاجی له ئه ستانبووڵ بییر باوری کوردایه تی و هه ستی نه ته وه یی و کۆمه ڵایه تی سه ری هه ڵداوه و زیاترین شێعره نه ته وه یه کانی هۆنیوه ته وه.چه ند هۆیه ک بۆ ئه م هه سته پیرۆزه ی خاجی ده خه نه روو،
1_ ئه ستانبووڵ پایته ختی عوسمانی یه ،نوخته ی روو به رووی به یه کگه یشتنی ووڵاته پێشکه وتوه کان و دواکه وتوه کانی ئه وسه رده مه بووه،پر له کسانێک بووه به بییری جیاوازه وه.
2_هه ر وه ها خوێندنه وه ی ئه وکتێب و دیباچایه نه که له یان رۆشنبییره کانی ئورپاوه په یتا په یتا ده هاتن و به ناو جه ماوه را بڵاو ده کرانه وه.

3_ئاشنابوونی "حاجی"له گه ڵ بنه ماڵه ی"به درخانییه کان" .
4_کۆبونه وه ی هه مووئازادی خوازه کانی تورکییه له م شاره به کورد وعه رب و تورک وئه رمه نه یه وه.
5_ئینسان له غوربه ت زیاتر مێشک و دڵی هه وایی خاک و بییری ووڵات ئه کات.
حاجی له ئه ستامبووڵ ،بێ ژن و ماڵ و منداڵ (هه رمنم ئێسته وارسی عیسا ----بێ کورو ماڵ و بێ ژن و مه ئوا)،به هه ژاری و نه داری و بێکه سی له ئاواره ی غوربه تدا (له ساڵی 1897ز)سه ری ناوه ته وه و ماڵئاوای له ژیان کردووه.که سیش نازانێت که گۆره که ی له کوێیه.(مامۆستا گیوی موکریانی رای وایه که حاجی قادر له گۆرستانی"قه ره ج ئه حمه د"ئه و شاره نێژراوه).
حاجی ئه و شاعێره ی که"زانیویه تی نه ته وه ی کورد،با پاشکه وتووش بێ ،با له کاروانی شارستانییش به جێ مابێ،ته وژمی مێژوو پاڵی هه ر پێوه ده نێ و به ره و پێشی ده با.جا ئه و ده می خه ڵک له قسه ی ده گا:
ئه م قسه ی ئێسته عه یبی لێ ده گرن
ئه و ده مه ش دێ زه مانێ بۆی ده مرن
ئه م به ئه و ئه و به ئه م ده ڵێ کاکه
سه یری قانوونی حاجی چه ن چاکه
هه ر چلۆنێ ئیشاره تی فه رموو
وه ک که رامه ت هه مووی وه ها ده رچوو"
-------------------------------------------
سه رچاوه کان:
دیوانی حاجی قادری کۆیی"سه ردار حمید میران-که ریم مسته فا شاره زا"
پێشه کی دیوانی مه لای جه زیری" مامۆستا هه ژار"
حاجی قادری شۆرشگێر"مامۆستا هێمن"
ناڵه ی جودایی" مامۆستا هێمن"
ماڵپه ری تایبه تی "مامۆستا شێرکۆبێکه س"
کرد وکردستان"سه دیقی بۆره که یی"
دایره المعارفی کردی" سه دیقی بۆره که یی"

[behnam5555]

مه حوی..

له ناکه س کارییا،خاکم به سه ر،رۆیی به با عومرم
خودا،سا بمژیێنی تا له به ر قاپی که سێ ده مرم

"* مه حوی پیاوێکی باڵا به رز و که ڵه گه ت،سوور و سپی و چاو گه وره و ریشێکی درێژی پێوه بوو،به نه رمی و له سه ر خۆ قسه ی کردووه.مێزه ره ی سپی کوردانه ی له سه ر ناوه و که واو سه ڵ ته و جوبه ی له به ر کردووه."

مه لا موحه ممه د، شا گردی مه یخانه ی مه ی فرۆشانی مه عریفه ت له سۆزدا،شێخی سه ر به ر ماڵی دڵ رووناکان به چاوی پرفرمێسکی خوێنینه وه،سه رچاوه ی عیلم و عیرفان و قاتیعی بو رهان شاعێری عاشق ومه جنوونی رێگای ته ریقه ت و بولبولی شه یدای نزاوگازه ی خواناسی و سه رمه ستی باده ی عیرفان ، ناسراوبه "مه حوی"کوری مه لا عوسمان **باڵخیه له نه وه ی پیر وزانای ناوداری کورد(شێخ ره ش)ه.مه لا عوسمانی باپیری له گه ڵ دروست کردنی سولێمانی هاتوه ته شاری تازه وه باڵخی به جێهێشتووه.

له باره ی دایکبوونی مه حوی یه وه چه ند بۆچوونه هه یه:
1-موحه ممه د ئه مین زه گی به گ مێژوونووسی بلیمه تی کورد ئه ڵێت:مه حوی له ساڵی "1252ی-ک.م"(1836-1837ی-ز)له دایک بووه.
2-مامۆستا عه لا ئه دینی سه جادی باوری وایه که مه حوی له ساڵی "1246ی-ک.م"(1830ی-ز)داله دایک بووه.
3- مامۆستا سه دیقی سه فی زاده بۆره که یی له م بار ه وه ئه ڵێت:که مه حوی له ساڵی "1245ی-ک.م"له دایک بووه، مامۆستا ئه م بۆچوونه ی له مێژووی ئه ده بی کوردی مامۆستا عه لا ئه دینی سه جادی ودیوانی شاعێر کۆکردنه وه ی مه لا عه بدو لکه ریمی موده رریس وه رگردووه!
4- مامۆستا کاکه ی فه لاحیش له م باره وه ئه ڵێت :که "1247ی-ک.م"(1831-1832ی_ز)له دایک بووه.
له ته مه نی حه وت ساڵانا نراوته به ر خوێندن ماوه یه ک لای باوکی مه لا عوسمان که خه لیفه ی "شێخ عوسمانی سێراجه دینی"ته وێڵه بووه،خوێندیه تی. بۆ وه رگرتنی خوێندن چوه ته سنه و سابڵاخیش و لای مه لا"عه بدوڵڵاپیرباب"خوێندویه تی ،پاشان گه راوه ته و ه بوسولێمانی و لای مه لا ناوداره کانی ئه و ناوچه یه خوێندویه تی .ئه مجار بووه به شاگرد و فه قێی زانای به ناوبانگی کورد"موفتی زه هاوی "له به غدا(***گوایه پێش له هاتنی بۆبه غدا سه ردا نێکی بۆشنۆش کردووه!)،هه ر لای ئه و گه وره پیاوه ئیجازه ی مه لایه تی وه رگرتووه.
****پاش ئیجازه وه ررگرتنی له (1859ی-ز)دا بووه به مه لای مزگه وتی ئیمامی ئه عزه م له به غدا،له (1862ی-ز)به غدای به جێ هێشتووه و گه راوه ته وه بۆسولێمانی بووه به ئه ندامی دادگاه.دوای کۆچی باوکی له (1868ی-ز)ده ستی له ئیشی میری کێشاوه ته وه بووه ته وه به مه لا ده ستی کردووه به ده رس وتنه وه به فه قێیان.
مه حوی له (1883ی-ز)به پێی قسه ی مامۆستا سه جادی چووه بۆسه فه ری حه ج له وێوه چوه بۆئه سته مبووڵ به واسیته ی کورده ناوداره کان چاوی به سوڵتان"عه بدو لحه مید"ی عوسمانی ئه که وه. سوڵتانیش رێزێکی زۆری لێ گرتووه و فه رمانی داوه خانه قایه کیان له سولێمانی بۆکردووه ته وه،که به خانه قای "مه حوی" ناوی ده رکردووه.مه عاشێکیشی له لایان سوڵتان وه بۆبراوه ته وه. مه حوی پارچه شێعرێکی بۆده ربرینی خۆشحاڵی خۆی به بۆنه ی سه رکه وتنی سوڵتان به سه ر گه لی یووناندا وتووه(شخسێکی ساحێب ئه حواڵ پرسی :که ئه ی فلاتوون!___یونانیانی قه ومت بۆچی به ده ردی سه گ چوون؟)که خۆزگا مه حوی ئه و هونراوه ی نه ئه هونیه وه.
مه حوی رێگای باوکی ئه گرێته به ر و ئه بێت به خه لیفه ی "شێخ به هادین"کوری شێخ عوسمانی سێراجه دینی ته وێڵه.مه حوی هه میشه به کورد بوونی خۆی و به نه ته وه که ی شانازی کردووه(کوردی زوبانی ئه سڵمه،گه ر ته رکی که م به کول___بۆفارسی،به کوللی ئه من ده بمه بێ وه فا) ،مه حوی قه ت غافڵ دونیای دورو به ری نه بووه زانست و ئا گاداریه کی باشی له جوی سیاسی ناوچه بووه ده نگ و باسی جیهانی بیستوه وه (هوجوومی"هیندو"ی خه ت سه ر "فه ره نگستان"ی رو خساری_____به حه شرێ بوو،وه کوو ئه و حه شره "میقادۆ"به"چار"یکرد)به رابه ر به روداوه کان هه ڵوێستی نیشان داوه.

مه حوی زور جاران به گژی ناحه ز و نه یارانی ته ریقه ت و ئیسلاما هاتووه، ئه و ناحه ز و ونه یارانه ی که بوون به زه روو بۆمژینی خوێنی کۆمه ڵگامه حوی ئازایانه پلاری پیا داون:

ریشێکی پان و تووکی بنا گوێ،درێژو لوول
سۆفی له دینی لا ده به دیمه ن له جو ده کا
که شێخ واعیزو سۆفی به جه ننه ت به ن گه دو گیپاڵ
ده بێ ئه مساڵ ئێمه بۆجه هه ننه م به ن،سرو سیپاڵ
وه.................
ئیمه نابێت به گژچوونی "مه حوی "له گه ڵ توره بوونی"شیخ ره زا"و"فایه ق بیکه س"و" قانع" و.. وه ک یه ک دانیین چونکا مه حوی خۆی خه لێفه و زاهد و سۆفی بووه ،ئه مما وا دیاره مه حوی نه ویستووه دیوانه که ی له م جۆره هونراوانه خاڵی بێت ،یان ده یه وێت بڵێت که هه موو مه لا و سۆفی و زاهد و خه لیفه کان به چاوێک چاوو لێ مه که ن!
ُ"***** به ڵام به داخه وه،ئه م بێزار ییه ی مه حوی له و کۆمه ڵه ئایین به په رده ی تاوان و سته م کردووه،له گه ل ئه وشدا که گه لێ جار به نرخێکی ئه وه نده قورس که وتووه ته سه ری له وانه بووه بیگه یه نێته لێواری خوێن و مه رگ،هه ر چه ند به هه ندێ به ڵگه و نیشانه شدا ده رده که وێ که وا گه یشتوو یشه ته راده ی ئه وه مه حوی له ساخته چیه تی و ناراستی کۆمه ڵ بگا (غه یری ئه مه که سوێندی درۆی پێ بخۆن و به س___قوربانی ناوی،ناوی له ناوا نه ما خودا) وبه ڵکوو هه ندێ جاریش بیگه یه نێته ئاستی بێزار بوونێکی خه ست له جیهان و له خه ڵک (ته ڵه بی ره حم و مرووه ت له دڵی ئه هلی زه مان____ته ڵه بی ئاوی حه یاته له سه رابستانا) و ده ربرینی ناره زایی له باره ی چه وتی کۆمه ڵ (قاتی پیاو له سه ر ئه م ئه رزه؛ده بینی مه نسوور___به سه ری داره وه،"ذالنون"ه له بن زندانا)ودژایه تی کردنی چینی پاره دار(یا ماری سه ر خه زێنه!بترسه که گه ژدومێ____به و نووکه چزوه پر به ده مت کا له ژه هری مار)وبه هه ڵستی کردنی سته مکاران (زاڵمی دڵ ره قی روو گرزی موسوڵمان ئازار___هه ربه ئئیزایه که ره نگی بگه رێته روخسار)وجاروباریش په نجه ی بخاته سه ر بۆگه نی سیستێمی حوکمداری و(له به ر داری حه دامن بم،ئه تو مه ست___ده قازی حه ق بڵێ تۆ،"حه ق"چ به ردار)به چاوی سووک ته ماشای رژیمی کۆمه ڵایه تی پێ بکاو (ده رچوو له حه ددی غایه عورووجی ده جاجیله____یا ره ببی تۆ بکه ی که بکا عیسه یه ک نزوول)با نگه وازی حه ق په رستی و (هه تا حه ق تاسیره،هه ر حه قمه مه نزوور_____وه کو مه نسوور ئه گه ر بمکه ن به دارا)تێکۆشان و به رده وام بوونی له سه ر خه بات پێ به رزکاته وه و(به پیری مه رگه وه فرسه خ به فرسه خ رۆیون مه ردان____ئه وی باکی له مردن بێ دیاره بڵح و نامه رده)کاریکی وای لێ بکات بیهێنێته سه ر ئه و باوه ره که ئه بێ بنیاده م هاو به شی ده رد و مه ینه تی خه ڵک بێ و(نووری عومری سه ر ف ئه کا بۆکه شفی تاریکی له خه ڵق___وه ک چرا هه ر که س به َشۆخی مه جلیس ئارایی بکا)خزمه تیان بکا."

مه حوی له سه رتای شه شه ڵانی 1324ی-ک.م مالئاوای له ژیان کردوه و ته رمه که ی له یه کێ له ژووره کانی خانه قاکه ی خۆی ته سلیم به خاک کرا.

سه رچاوه کان:

دایره المعارف کردی مامۆستا بۆره که یی
دیوانی مه حوی "مه لاعه بد ولکه ریمی موده رریس وموحه ممه دی مه لا که ریم"

[behnam5555]

جه واد خانی گه رووس..

جه واد خانی شاعێرکوری ئه حمه دخانی گه رووس له ساڵی 1252ی کۆچی له بیجار له دایک بووه وه هه رله بیجار خه ریکی فێر بوون وه ر گه رتنی عیلم وعولوم و ده رس بووه . پاش ماوه ێک رو ئه کات گران و سه فر، له گه ڵ زۆربه ی عوله ماو شاعیرانی کورد دیدارو چاو پێکه وتنی بووه و ماوه ێکیش له کرماشان ماوه ته وه و دوای فه وتی باوکی ئه گه رێته وه ناوچه ی گه رووس . ناو براو له ساڵی 1315ی کۆچی ماڵئاوایی له ژیان ئه کات
به وینه ی خه لیل جه نارم ئیمشه و
جه ده ست ئاهر بیزارم ئیمشه و
عاله م که س نه ما وه هانام ئیمشه و
ئومیدم هه ر به تۆن یادانام ئیمشه و
سه رچاوه :

دایره المعارف کردی "مامۆستابۆره که یی"