| زبان ادب و فرهنگ کردی مسائل مربوط به زبان و ادبیات و فرهنگ کردی از قبیل شعر داستان نوشته نقد بیوگرافی و ....
kurdish culture |
07-15-2010
|
 |
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی   |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
داروین...
ناوداری مه‌زن” داروین 1809 – 1882 “
زانای ئینگلیزی هه‌ره مه‌زنی سروشتی سه‌ده‌ی نۆزده‌م چارلس داروین له 12ی شوباتی 1809 دا له ئنگلته‌را له‌داییک بووه ، ( ڕۆبه‌رت داروین )ی باوکی پزیشکێکی ناودار بوو حه‌زی ده‌کرد چارلسی کوڕی بچێته به‌ر خوێندنی لاهوت یاخود پزیشکی که‌چی ( داروین )ی لاو حه‌زی له‌و زانست و پیشانه نه‌بوو ، به‌ڵکو هه‌وه‌سی به زانستی مێژووی سروشتی ده‌هات ، بۆیه چووه کۆلێژی زانست له‌زانکۆی کێمبریدج و هه‌ر که خوێندنی ته‌واو کرد به‌هۆی زانای جیۆلۆجی و ڕووه‌کناس ( جۆن هنزلۆ ) توانی ده‌رفه‌تی گه‌شتێکی دوور و درێژی 5 ساڵی له‌سه‌ر پشتی پاپۆڕی ( بیگل ) وه‌ده‌ست بێنێ و وه‌ک پسپۆڕێکی مێژووی سروشتی به‌ده‌وری دنیادا بسوڕێته‌وه و له‌دواییدا ئه‌و گه‌شته‌ی بووه سه‌ره‌تاییه‌کی به‌که‌ڵک له‌بواری دۆزینه‌وه و لێکۆڵینه‌وه‌ی زانستی و ئه‌مه‌یش بووه بنچینه‌یه‌کی پته‌و بۆ دانانی تیۆری یه ناوداره‌که‌ی که به تیۆری ( داروینیزم ) ناسرا.
ئه‌و زانایه له‌ماوه گه‌شته زانستیه‌که‌یدا لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی وردی له‌سه‌ر گیاندارانی دورگه‌کانی ( گلابا گۆس ) کرد و له‌وه‌وه بیری ( گۆڕانکاری و په‌ره‌پێدان ) ی له مێشکیدا ڕووا .
داروین له‌ساڵی ( 1838 )ه‌وه تاکو 1841 بووه سکرتێری کۆمه‌ڵه‌ی جیۆلۆجی و به‌رده‌وام په‌یوه‌ندی به زانای جیۆلۆجی ( سێر چارلس لایل ) ه‌وه هه‌بوو و کتێبه ناوداره‌که‌ی ئه‌و زانایه که به ناوی ( سه‌ره‌تاکانی جیۆلۆجیا ) بوو ، کاریگه‌رییه‌کی ته‌واوی هه‌بوو بۆ خۆش کاردنی ڕێگا له‌به‌رده‌م کارکردنی داروین .
داروین له‌ساڵی 1839 ژنی هێنا و دوای سێ ساڵ شاری ( له‌نده‌ن )ی جێهێشت و له‌شاری ( داون ) نیشته‌جێ بوو تاکو ڕۆژی مردنی له‌ساڵی 1882 له‌و شاره‌دا مایه‌وه و ئه‌و زانایه ساڵه‌کانی دوا دوای ژیانی ته‌رخان کردبوو بۆ هێنانه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه بۆ تیۆره زانستییه‌کانی و هه‌ر که‌سێکی پرسیاری له‌باره‌ی ئه‌و تیۆرییانه به‌نامه لێ بکردایه به‌وردی وه‌ڵامی ده‌دایه‌وه و زانای بلیمه‌تمان له‌ساڵی 1871 دا نامه‌ی ئیستیحاقی وه‌رگرت و له‌ساڵی 1878 یشدا کرا به ئه‌ندامی ( کۆڕی زانیاری فه‌ڕه‌نسا ) و له 19 ی نیسانی 1882 دا له‌ته‌مه‌نی 73 ساڵیدا کۆچی دوایی کرد .
به‌رهه‌مه‌کانی :
1- کتێبی نه‌ژادی جۆره‌کانی : له‌ساڵی 1859 به‌چاپی گه‌یاند و چاپی یه‌که‌می بریتی بوو له 1250 دانه له‌ته‌نیا ڕۆژێکدا فرۆشرا و هیچی لێ نه‌مایه‌وه و ئه‌م کتێبه‌ی ڕێبازی کارکردنی له‌بواری مێژووی سروشتی و ئامانجه‌کانی به‌جارێک گۆڕی .
2- جۆراوجۆریکردنی گیاندار و ڕووه‌ک به‌ماڵیکردن له ساڵی 1868 بڵاوی کرده‌وه .
3- نه‌ژادی ئاده‌میزاد و هه‌ڵبژاردنی ڕه‌گه‌ز له‌ساڵی 1871 بڵاوی کرده‌وه و ئه‌م به‌رهه‌مه‌یان بووه مایه‌ی به‌رپابوونی مشتومڕێکی زۆر له‌نێو ناوه‌ندی ئایینی و په‌روه‌رده‌کاراندا و زۆر له‌زانایان پشتی تیۆره‌که‌ی ( داروین )یان گرت و یه‌کێک له‌وانه زانای ناوداری ئینگلیز ( هه‌کسلی ) بوو .
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
جای تبلیغات شما اینجا خالیست با ما تماس بگیرید
|
|
07-15-2010
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
نالی....
نالی
نالی ناوی خدر (خضر)ه و کوڕی ئه‌حمه‌دی شاوه‌یسی ئالی به‌گی مکایه‌ڵییه. له گوندی "خاك وخۆڵ" له ده‌شتی شاره‌زوور هاتوه‌ته ژیانه‌وه. به‌پێی ڕێبازی خوێندنی ئه‌و سه‌رده‌مه له سه‌ره‌تاوه قورئانی پیرۆزی و ورده په‌رتووکی فارسی خوێندوه و چووه بۆ فه‌قێیه‌تی و له پێناوی وه‌رگرتنی زانسته ئایینییه‌کاندا شار و دێهاته قوتابخانه‌داره‌کانی به‌شێکی کوردستان گه‌ڕاوه و دوا پله‌ی ئه‌و خوێندنه‌ی بڕیوه و مۆڵه‌تی مه‌لایه‌تیی وه‌رگرتوه.
ئه‌و شوێنانه‌ی نالی بۆ ماوه‌یه‌کی زۆر تێیاندا مابووبێته‌وه: "سنه"، "سابڵاغ"، "زه‌ردیاوای قه‌رادغ"، "هه‌ڵه‌بجه" و "سولهیمانی". له قه‌رداغ لای "شێخ موحه‌ممه‌دی ئیبنولخه‌ییاط" خوێندویه‌تی. له ته‌کییه‌ی قه‌ره‌داغیش ماتماتیکی لای "شێخ عه‌لیی مه‌لا" خوێندوه. له سولێمانی له مزگه‌وتی "سه‌یید حه‌سه‌ن" لای "مه‌لاعه‌بدوڵڵای ڕه‌ش" بووه. زۆرترین کاتی موسته‌عیددیی له خانه‌قای "مه‌ولانا خالید" له سولێمانی به‌سه‌ربردووه. هه‌روه‌ها گه‌لێکیشی له هه‌ڵه‌بجه و سولهیمانی لای "شێخ ئه‌وڵای خه‌رپانی" خوێندوه.
سه‌باره‌ت به‌ته‌مه‌نی نالی چه‌ندین بۆچوونی جیاواز: خوالێخۆ‌شبوو "موحه‌ممه‌د ئه‌مین زه‌کی به‌گ" دهڵێت: نالی له ساڵانی 1273-1215دا کۆچیکردووه و 1800-1856 زایینیدا ژیاوه. دکتۆر "مه‌عروف خه‌زنه‌دار"یش هه‌ر هه‌مان مێژوو دیاری ده‌کات، هه‌روه‌ها دکتۆر "که‌مال فوئاد"یش هه‌مان بۆچوونی هه‌یه. مامۆستا "عه‌لائه‌ددین سه‌جادی"یش دهڵێت: "له 1797ی زایینیدا هاتوه‌ته دنیاوه و له 1855دا مردووه."
هه‌موو ئه‌م مامۆستایانه، بێجگه له مامۆستا سه‌ججادی نه‌بێ، مێژووی لهدایکبوون و مردنی "نالی"یان وه‌ك یه‌ك دانا و به‌و پێیه نالی 56 ساڵ ژیاوه. ته‌نها به‌پێی بۆچوونه‌که‌ی مامۆستای سه‌ججادی ته‌مه‌نی بووه 58 ساڵ.
ئه‌م جیاوازیه‌ش وه‌کو سه‌رنجی بۆ دراوه قسه‌ی مامۆستا سه‌جادی له‌لایه‌ك و دکتۆر خه‌زنه‌دار و دکتۆر که‌مال فوئاد له لایه‌کی تره‌وه ده‌رباره‌ی ته‌مه‌نی و ساڵی له‌دایکبوونی نالی ئه‌و به‌راوردکردنه‌ی کوردی و مه‌ریوانی و به‌دوای ئه‌وانیشدا مامۆستا عه‌لی موقبیله، ئه‌وه‌ی له پێشه‌کی دیوانه‌که‌یاندا ساڵی 1215ی کۆچییان له‌گه‌ڵ ساڵی 1797ی زایینیدا به‌راوردکردووه. جا ئه‌گه‌ر وهها بێت، ئه‌وا وه‌ك کوردی و مه‌ریوانی و موقبیل و سه‌جادی ئه‌فه‌رموون نالی 58 ساڵ ژیاوه. به‌ڵام له ڕۆزنامه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتناسی ئه‌رمه‌نیی ی"وسف ئه‌بگاره‌ڤێچ ئۆربێلی"دا ساڵی 1215ی کۆچی له‌گه‌ڵ ساڵی 1800-1801ی زایینی به‌رامبه‌ر کراوه. به‌پێی ئه‌مه وه‌ك دکتۆر مارف خه‌زنه‌دار و دکتۆر که‌مال فوئاد له‌سه‌ری ڕۆیشتون، ساڵی له دایکبوونی نالی ده‌کاته 1800ی زایینی و ته‌مه‌نیشی ده‌بێته 56 ساڵ.
له‌وانه‌ی باسکران هیچیان ناتوانرێت وه‌ك سه‌رچاوه‌‌یه‌کی ڕاسته‌قینه و باوه‌ڕپێکراو ساڵی لهدایکبوون و کۆچی نالی دیاری بکه‌ن. به‌ڵام هه‌ندێ شت هه‌یه ده‌بنه هۆکاری ڕوونکردنه‌وه‌ی سه‌رده‌می "نالی" و نزیكبوونه‌وه له زانینی ساڵی له دایکبوون و مردنی.
1- نالی په‌یوه‌ندییه‌کی تایبه‌تیی له‌گه‌ڵ سلێمان پاشای بابان و ئه‌حمه‌د پاشای کورێدا بووه. ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌یش به‌م به‌ڵگانه‌ی خواره‌وه‌دا ده‌رئه‌که‌وێ:
- ئه‌و غه‌زه‌له‌ی که سه‌ره‌تاکه‌ی ئه‌م به‌یته‌یه:
بولبولی طه‌بعم ئه‌وا دسان ثه‌ناخوانی ده‌کات
که تێیدا دهڵێت:
هودهودی دڵ حه‌بسی به‌لقیسی سه‌بای دیوه یه‌قین
خۆی که دامێن‌گیری شاهی ئاصه‌فی ثانی ده‌کات
شاهی ئاصه‌فی یه‌که‌م حه‌زره‌تی سوله‌یمان پێغه‌مبه‌ر بووه که شالیاره‌که‌ی ناوی ئاصه‌فی کوڕی به‌رخیا بووه و مه‌به‌ستی له شای دووه‌می ئاصه‌فیش، سوله‌یمان پاشای بابانه.
- ئه‌و غه‌زه‌له‌ی، ئه‌وه‌ی یه‌که‌م به‌یتی ئه‌مه‌یه:
ئه‌م تاقمه موماتزه که‌وا خاصه‌یی شاهن
ئاشوبی دڵی مه‌مله‌که‌ت و قه‌لبی سوپاهن
ئه‌وانه‌ش هه‌مووی بریتییه له پیاهه‌ڵدان و باسکردنی تاقمه سوپایه‌ك. ده‌بێت ئه‌و سوپایه سوپای کێ بووبێت، ئه‌گه‌ر هیی سلێمان پاشا یان ئه‌حمه‌د پاشای کوڕی نه‌بووبێت؛ به‌تایبه‌تی، که په‌ڕتووه‌که‌کانی مێژوو ده‌ڵێن، ئه‌م ئه‌حمه‌د پاشایه سوپایه‌کی ڕێكوپێکی و تازه بابه‌تی پێکهێناوه. وه‌کو مامۆستا مه‌لا عه‌بدولکه‌ریمی موده‌ریس دهڵێت: "نازانم 'نالی' له کاتی ده‌سته‌ڵاتی ئه‌حمه‌د پاشادا له سولهیمانی ماوه‌ته‌وه و ئه‌و سوپایه‌ی به چاوی خۆی بینیوه و باسه‌که‌یان بۆ گێڕاوه‌ته‌وه و دووربه‌‌دوور پێناسه‌ی کردووه، یاخود مه‌به‌ستی سوپای سلێمان پاشای باوکیه‌تی، ئه‌وه‌ی له 1234ی کۆچییه‌وه تا 1254 حوکمرانیی سولهیمانی کردوه؟!"
- قه‌سیده درێژه‌که‌ی، ئه‌وه‌ی بۆ سالمی هاوڕێی گیانی به گیانی خۆی ناردووه و ئه‌وه‌ش تێکڕا پرسیاره له وه‌زعی سولهیمانی پاش نه‌مانی ده‌وری بابانه‌کان.
- غه‌زه‌له‌که‌ی، ئه‌وه‌ی به‌بۆنه‌ی سه‌فه‌ری حه‌جی (نووری ڕوودباری)یه‌وه وتوویه‌تی که وه‌ك له تێکڕای به‌یته‌کانه‌وه ده‌رئه‌که‌وێ خاوه‌نی ڕێبازی نه‌قشبه‌ندی و یه‌كێك بووه له موریده ناوداره‌کانی مه‌ولانا خالید (1197ی.ك-1783ی.ز، 1242ی.ك-1826ی.ز).
- قه‌سیده‌که‌ی، ئه‌وه‌ی به "مه‌ستووره"یا ووتوه:
خوسره‌و خانی ئه‌رده‌ڵان مێردی مه‌ستووره خانم، ئه‌وه‌ی به "خوسره‌و خانی ناکام" به‌ناوبانگه، له ساڵی 1240ی کۆچی و 1824ی زایینییه‌وه له سنه والی بووه. خوسره‌و خان له ساڵی 1244ی کۆچیدا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش "حوسن جیهان"ی کچی "فه‌تح عه‌لی خانی قاجار" ژنی بووه، بۆ خۆشکردنی ناوبه‌ین و دڵدانه‌وه‌ی ئه‌بولحه‌سه‌ن (مه‌ستووره)ی ئه‌دیب و شاعیریش ئه‌خوازێ. به حیسابه پێشووه‌که له‌و کاته‌دا که مه‌ستووره شووی به خوسره‌و خان کردوه (نالی) 29 ساڵان بووه. ئیتر هه‌رچۆن بێت، نالی خه‌وه‌که‌ی - له قه‌سیده‌یه‌کدا بۆ مه‌ستووره باسی لێ ده‌کات- پێش شووکردنی مه‌ستووره دیبێ و قه‌سیده‌که‌ی بۆ هاتبێ یا پاش شووکردنی و چڕیبێتی، ئه‌م که‌ین و به‌ینه ڕووناکییه‌ك هه‌ر ئه‌گرێته سه‌رده‌می ژیانی "نالی".
- مامۆستا مه‌لا عه‌بدولکه‌ریمی موده‌ریس دهڵێت: "کۆمه‌ڵه په‌ڕتووکێکی ده‌سنووسی پێکه‌وه جوزوبه‌ندکراوی په‌ڕتووکخانه‌ی بنه‌ماڵه‌ی موفتی هه‌ڵه‌بجه‌م - بنه‌ماڵه‌ی موفتیی هه‌ڵه‌بجه ئه‌چنه‌وه سه‌ر شێخه‌وڵای خه‌رپانی - دی. دوو غه‌زه‌لی تیا نوسرابوه‌وه له‌سه‌ره‌وه‌یان نوسرابوو 'نالی'.
سه‌ره‌تای یه‌کێکیان ئه‌م به‌یته‌یه:
نه‌مردم من ئه‌گه‌ر ئه‌مجاره بێ تۆ
نه‌چم، شه‌رت بێ، هه‌تا ئه‌و خواره بێ تۆ
سه‌ره‌تای ئه‌ویشیان ئه‌م به‌یته‌یه:
عاشقی بێ دڵ ده‌ناڵی، مه‌یلی گریانی هه‌یه
بێ شکه هه‌وره تریشقه تاوی بارانی هه‌یه
هه‌رچه‌ند له هیچ لایه‌کی غه‌زه‌له‌کانه‌وه نه‌نوسرابوو که‌ی نووسراونه‌ته‌وه، به‌ڵام دیار بوو وه‌ك په‌ڕتووکه‌کان خۆیان زوو نوسرابوونه‌وه. په‌رتووکه‌کانیش له مێژووی جیاجیادا نووسرابوونه‌وه. بۆ نموونه یه‌کێکیان 'کفایة'ی بێتوشی بوو به ده‌ستی 'مه‌عروفی کوڕی شێخ ئه‌وڵای خه‌رپانی' نووسرابوه‌وه - له ساڵی 1269 ی کۆچیدا. یه‌کێکی تریان قه‌سیده‌ی 'بانت سعاد' بوو له ساڵی 1232دا نووسرابوه‌وه. یه‌کێکی که‌شیان قه‌سیده‌یه‌کی 150 به‌یتیی جه‌لاددینی سیوطی بوو ڕه‌سووڵ ناوێك له ساڵی 1232دا له مه‌دره‌سه‌ی مه‌ولانا ئه‌حمه‌دی کوڕی ئه‌حمه‌دی کوڕی مه‌ولانا سلێماندا نووسیبویه‌وه.
هه‌روه‌ها له لاپاڵی کۆمه‌ڵه ده‌ستنوسێکی تر پێکه‌وه جوزوبه‌ندکراوی هه‌ر ئه‌م په‌ڕتووکخانه‌یه‌دا شیعرێکی ترم دی درابوه پاڵ نالی. په‌ڕتووکه‌کانی ئه‌م کۆمه‌ڵه له ساڵانی 1271 و 1272دا نوسرابوونه‌وه. هه‌رچۆن بێ دیاره ساڵانی 1232 و 1269 و 1271 و 1272 که ساڵی نووسینه‌وه‌ی ئه‌و په‌رتووکانه‌ن جۆره ڕۆشنایییه‌ك ئه‌خه‌نه سه‌ر ساڵانی ژیانی نالی."
- له هه‌موو گرنگتر لێره‌دا ئه‌وه‌یه که ڕۆژهه‌ڵاتناس "خۆدزکۆ"، ئه‌وه‌ی شابه‌نده‌ری ڕوسیا بووه له پاریس ئه‌یگێڕێته‌وه که‌وا له ساڵی 1853دا له پاریس چاوی به ئه‌حمه‌د خان ناوێکی بابان ئه‌که‌وێ، ئه‌وه‌ی خه‌ڵکی کوردستان بووه و له ئه‌سته‌موڵ دانیشتووه. "خۆدزکۆ" ناوی "نالی" له‌م ئه‌حمه‌د خانه بییستووه، ئه‌وه‌ی دۆست و هاوڕێی بووه.
گه‌لێ به‌یتی نالی هه‌یه وهها ئه‌گه‌یه‌نن، که نالی گه‌یشتوه‌ته ته‌مه‌نی پیرییه‌کی ڕاسته‌قینه و بێ هێزبوون، که دیاره ئه‌وه‌ش له 58 ساڵیدا په‌یدا نابێ، وه‌ك ئه‌مانه:
1- موی سپی کردم به شوشتن ئاوی عه‌ینی شۆره شه‌ط
2- بۆ مه‌مك (نالی) چ منداڵانه وه‌ی وه‌ی کردوه
گه‌رچی مووی وه‌ك شیره، به‌و شیره شکۆفه‌ی کردوه
3- ئه‌ی تازه جوان! پیرم و ئوفتاده و که‌وتووم
4- من پیرم و فانی
ئه‌حمه‌د پاشای بابان له 1853دا له پاریس باسی نالی بۆ "خۆدزکۆ"ی شابه‌دنده‌ری ڕوسیا کردوه وائه‌گه‌یه‌نێ نالی له‌و سه‌رده‌مه‌دا له شام ژیاوه. چونکه شیعره‌که‌شی، ئه‌وه‌ی پاش تێکچوونی فه‌رمانڕه‌وایی بابانییه‌کان بۆ سالمی ناردوه بۆ سولهیمانی، له شامه‌وه ناردوویه. له لایه‌کی دیکه‌‌وه هه‌موو ئه‌وانه‌ی مێژووی ژیانی نالییان خستوه‌ته سه‌ر کاغه‌ز، باسی ئه‌و‌ه‌یان کردووه، که نالی پاشان چوه‌ته ئه‌سته‌مووڵ و له‌وێ له‌گه‌ڵ ئه‌حمه‌د پاشای بابان ماوه‌یه‌کی دوور و درێژیان پێکه‌وه به‌سه‌ربردووه. جا سه‌ر‌ه‌ڕای ئه‌وه، که له‌وانه‌یه نالی ماوه‌یه‌کی زۆریش له شام مابێته‌وه ئه‌نجا چووبێته‌وه ئه‌سته‌مووڵ، ئه‌و ماوه‌ی که‌متر له دوو ساڵه‌ی نێوان یه‌کتری دیتنی "خۆدزکۆ" و "ئه‌حمه‌د پاشا" و مردنی "نالی" له ئه‌سته‌موڵ له 1855دا، که ئه‌ڵێن له‌و ساڵه‌دا له‌وێ مردووه، به‌پێی توانای هات و چۆی ئه‌و سه‌رده‌مه به حاڵ به‌شی ته‌نها ڕۆیشتنێکی له‌سه‌رخۆی ئه‌و چه‌رخه ئه‌کا، چ جایێ ئه‌وه‌ش ماوه‌یه‌کی دوور و درێژی له ئه‌سته‌موڵ له‌گه‌ڵ ئه‌حمه‌د پاشا به‌سه‌ربردبێ.
نالی له شیعرێکیا له به‌رامبه‌ر مه‌زاری پێغه‌مبه‌ر (د.خ)دا ئه‌ڵێت:
موودێکه که هه‌م گه‌ردشی ده‌ورانی سوپیهرم
واته: ده‌مێکه ئاواره‌ی نیشتمانم و ئه‌سوڕێمه‌وه و ئێستا گه‌یشتوومه‌ته ئێره. ئه‌بێ ئه‌م (ده‌م)ه چه‌ند ساڵی خایاندبێت و ئه‌و ماوه‌یه‌ی له‌کوێ به‌سه‌ربردبێ و کوێ گه‌ڕابێ؟ دیاره نالی ئه‌م شیعره‌ی پاش بۆنه‌که‌ی له شامدا وتوه، وه‌کو ده‌رده‌که‌وێ ئه‌بێ له‌پێش ساڵی 1853دا له‌وێ بووبێت، چونکه هه‌ر له‌م پارچه شیعره‌یدا گله‌یی له ده‌ست پیری ئه‌کات و دهڵێت:
ئه‌ی تازه جوان! پیرم و ئوفتاده و که‌وتووم
هه‌روه‌ها ئه‌ڵێ:
من پیرم و فانی
حاجی مه‌لا عه‌بدوڵڵا جه‌لی زاده (باوکی جه‌نابی مه‌لای گه‌وره‌ی کۆیه) گێڕاویه‌ته‌وه و بێگومان قسه‌شی جێگای باوه‌ڕه، که له ساڵی 1288ی.ك (1871-1872ی.ز)دا نالی له مه‌ککه دیوه و ئه‌و ساته‌ش زۆر پیر بووه.
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
07-15-2010
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
ژیان و خه‌باتی مامۆستا هێمن له پێناوی ئه‌ده‌بیاتی کوردیدا
ژیان و خه‌باتی مامۆستا هێمن له پێناوی ئه‌ده‌بیاتی کوردیدا
یاد وبیره‌وه‌ری مامۆستا هێمن، مامۆستای گه‌وره‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بی کوردی و رێ نیشانده‌ری رێگه‌ی
ئازادی و راسته‌قینه بۆ هه‌موو که‌سێک، جا له هه‌ر مه‌قام و جێگه وشوێنێک دابێ و هه‌ر چه‌شنه ئه‌رک و هه‌ڵسووڕانێکی هه‌بێ، ئێجگار به که‌ڵک و قازانجه و هیوادارم هه‌موان زۆر به چاکی له ژیان و تێکۆشانی ئه‌و که‌ڵه پیاوه حاڵی بن.
سه‌ید محه‌ممه‌د ئه‌مین شێخولئیسلامی ناسراو به هێمن کوڕی سه‌ید حه‌سه‌نی موکری وله بنه‌ماڵه‌ی مه‌لا جامی چۆڕی بووه. دایکی ناوی زێنه‌ب وکچی شێخی بورهان که ئێستا بنه‌ماڵه‌یه‌کی گه‌وره‌ی موکریانن، هێمن به‌هاری ساڵی 1300ی کۆچی هه‌تاوی به شه‌وی جێژنی به‌رات له گوندی لاچینی سه‌ر به شاری سابڵاغ ئه‌ستێره‌ی ژیانی تریفه‌ی دا وچاوی به رووناکایی گه‌ردوون هه‌ڵێنا. به بوونی هێمن شیری مه‌مکی دایکی وشک ده‌بێ و به شیری ژنێکی دیکه فڕچک(گۆج)ده‌کرێ و دوای بوونی ئه‌و، دایکی له‌شی ساغ به خۆیه‌وه نابینێ.
هێمن له رۆژگارێکدا له دایک ده‌بێ که ره‌زاخانی چه‌کمه ره‌قی که‌لله وشک جڵه‌وی حکوومه‌تی پێیه وشه‌پ شه‌پێن به کاژه‌ڵاکی مرۆڤی زانا ورووناکبیر ده‌کا، بێوچان خه‌ریکی تاڵان وکوشت و کوشتاره و ئاسمانی به سه‌ره نێزه راگرتووه و زه‌وی له ژێر پێی ده‌له‌رزێ، لاسای ئاتاتورکی ره‌گه‌زپه‌ره‌ستی ده‌کرده‌وه، جلوبه‌رگی کورده‌واری به ته‌واوی قه‌ده‌غه ده‌کرێ و ئه‌وه‌نده‌ی له ده‌ستی هات، سووکایه‌تی به خه‌ڵک کرد وشه‌پکه و ته‌پڵه‌ی هێنا نێو بازاڕه‌وه. هێمن له‌م که‌ش و هه‌وایه‌دا گه‌وره ده‌بێ، به‌ش خوراوی و کۆیله‌تی ئینسان وه‌کوو خوێن له مێشک وده‌مار وئێسک و پێستی دا ده‌گه‌ڕێ و ده‌بێته سه‌ربه‌ندی ژیانی.
له كاتی منداڵیدا گوێچکه به حه‌کایه‌ته‌کانی دایه مرۆت ده‌گرێ، که پیرێژنێکی دنیا دیده بووه و زۆر شتی به‌نرخی لێ فێر بووه. ئه‌لف وبێ لای سه‌عیدی ناکام ده‌خوێنێ و پێش ئه‌وه‌ی ئه‌لف و بێی فێر بکا، بزنۆکێ و مه‌ڕنۆکێی حوسێنی حوزنی موکریانی بۆ ده‌خوێنێته‌وه و هێمن له به‌ری ده‌کا و هه‌روه‌ها شێعره‌کانی شێخ ره‌زا و زۆر شتی دیکه‌ی لێ فێر ده‌بێ و پاشان بۆ درێژه دانی خوێندن، باوکی ده‌ینێرێته سابڵاغ و له قوتابخانه‌ی سه‌عاده‌تی ئه‌و شاره ده‌ست به خوێندن ده‌کا.هێمنێکی لادێی که جگه له زمانی کوردی هیچی دیکه‌ی نه‌ده‌زانی و له‌و قوتابخانه‌یه‌ش که‌س نه‌یده‌توانی به کوردی قسه بکه، منداڵان گاڵته‌ی پێده‌که‌ن وپێی ده‌ڵێن کرمانج، چونکه ئه‌و کاته له سابڵاغ به خه‌ڵکی دێیان ده‌کوت کرمانج، هێمن ئه‌و ساڵه خوێندنه‌ی به سه‌رکه‌وتنێکی زۆر باشه‌وه تێپه‌ڕ ده‌کا وهاوین ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئاوایی و له لای مه‌لای دێ و باوکی ده‌رس ده‌خوێنێ و ته‌مرینی نووسینی خه‌ت ده‌کا. باوکی که ده‌زانێ خه‌تی خۆش بووه، ده‌ستی پێ له خوێندن هه‌ڵده‌گرێ و ده‌ڵێ: بڕۆ ده‌رسی مه‌لایه‌تی بخوێنه. هێمن که هیچ کات خۆشی له مه‌لا نه‌هاتووه، تووشی ئه‌م تاڵییه ده‌بێ و چوار ساڵ له خانه‌قای شێخی بورهان ده‌خوێنێ، به‌لام ئه‌و خوێندنه هیچ که‌ڵکێکی نابێ، چونکه ئه‌و چوار ساڵه به گاڵته ده‌باته سه‌رێ وله خانه‌قای شێخی بورهان که 8-9 نه‌فه‌ر ده‌بن،جگه له هه‌ژار و هێمن ته‌وای خاڵۆزا و پوورزا ده‌بن، پاشان ده‌چێته لای مامۆستا فه‌وزی و رێگای ژیانی پێ نیشان ده‌دا و ساڵ و نیوێک له لای ئه‌و ده‌رس ده‌خوێنێ.
هه‌ژار له پێشه‌کی دیوانی سه‌یفولقوزاتدا، به‌م جۆره باسی خۆی و هێمن ده‌کا:هێمن و من دوو منداڵی کرچ وکاڵی له‌ڕ و قرخن، به ته‌مه‌ن ده دوازده ساڵ بووین، له خانه‌قا گه‌یبووینه یه‌ک، ناخێری گیانمان ده‌رس بخوێنین، خویندنی چی؟ دوو گێل و حۆلی په‌ڕ بڵاو، له یه‌ک ده‌مدا له لای دوو مامۆستا دامه‌زراین، یه‌کی ریش پان، له عاڕه‌بی شاره‌زایه و خه‌تی نییه، ئه‌وی دی گه‌رده‌ڵ، فارسی زانه و خه‌تی خۆشه. جا وه‌ره شه‌ق و دار بخۆ، خۆ جنێو هه‌ر باسی ناکرێ، سوێندی که‌سم له سه‌ر نییه، ئه‌گه‌ر بڵێم تڵپاتی ته‌ڕیش فێر نه‌بووین، نیسکێک درۆی تێدا نییه، ماڵم هه‌قه له ترێ دزینی ناو ره‌زی، له پللار ده‌داران گرتن، له راوی دووپشک و ئه‌سپێ و کێچ و جوجه و قوڕ شێلان و هێلکه له هێلان ده‌رهێنان، هیچ که‌س تۆزی نه‌ده‌شکاندین. بۆ نه‌گبه‌تی هێمن وه شێعر هاتبوو، هه‌روا گاره گاره‌ی ده‌هات، جار و باره شێعرێکی نیوه و کۆڵه‌ی خواری لاپانی داده‌نا، به فیزه‌وه نیشانی ده‌دام. یانی ها بم ناسه، من چیم، منی کڵۆڵ نه‌مده‌توانی مێعریش بکه‌م. به‌و جۆره شێعر کوتنی هێمن له خانه‌قاوه سه‌ری هه‌ڵداوه و پێگه‌یشتووه. له گوندی کولیجه له لای سه‌ید عه‌وڵای سه‌ید مینه که پیاوێکی نه‌خوێنده‌وار بووه، به‌ڵام زۆر زانا وتێگه‌یشتوو ده‌بێ ،ماوه‌یه‌ک ده‌رس ده‌خوێنێ و به گه‌وره‌ترین مامۆستای، مامۆستا هێمن حیساب ده‌کرێ. ته‌مه‌نی هیمن ده‌چێته سه‌ر و بۆ ئه‌وه‌ڵین و دوایین جار له گوندی کولیجه ئاشق ده‌بێ، ئێشقێکی پاک و خاوێن و ئاسمانی ،به‌ڵام ئه‌م ئاشق بوونه زۆر ناخایه‌نێ و لێک جیا ده‌بنه‌وه و هه‌ر له‌و گونده فێری سواری وته‌قڵه وراوه که‌و و که‌روێشک ده‌بێ. ساڵی 1317ی کۆچی هه‌تاوی که ته‌مه‌نی 17 ساڵانه ده‌بێ، مامۆستاکه‌ی گوندی کولیجه به جێ دێڵێ و ئه‌ویش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوندی خۆیان واته شیلاناوێ که ماڵیان چبووه ئه‌وێ و مل له کار وکاسبی هه‌ڵده‌کێشێ و به رۆژ خه‌ریکی کاری کشت و کاڵى ده‌بێ و شه‌وانه خه‌ریکی خوێندنه‌وه و شێعردانان، باوکی پێی ده‌زانێ و ده‌فته‌ری شێعره‌کانی ده‌سووتێنێ.
ناوی هێمن ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و زه‌مانه که له کۆمه‌ڵه‌ی ژ-کاف وکۆماری کوردستاندا وه‌کوو پێشمه‌رگه‌یه‌ک خزمه‌تی به نه‌ته‌وه‌که‌ی ده‌کرد و له نێو تێکۆشه‌رانی ئه‌و سه‌رده‌مه که هه‌ر یه‌که‌ی ناوی نهێنیان هه‌بوو، به هێمن ناسرا و هه‌ر وه‌کوو بۆخۆی ده‌ڵێ:من هیچم له پێشمه‌رگایه‌تی لێ حاڵی نه‌بوو و هیچ که‌ڵکێکم لێ وه‌رنه‌گرت، ته‌نیا ئه‌و خێره‌ی بۆ من هه‌بووه، ئه‌ویش که ئه‌و ناوه دوورودرێژه‌ی له کۆڵ خستم. له 25ی گه‌لاوێژی ساڵی 1321ی کۆچی هه‌تاوی له شاری سابڵاغ کۆمه‌ڵه‌ی ژ-کاف به ده‌ستی ره‌حمانی زه‌بیحی وچه‌ند که‌سی دیکه داده‌مه‌زرێ.هێمن ده‌بێته ئه‌ندامی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه و شه‌و ورۆژ له بیری ئه‌وه داده‌بێ که چی بۆ ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه بکا که کاری رزگاری کوردستانه، هێمن له‌و کۆمه‌ڵه‌یه‌دا ده‌بێته ده‌سته‌ی نووسه‌رانی گۆڤاری نیشتمان ودوایه‌ش گۆڤاری ئاوات. له ساڵی 1324ی کۆچی هه‌تاوی که له سه‌ر بناغه‌ی ژ-کاف، حیزبی دێموکڕاتی کوردستان به رێبه‌رایه‌تی پێشه‌وا قازی محه‌ممه‌د داده‌مه‌زرێ،هێمن بۆ یه‌که‌م جار له مزگه‌وتی سووری مه‌هاباد له به‌رابه‌ر خه‌ڵک دا شێعر ده‌خوێنێته‌وه و ده‌بێته سکرتێری هه‌یئه‌ت ره‌ئیسه‌ی میللی دێموکڕات و دوایه له کۆمیسیۆنی ته‌بلیغاتی حیزبدا ده‌ست به‌کار ده‌کا.له‌و کۆماره‌دا بۆ دانانی کتێبی کوردی بۆ فێرگه‌کانی کوردستان کاری کردووه، له گۆڤاره‌کانی ئه‌وده‌می حیزب وه‌ک کوردستان، هاواری کورد، هاواری نیشتمان، گڕوگاڵی منداڵان وهه‌ڵاڵه‌دا شێعر و وتاری بڵاو کردۆته‌وه. له کۆماری کوردستاندا پێشه‌وا شانازی پێوه کردووه و رایگه‌یاندووه که شێعره‌کانی پڕ مانان وده‌بێ ته‌واوی ئه‌ندامانی حیزب له به‌ری بکه‌ن و بیکه‌نه پڕۆگڕامی تێکۆشینی خۆیان.
هێمن هه‌ر له پله‌ی یه‌که‌می تێکۆشانیدا وه‌ک شاعرێکی نه‌ته‌وایه‌تی و کۆمه‌ڵایه‌تی بیر و باوه‌ڕی خه‌ڵکی بۆ لای خۆی راکێشابوو،چونکه هه‌ڵبه‌سته‌کانی له راسته‌قینه‌دا ببوونه ئاوێنه‌ی دڵی کۆمه‌ڵانی گه‌ل و ده‌ربڕی بیر و ئاواتیان. هێمن هه‌ر له رۆژی یه‌که‌می تێکۆشانی هونه‌ری خۆیه‌وه بۆ خاوێن کردنه‌وه و په‌ره پێدانی زمانی زگماکی قۆلی هه‌‌ڵماڵی. هه‌ڵبه‌سته‌کانی به زمانێکی ساکار ده‌هۆنییه‌وه و به‌زمانی گه‌ل ده‌دوا، جا به‌و بۆنه‌وه پێشه‌وا پێی ئه‌سپاردبوو، که بۆ گه‌لێک وشه‌ی فارسی و عه‌ڕه‌بی که له رێڕه‌وی خه‌باتی سیاسیدا به کار ده‌هێندرێن، وشه‌ی کوردی په‌تی بدۆزنه‌وه و به‌کاری بێنن، هێمن به سه‌رۆکی کۆمیسیۆنێک که بۆ ئه‌و کاره دیاری کرابوو، دانرا، به‌ڵام دوای ماوه‌یه‌کی کورت به داخێکی زۆر گرانه‌وه کۆمار ده‌ڕووخێ و هێمن ده‌ڵێ: ئه‌و رووداوه دڵته‌زێنه و ئه‌و کاره‌ساته جه‌رگ بڕه هه‌موو کوردێکی به شه‌ڕه‌فی خه‌مناک و تازیه‌بار کرد.
ساڵی 1325ی کۆچی هه‌تاوی دایکی پێ له که‌وشان ده‌کا و پێی ده‌ڵێ: ده‌بێ ژن بێنی، به‌ڵام هێمن نایه‌وێ ژن بێنێ و به‌هه‌ر جۆرێک بێ، دایکی، هێمن رازی ده‌کا و داوای برازایه‌کی خۆی بۆ ده‌کا و هێمن قه‌تی نه‌دیوه، به‌م جۆره له25ی خه‌زه‌ڵوه‌ری ئه‌و ساڵه‌دا بووکی بۆ داده‌به‌زێنن و هه‌ژار له زه‌ماوه‌نده‌که‌یدا هه‌ڵده‌په‌ڕێ و به‌رهه‌می ئه‌م ژن هێنانه ش کوڕێک به ناوی سه‌لاح ده‌بێ. ساڵی 1327ی کۆچی هه‌تاوی وشکه ساڵی پێش دێ و ئه‌ویش وه‌ک خه‌ڵکی دیکه ده‌که‌وێته چه‌رمه‌سه‌ری و ناڕه‌حه‌تییه‌وه و گرانییه‌کی به ته‌و‌ژم ئێران داده‌گرێ، زۆر که‌س له برسان ده‌مرن وخه‌ڵک له‌و ساڵه‌دا کوللێره‌ی جۆ و هه‌رزن ده‌خۆن.
له 25ی گه‌لاوێژی ساڵی 1332ی کۆچی هه‌تاوی کۆبوونه‌وه‌یه‌ک له مه‌یدانی شاری سابڵاغ پێک دی وهێمن شێعری " ده‌بڕۆ ئه‌ی شاهی خائین، به‌غدا نیوه‌ی رێت بێ" ده‌خوێنێته‌وه. له کوده‌تای 28ی گه‌لاوێژی ئه‌و ساڵه هێمن به ته‌واوی قاچاغ ده‌بێ و ماوه‌یه‌کی زۆر به کێوانه‌وه ده‌بێ و ساڵی 1344ی کۆچی هه‌تاوی باوکی ده‌مرێ و هێمن ده‌ڵێ: ده‌ردی باب مردن، ده‌ردێکی زۆر گرانه وپیاو له هه‌ر ته‌مه‌نێکدا بابی بمرێ، هه‌ست به هه‌تیوی ده‌کا و دوو ساڵ دوای باوکی، دایکیشی ده‌مرێ و ئه‌م رووداوانه به ته‌واوی پیری ده‌کا.
بۆ جاریکی دیکه هه‌وای نووسینی گۆڤار به مێشکی دادێ و به‌هاری ساڵی1364ی کۆچی هه‌تاوی به‌ردی بناغه‌ی گۆڤاری سروه له شاری ورمێ داده‌مه‌زرێنێ و یه‌که‌م ژوماره‌ی گۆڤاره‌که له سه‌ره‌تای هاوین گه‌یشته ده‌ستی خه‌ڵک و هێمن ئه‌مه ده‌ڵێ: "ئومیده‌وارم ئه‌م سروه‌یه هه‌ر بێ و هه‌ر دڵان ببووژێنێته‌وه و هه‌ر گوڵان بگه‌شێنێته‌وه‌و هه‌ر دڵی کوردان خۆش بکا ".
هێمن له‌و که‌سانه بوو که ته‌مه‌نی مێرمنداڵی و لاوی و پیری خۆی له سه‌نگه‌ری فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌ب وفۆلکلۆر و شۆڕش دا به‌خت کرد و وه‌ک مۆم سووتا و رێگای پاشه رۆژی بۆ رووناک کردین. پاش ده‌رچوونی چوار ژماره له سروه‌ی ره‌نگینی کوردستان، مۆمی ژیانی هێمن دوایین فرمێسکی هه‌ڵوه‌راند و له29 ی خاکه‌لێوه‌ی ساڵی 1365ی کۆچی هه‌تاوی بۆ هه‌میشه ماڵاوایی لێکردین و له‌سه‌ر وه‌سیه‌تی خۆی له گۆڕستانی بوداق سوڵتانی شاری سابڵاغ به خاکیان سپارد.
دیاره هێمن مردووه و له نێومان دا نه‌ماوه، به‌ڵام ئاسه‌واره‌کانی و یادگاره‌که‌ی کاتی پیری هه‌ر ماون و به دیتنی ئه‌وان هیچ کاتێک هێمنیش له بیر ناچێته‌وه.
هێمن شاعێرو زانای فه‌رهه‌نگ دۆست و تێکۆشه‌ری رێگای بووژاندنه‌وه‌ی کورد و فه‌رهه‌نگه‌که‌ی بوو، خاوه‌ن بیر و تێفکرین و بیر کردنه‌وه بوو. هێمن ده‌نگی به‌رزی ئازادی، ئاشتی و دێموکڕاسی خوازی کورد بوو. خوازیاری یه‌کیه‌تی گه‌لان بوو. کوردایه‌تی هێمن، مرۆڤایه‌تی بوو. شاعێری جوان په‌ره‌ست، شاعێری بابرده‌ڵه، که بێبه‌ش له ئاو وخاک و وڵاتی خۆی، په‌ڕیوه‌ی سنوورو مفته‌لای ده‌ستی رۆژگار، پیری هه‌ناسه سوار، ده‌رکراوی به زۆر دابڕاوی یار و ئازیزانی، بولبولی بێبه‌ش له گوڵزار و چه‌مه‌ن، بێ ئه‌نیس و هاوده‌م، ئاشقی دڵ پڕ له ئه‌وین وخۆشه‌ویستی وڵاته‌که‌ی، هه‌نگاو به هه‌نگاو خه‌م به دوای مامۆستای ئازیزه‌وه‌بوو، وه‌کوو سێبه‌ری خۆی رۆژێک لێی جیا نه‌بۆته‌وه و رۆژی شادی رووی له دڵه خه‌مباره‌که‌ی نه‌کرد، ئه‌و مرۆڤه بێ نازه خۆ له ئاسن و پۆڵا دروست نه‌کراوه،به‌ڵکوو له خوێن و گۆشته، بۆیه پڕ به دڵی خۆی ئه‌ناڵێنێ و به ئاوازێکی به سۆزه‌وه ئه‌ڵێت:
پارچه گۆشتێکه، دڵی من روو نییه
ناڵه ناڵی من دره‌نگه زوو نییه
له شێعرێکی دیکه‌دا ده‌ڵێ:
شینم زۆر گێڕاوه، شادیم که‌م دیوه
ئه‌ڵێن هه‌یه، به‌لام نه‌مدیــــــــوه
شاعێر، شینی یه‌کجار زۆر دیوه، به‌ڵام شادی و کامه‌رانی به ده‌گمه‌نیش نه‌دیوه و ئه‌زانێ شادی هه‌یه، زۆر که‌س له گه‌ڵیا راز و نیاز ده‌که‌ن، به‌ڵام هێمنی خه‌مبار هه‌ر نه‌یدیوه، له لای هه‌ر وه‌کوو نامۆیه‌که، وه‌کوو دوژمنێکه، بۆ ماوه‌یه‌کی که‌میش روو له‌و ناکات. مامۆستای به‌ڕێزمان شێعره ته‌ڕ وناسکه جوانه‌کانی، زۆربه‌ی زۆری به خه‌م زاخاوه ،خه‌م کاری زۆری تێکردووه، بۆیه به هیچ جۆرێ ناتوانێ خۆی له شه‌پۆل لابدات. هێمن شاعێری گه‌ل ، شاعێری ئێشق و ئازادی ،دڵه گه‌وره‌که‌ی هه‌تا ئه‌و رۆژه‌ی له لێدان که‌وت، بۆ گه‌له‌که‌ی و ئازادی نیشتمان لێی دا.
به فه‌رمووده‌ی خۆی:
هه‌تاکوو دوا پشـــــوو رێبواری رێگه‌ی ئێشق و ئازادیـــــم
ئه‌گه‌ر بێجگه له ناکامیـــــش نه‌بینـــــم، به‌رهه‌مێـــــکی تـــر
هێمن که یه‌کێک بوو له گه‌وره‌ترین شاعێران و نووسه‌رانی کورد له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا، له باری پاراستن و بووژاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌ب، گه‌ره‌ترین هه‌قی خستۆته سه‌ر نه‌ته‌وه‌که‌ی، چونکه له تاریک وروونی به‌یانی ژیانی را، بۆ خڕ کردنه‌وه‌ی کۆماکانی ئه‌ده‌بی کورده‌واری و ورد بوونه‌وه له وشه‌کانی، به که‌و کردن و هه‌ڵاواردنی غه‌واره‌کانی و سوورکردنی خرمانی زمان وزاراوه‌ی کوردی، که‌وته کار وته‌نانه‌ت گوڵ هه‌ڵگرتنه‌وه و پاشه‌رۆکیشی بۆ خه‌ڵکی دیکه نه‌هێشته‌وه.
ئاسه‌واره‌کانی مامۆستا هێمن بریتین له:
1- تاریک و روون(شێعر و په‌خشان).
2- پاشه‌رۆک(شێعر و په‌خشان).
3-توحفه‌ی موزه‌ففه‌رییه(فۆلکلۆری کوردی، که کاری ئۆسکارمانه وهێمن وه‌ریگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی کوردی).
4- شازاده وگه‌دا .
5- قه‌ڵای دمدم .
6- هه‌واری خاڵی .
7- چه‌پکێ گوڵ، چه‌پکێ نێرگز.
8- ئه‌فسانه کوردییه‌کان (کاری قه‌نات کۆردۆ که هێمن وه‌ریگێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی فارسی).
9- ناڵه‌ی جودایی .
به ئاوا‌ره‌یی و ده‌ربه‌ده‌ری توانی کتێبی ناڵه‌ی جودایی بنووسێ،ئه‌گه‌ر به جوانی لێی ورد بینه‌وه، ده‌بینین که ناڵه و هاوار و فیغانی دڵه، ناسۆرییه، خول دانه‌وه و نزا و هاوار وئازاری ناخ و ماندوویه‌تی هزر و نائارامی رۆح و بێ تاقه‌تی جه‌سته‌یه به‌رامبه‌ر جودایی،جودایی له خێزان، له خانوو،ماڵ و گوند و گه‌ڕه‌ک ،شاخ وده‌شت و دراوسێ و که‌س و کار و یادگاره‌کانی سه‌رده‌می منداڵی و لانه‌ی گه‌وره‌بوون و گه‌لێ شتی به نرخی دیکه که له یاد ناکرێن وله ده‌روون دوور ناکه‌ونه‌وه.
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
07-15-2010
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
سێر ئیساک نیوتۆن
سێر ئیساک نیوتۆن (1643 -1727) فیزیکزان، بیرکار، ئەستێرەناس، فەیلەسوفى سروشتی، کیمیاگەر و زاناى ئیلاهیاتی خەڵکی ئینگلیز و لە پیاوانى ئەنجومەنی پادشایی بوو. نیوتۆن لە لایەن لێکۆڵەران و خەڵکی ئاسایییەوە وەکوو یەکێک لەو کەسانەى کە گەورەترین کاریگەریی لەسەر مێژووى مرۆڤ درووستکردوە دەناسرێت.
پەڕتووکەکەى بەناوى پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەى سروشتی
(بە لاتین: Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica)
کە ساڵى 1687 دەرچووە، بە یەکێک لەو پەڕتووکانەى کە گەورەترین کاریگەریی لە سەر مێژووى زانستدا هەبووە ده‌ژمێردرێت و بناغەى بۆ بەشیکی گەورە لە میکانیکی کلاسیک داناوە. لەم پەڕتووکەدا، نیوتۆن وەسفى یاسای ڕاکێشانی گەردوونی و هەرسێ یاساکانی جووڵەی کردووە، کە زاڵێتی پەیداکرد بەسەر ڕوانگەی زانستیی سێ سەدەى داهاتووی خۆیدا سەبارەت بە گەردوونی فیزیکی. نیوتۆن بە سەلماندنی تەبایی و جۆربوونی یاساکانی کیپلەر بۆ جووڵەى هەسارەیی لەگەڵ بیرۆکەی ڕاکێشانەکەی خۆی، نیشانی دا کە جووڵەى شتەکان لە سەر زەوى و جووڵەی تەنە ئاسمانییەکان یەک کۆمەڵە یاسای سروشتی دەستى گرتووە بەسەر هەردووکیاندا و بەم جۆرە هیچ گومانێکی لە ەوروپشتی بیرۆکەی ناوەندێتیی خۆر نەهێشتەوە و ڕاپەڕینی زانستیی پێش خست.
لە میکانیکدا، نیوتۆن پرەنسیپەکانی مانەوەی ڕاوەش و ڕاوەشی گۆشەیی داڕژاند. لە ئۆپتیکدا، یەکەم تەلیسکۆپى پێچەوانەکەرى داهێنا، هەروەها گەشەى بە تیۆرى رەنگەکان (رەنگ) دا، پتشبەستوو بەوەى کە پەپکەى شیکەرەوە دەتوانێت تیشکی سپى بگۆڕێت بە رەنگەکانى پێک هێنەری شەبەنگی دیار.
لە بیرکاریدا، نیوتۆن ئیعتیباری گەشەپێدانی حیسابی دیفرانسیەڵ و ئەنتیگراڵی لەگەڵ گۆتفرید لەیبنیزدا کردە دووکوتەوە. ئەو هەروەها بیردۆزی دووڕستەییی گشتی‌پێدراوی سەلماند، گەشەی دا بەو میتۆدە کە ئەمڕۆکە میتۆدی نیوتن بۆ نزیکبوونەوە بە سفرەکانى نەخشەی پێ دەلێن.
شوێن و پایەی نیوتن هەر بەرز و پلەدار بووە لەنێو زانیاندا، بەپێی ئەو راپرسییەى ساڵى ٢٠٠٥ کە پەیوەندیدار بوو بە زانایانى کۆمەڵگە شاهانەى بەریتانى، کە پرسى راپرسیییەکە دەیوت (ئایا کام زانا گەورەترین کاریگەرى لەسەر مێژووى زانست هەبووە، نیوتن یان ئەلبێرت ئاینیشتاین؟ لەئەنجامى راپرسییەکەشدا نیوتن ئەو پلەیەى بەدەست هێنا، کە خاوەنى زۆرترین و گەورەترین کاریگەرە. لەگەڵ ئەوەى نیوتن کەسێکى ئیمانداربووە )
هەرچەندە لەگەڵ هیچ ئاینێکى سەرەکیدا رێکنەکەوتوە
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
07-15-2010
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
مامۆستا هێمن
مامۆستا هێمن-ی شاعری ناوداری كورد ناوی ته‌واوی محه‌ممه‌دئه‌مین، کوڕی سه‌ید حه‌سه‌نی شێخه‌لیسلامی موکرییه، دایکی ناوی زه‌ینه‌ب، کچی شێخی بورهانه.
هێمن له شه‌وی 4 له‌سه‌ر 5 ی مانگی مه‌یی ساڵی 1921 له گوندی لاچین-ی نزیک شاری مه‌هاباد له‌دایکبووه.
هه‌ر به منداڵی ده‌خرێته به‌ر خوێندن‌و چه‌ند ساڵ له قوتابخانه‌ی سه‌عاده‌ت له شاری مه‌هاباد ده‌خوێنێت. پاشان باوکی له قوتابخانه ده‌ریده‌هێنێت‌و ده‌ینێرێت بۆ خانه‌قای شێخی بورهان، به مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی که له دواڕۆژدا ببێته مه‌لاو جێی مه‌لا جامی، باپیره گه‌وره‌ی، بگرێته‌وه.
چوار ساڵ له خانه‌قا ده‌خوێنێت، له‌وێ چاو و گوێی ده‌کرێته‌وه. له‌گه‌ڵ زۆر که‌س ده‌بێته دۆست‌و ئاشناو گه‌لێک که‌سی ڕووناکبیرو تێکۆشه‌رو شاعیر ده‌ناسێت‌و به دیداریان شاد ده‌بێت.
پاشان باوکی ده‌ینێرێت بۆ گوندی کولیجه‌و له‌وێ لای مامۆستا مه‌لا ئه‌حمه‌دی فه‌وزی درێژه به خوێندن ده‌دات. ساڵ و نیوێکیش لای فه‌وزی ده‌خوێنێت‌و له‌وه‌وه شاره‌زایی له زمان‌و ئه‌ده‌بی کوردیدا په‌یدا ده‌کات‌و هه‌ستی شاعیریی چه‌که‌ره ده‌کات. فه‌وزی خۆشه‌ویستیی نیشتمان‌و نه‌ته‌وه له ناخیدا ده‌چێنێت.
ساڵی 1938 که ته‌مه‌نی ده‌گاته 17 ساڵی ده‌ست له خوێندن هه‌ڵده‌گرێت‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوندی شیلاناوێ. به ڕۆژ له‌گه‌ڵ باوکیدا به کشتوکاڵ و شه‌وانیش خۆ به خوێندنه‌وه‌ی کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ی فارسییه‌وه خه‌ریک ده‌کات.
ورده‌ورده هاتوچۆی مه‌هاباد ده‌کات‌و له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵه لاوێکی هوشیارو ئازادیخواز ده‌بێته هاوڕێ. ئه‌و لاوانه کتێب‌و گۆڤارو ڕۆژنامه‌ی کوردییان گیرده‌که‌وێت‌و بۆ خوێندنه‌وه ده‌یانده‌ن به هێمن-یش.
ساڵی 1941 له‌پاڵ کشتوکاڵ و ئاژه‌ڵدارییدا ده‌ست به شیعرنووسین ده‌کات‌و هێدی هێدی شیعره‌کانی له ده‌فته‌رێکدا ده‌نووسێته‌وه. به‌ڵام باوکی پێی خۆش نابێت که کوڕه‌که‌ی به شیعر نووسینه‌وه خه‌ریکبێت‌و ببێته شاعیر، بۆیه کاتێک ده‌فته‌ری شیعره‌کانی هێمن-ی ده‌که‌وێته ده‌ست، ده‌موده‌ست ده‌یسوتێنێت‌و لێی زویر ده‌بێت‌و سه‌رزه‌نشتی ده‌کات.
ڕۆژی پێنج شه‌ممه، 24/8/1941 له کێڵگه‌که‌ی خۆیان ده‌بێت له‌پڕێکدا دوو فڕۆکه په‌یدا ده‌بن‌و به‌یاننامه فڕێده‌ده‌نه خوارێ. کاتێک هێمن دانه‌یه‌کی له‌و به‌یاننامه‌یه ده‌ستده‌که‌وێت‌و ده‌یخوێنێته‌وه، ده‌بینێت به زمانی کوردی نووسراوه. ئیدی له‌خۆشییاندا شاگه‌شکه ده‌بێت. له ناوه‌رۆکی به‌یاننامه‌که‌وه ئه‌وه‌ی بۆ ڕوونده‌بێته‌وه که فڕۆکه‌کان هی ده‌وڵه‌تی سۆڤییه‌ت بوون‌و مه‌به‌ستیشیان له بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌یاننامه‌یه ئه‌وه‌یه که به خه‌ڵکی کوردستان ڕابگه‌یه‌نن له‌شکری سوور هاتوه‌ته خاکی ئێرانه‌وه‌و وا به‌ره‌و ناوچه‌کانی کوردستان به‌ڕێوه‌یه‌و با خه‌ڵکی کوردستان به هێزی داگیرکه‌ریان نه‌زانن‌و وه‌ک هێزێکی ڕزگارکه‌ر پێشوازییان لێبکه‌ن.
ئیدی یه‌کێتی سۆڤێت ناوچه‌کانی سه‌رووی ئێران‌و ده‌وڵه‌تی بریتانیاش ناوچه‌کانی خواروو و ناوه‌ڕاستی ئێران ده‌خه‌نه ژێر کۆنترۆڵی خۆیانه‌وه.
ڕۆژی یه‌کشه‌ممه، 1942.08.16 ده‌‌سته‌‌یه‌‌ك له كه‌‌سه ڕووناكبیرو چالاكه‌‌كانی شاری مه‌هاباد كۆمهڵهی
' ژ. ک"، (كۆمهڵهی ژیانه‌‌وه‌‌ی كوردستان) داده‌‌مه‌‌زرێنن‌و حسێن فروههر به سه‌‌رۆكی كۆمه‌‌ڵه هه‌‌ڵده‌‌بژێرن.
له‌و ڕۆژانه‌دا هێمن له ته‌ورێز ده‌بێت. کاتێک بۆ مه‌هاباد ده‌گه‌ڕێته‌وه، له ڕێگای مامۆستاعه‌بدولڕه‌حمان زه‌بیحی-یه‌وه و له ماڵی حسێن فروههر په‌یوه‌ندیی به کۆمه‌ڵه‌ی ژ. ک. ـه‌وه ده‌كات‌و ناوی نهێنیی "هێمن" بۆخۆی هه‌ڵده‌بژێرێت‌و ژماره‌ی ئه‌ندامێتیشی 55 ده‌بێت.
له كۆبوونه‌وه‌ی ئاپریلی 1943دا كه له بناری چیای خواپه‌رست سازده‌درێت، كۆمهڵهی ژ. ک. بڕیارده‌دات كه ئۆرگانی خۆی به ناوی نیشتمان ده‌ربكات. هێمن وه‌ک ئه‌ندامێکی به‌دیسیپلین و وه‌ک شاعیرێکی نیشتمانپه‌روه‌ر له دووه‌م ژماره‌ی گۆڤاری نیشتمان‌ـه‌وه هه‌تاکو دواژماره‌ی به شیعرو وتار به‌شدارییده‌کات. کاتێکیش له‌سه‌ر بنه‌ماکانی کۆمه‌ڵه‌ی ژ. ک. حزبی دیموكراتی كوردستان داده‌‌مه‌زرێنرێت، هێمن له ڕیزه‌کانی ئه‌و حزبه‌دا تێکۆشانی خۆی درێژه‌پێده‌دات. دواتریش له گۆڤار و ڕۆژنامه‌کانی کۆماری کوردستاندا وتارو شیعر ده‌نووسێت‌و ئه‌رکه حزبییه‌کانی خۆیشی ئه‌نجامده‌دات.
هه‌روه‌ها له بۆنه و کۆبوونه‌وه‌کاندا به‌رده‌وام شیعر ده‌خوێنێته‌وه‌و جۆش‌و خرۆش ده‌خاته ئه‌و بۆنانه‌وه.
هێمن له 1946.11.16دا له‌گه‌ڵ کچی خاڵی خۆی به ناوی ئایشه زه‌ماوه‌ند ده‌کات‌و خێزان پێکدێنێت. به‌رهه‌می ئه‌و هاوسه‌رییه کوڕێک ده‌بێت‌و ناوی ده‌نێن سه‌لاح.
مانگێک دوای زه‌ماوه‌ندی هێمن، کۆماری کوردستان ده‌ڕوخێت. به‌وه‌ش نائومێدی باڵ به‌سه‌ر خه‌ڵکی کوردستان به‌گشتی و خه‌ڵکی ژێرسایه‌ی کۆمار‌‌دا به‌تایبه‌تی ده‌کێشێت.
ڕۆژی 1946.12.17 سوپای داگیرکه‌ری ئێران ده‌گه‌ڕێته‌وه شاری مه‌هابادو شارو گونده ئازادکراوه‌کانی دیکه‌و وه‌ک پیشه‌ی هه‌میشه‌یی خۆی ده‌ست به گرتن‌و ڕاونانی تێکۆشه‌ران‌و ڕوناکبیران ده‌کاته‌وه.
هێمن له‌و ده‌مه‌دا خۆ ده‌گه‌یه‌نێته لای خاڵی، شێخ محه‌ممه‌دی کوڕی شێخی بورهان،و له خانه‌قای شێخی بورهان ده‌مێنێته‌وه. به‌و جۆره له گرتن‌و زیندان ڕزگاری ده‌بێت.
له خانه‌قا تووشی نه‌خۆشی گرانه‌تا ده‌بێت‌و دوو مانگ له جێدا ده‌که‌وێت. دوایی تاڕاده‌یه‌ک باش ده‌بێت‌و ده‌چێته‌وه گونده‌که‌ی خۆیان‌و له‌نێو خێزان‌و که‌سوکاریدا ماوه‌یه‌ک ده‌گوزه‌رێنێت.
ڕۆژی 1947.03.31 له کاتێکدا که هێمن له ماڵی خۆی خه‌ریکی کتێب خوێندنه‌وه ده‌بێت، هه‌واڵ له گونده‌که‌یاندا بڵاوده‌بێته‌وه که قازی محه‌ممه‌دو سه‌دری برای‌و محه‌ممه‌د حسێن-ی ئامۆزای، له مه‌هاباد له‌سێداره دراون. ئه‌و ڕووداوه دڵته‌زێنه کار له ناخی هێمن ده‌کات‌و ناسۆرێکی گه‌وره له دڵیدا دروستده‌کات. سێ ڕۆژ دواتر له1947.04.03دا هێمن له‌گه‌ڵ که‌سێکی هه‌ژار و تێکۆشه‌ری هاوڕێیدا به‌ره‌و شارۆچکه‌ی قه‌ڵادزێ به‌ڕێده‌که‌ون. کاتێک هێمن ده‌گاته ناو قه‌ڵادزێ، ده‌موده‌ست پۆلیس ده‌یگرێت. دوو که‌س به‌بێ ئه‌وه‌ی هێمن بناسن بۆی تێده‌که‌ون‌و له‌چنگی پۆلیس ڕزگاریده‌که‌ن. یه‌کێک له‌و دوو که‌سانه مه‌لایه‌ک ده‌بێت، هێمن ده‌باته لای خۆی‌و ماوه‌یه‌ک وانه‌ی پێده‌ڵێته‌وه‌و لای خۆی ده‌یپارێزێت.
دوای ماوه‌یه‌ک بارودۆخی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان تاڕاده‌یه‌ک ئارام ده‌بێته‌وه. ئیتر هێمن-یش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆناو که‌سوکاری خۆی‌و ده‌ست به کشتوکاڵ‌و ئاژه‌ڵداریی ده‌کاته‌وه.
له‌و ده‌مه‌دا حزبی توده‌ی ئێران به ئاشکرا خه‌بات ده‌کات‌و گۆڤارو ڕۆژنامه‌ی جۆراوجۆر بڵاوده‌کاته‌وه. هێمن له‌پاڵ ئیشوکاری ڕۆژانه‌یدا به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌شنه بڵاوکراوانه‌وه خۆی سه‌رگه‌رم ده‌کات. هاوکات ده‌سته لاوێک به هاوکاری‌و ڕێنوێنیی حزبی توده‌ی ئێران، ورده‌ورده حیزبی دیموکراتی کوردستان زیندووده‌که‌نه‌وه. هێمنیش ئه‌وه‌نده‌ی ده‌رفه‌تی ده‌بێت هاوکارو هاوبیری ئه‌و لاوانه ده‌بێت‌و پشتیوانیی خۆی بۆیان دوپات ده‌کاته‌وه.
ڕۆژی 1949.02.04 حه‌مه‌ڕه‌زا شا به‌شداریی له یادی دامه‌زراندنی دانشگای حقوق له تاران ده‌کات. له ناوه‌ختێکدا لاوێک به ناوی ناسر فه‌خرارایی شا ده‌داته به‌ر گولـله‌و برینداری ده‌کات. هاوکات پاسه‌وانه‌کانی شا ده‌ستڕێژ له‌و لاوه ده‌که‌ن‌و به سه‌ختیی برینداری ده‌که‌ن‌و پاش چه‌ند سه‌عات ده‌مرێت. هه‌ر ئه‌و ڕۆژه به ئاشکرا حزبی توده‌ی ئێران تاوانبار ده‌کرێت‌و شاڵاوی گرتن‌و ڕاونانی ڕابه‌ران‌و ئه‌ندامانی ئه‌و حزبه له سه‌رتاسه‌ری ئێراندا ده‌ستپێده‌کات.
گرتن و زیندانیکردنی ڕووناکبیران‌و تێکۆشه‌ران کوردستان-یش ده‌گرێته‌وه. گه‌لێک که‌س ده‌گیرێن‌و هه‌ندێکیش دیسان ئاواره ده‌بنه‌وه. هێمن وه‌ک سه‌دان مرۆڤی ئازادیخوازی کورد ماوه‌یه‌ک خۆی ده‌شارێته‌وه.
له‌و سه‌روه‌خته‌دا له ئێراندا گرانی داده‌که‌وێت‌و ژیانی هه‌زاره‌ها خێزان ده‌که‌وێته به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی له‌برسامردن. هێمن به چاوی خۆی زۆر دیمه‌نی تراژیدی‌و دڵته‌زێنی ئه‌و ڕۆژانه ده‌بینێت‌و ناسۆرێکی گه‌وره له دڵیدا دروستده‌کات. خۆی و که‌سوکاره‌که‌ی ئه‌وه‌نده‌ی له توانایاندا ده‌بێت به‌پیر ئه‌و خه‌ڵکه برسییانه‌وه ده‌چن که ڕوو له گونده‌که‌یان ده‌که‌ن؛ فریایان ده‌که‌ون و تێریان ده‌که‌ن.
ساڵی 1951 بزوتنه‌وه‌ی خۆماڵیکردنی نه‌وتی ئێران به ڕابه‌ریی دکتۆر موسه‌دیق په‌ره‌ده‌ستێنێت‌و په‌ل بۆ گشت شار و شارۆچکه‌یه‌کی ئێران ده‌هاوێت. له 1952.07.22دا دکتۆر موسه‌دیق ده‌بێته سه‌رۆک وه‌زیرانی ئێران‌و خه‌ڵک پشتیوانیی خۆیان له حکومه‌ته‌که‌ی ده‌رده‌بڕن. به‌وه‌یش جێ به شا و داروده‌سته‌که‌ی له‌ق ده‌بێت. ورده‌ورده هه‌لومه‌رجێکی تاڕاده‌یه‌ک ئازاد و دیموکرات له ئێراندا جێگیر ده‌بێت. له کوردستانیش هێدی هێدی چالاکیی سیاسی‌و ڕۆشنبیریی ده‌ستپێده‌کاته‌وه‌و لاوان‌و ڕووناکبیرانی کورد به نهێنی‌و نیمچه ئاشکرا ده‌که‌ونه کارکردن. هێمن هه‌میشه له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕووناکبیرو تێکۆشه‌رانه هاوده‌م‌و هاوبیر ده‌بێت. به‌ڵام ئه‌و له‌وه‌دا له‌گه‌ڵیان ناکۆک ده‌بێت که ئه‌وان بیر له‌وه ناکه‌نه‌وه که به زمانی کوردی گۆڤار و ڕۆژنامه‌و بڵاوکراوه ده‌ربکه‌ن‌و له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا به کارێکی گرنگی نازانن. هێمن ڕێنوێنییان ده‌کات‌و هانیانده‌دات هه‌رچی زووه گۆڤارو ڕۆژنامه به زمانی کوردی ده‌ربکه‌ن‌و له‌نێو خه‌ڵکی کوردستاندا بڵاویانبکه‌نه‌وه.
سه‌ره‌نجام ده‌سته‌یه‌ک له‌و لاوه تێکۆشه‌رانه بۆچوونه‌که‌ی هێمن ده‌سه‌لمێنن‌و بڕیاده‌ده‌ن که ده‌ست به ده‌رکردنه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردستان بکه‌ن. به‌ڵام به‌ر له‌وه‌ی که ئه‌وان یه‌که‌م هه‌نگاو بنێن، ڕۆژی 1953.08.19 کۆمه‌ڵێک ئه‌فسه‌ر به پاڵپشتیی ئه‌مریکا و بریتانیا کوده‌تایه‌ک له دژی حکومه‌تی دوکتۆر موسه‌دیق به‌رپاده‌که‌ن و جارێکی دیکه حه‌مه‌ڕه‌زا شا بۆسه‌ر حوکم ده‌گێڕنه‌وه. به گه‌ڕانه‌وه‌ی حکومه‌تی شا، گرتن‌و ڕاونانی ئازادیخوازان ده‌ستپێده‌کاته‌وه. هێمن وه‌ک سه‌دان لاوی تێکۆشه‌ری کورد جارێکی دیکه خۆی ده‌شارێته‌وه. پاشان هه‌ر چۆنێک بێت ده‌چێته‌وه نێو ماڵومنداڵی خۆی. به‌ڵام هه‌میشه له‌ژێر چاودیریی پۆلیسدا ده‌بێت‌و گه‌لێک جار ئه‌مسه‌رو ئه‌وسه‌ری پێده‌که‌ن. هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا دوچاری نائومێدی‌و ڕه‌شبینیی ده‌بێت‌و ماوه‌ی چه‌ند ساڵ پێوه‌ی ده‌تلێته‌وه. ئه‌وه‌ش وای لێده‌کات که هێز و توانای ده‌ربڕین و شیعر نووسینی نه‌مێنێت‌و ژیانێکی گۆشه‌گیرانه بۆخۆی هه‌ڵبژێرێت.
ساڵانی 1967-1968 بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازیی کورد له ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان پێده‌نێته قۆناغێکی نوێ‌و ده‌سته‌یه‌ک لاوی شۆڕشگێڕ خه‌باتی سیاسی‌و چه‌کداریی پێکه‌وه گرێده‌ده‌ن‌و له‌به‌رامبه‌ر له‌شکری داگیرکه‌ری ده‌وڵه‌تی شادا ده‌ست به شه‌ڕی پارتیزانی ده‌که‌ن. له هه‌ندێک له‌و شه‌ڕ و پێکدادانانه‌دا چه‌ند لاوێکی ئازا و ڕووناکبیر شه‌هید ده‌بن‌و ته‌رمه‌کانیان ده‌که‌ونه ده‌ست ژاندارمه‌کانی ڕێژێمی شا و به‌سه‌ر جاده‌و شه‌قامه‌کاندا ڕایانده‌کێشن‌و بێحورمه‌تییان پێده‌که‌ن. ئه‌م چه‌شنه دیمه‌نه جه‌رگبڕانه له چه‌ند ناوچه‌و شوێنی کوردستان دوباره ده‌بنه‌وه‌و له سه‌رتاسه‌ری کوردستاندا ڕق و بێزاریی خه‌ڵک ده‌گاته ئه‌وپه‌ڕی.
هێمن وه‌ک هه‌ر مرۆڤێکی ئازادیخوازی کورد به‌و هه‌واڵانه خه‌م‌و په‌ژاره دایده‌گرێت. هاوکات کۆمه‌ڵێک لاوی هۆشیار خۆ له هێمن‌و گه‌لێک ڕووناکبیری دیکه نزیک ده‌که‌نه‌وه‌و هێزو تین به به‌ریاندا ده‌که‌نه‌وه‌و به‌ره‌و تێکۆشان هانیانده‌ده‌نه‌وه. هێمن زوو دێته‌وه سه‌ر خۆ و له جاران شێلگیرتر ده‌ستبه تێکۆشان ده‌کاته‌وه. سه‌رنجام ماڵومنداڵی خۆی جێده‌هێڵێت‌و ڕوو له چیاکانی کوردستان ده‌کات.
ماوه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ" هه‌ژار" پێکه‌وه ده‌ژین. پاشان بڕیارده‌دات که له‌نێو ڕیزه‌کانی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێراندا درێژه به تێکۆشانی خۆی بداته‌وه. کادیر و ئه‌ندامانی ئه‌و حزبه به سنگفراوانییه‌وه پێشوازیی لێده‌که‌ن.
له مانگی حوزه‌یرانی 1969دا کۆنفرانسی دووه‌می حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران له گوندێکی نزیک قه‌ڵادزێ ده‌به‌سترێت. هێمن یه‌کێک له به‌شدارانی ئه‌و کۆنفرانسه ده‌بێت‌و له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌سی تێکۆشه‌ری دیکه‌دا تێده‌کۆشێت بۆ وه‌لانانی کێشه شه‌خسی‌و لاوه‌کییه‌کان‌و وه‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی حزبه‌که.
هه‌ر له‌وێیشدا به ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵده‌بژێردرێت. پاش چه‌ند مانگ له کارکردن‌و چالاکی، ده‌ست به ده‌رکردنه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی "کوردستان" ده‌که‌نه‌وه‌و له كانوونی دووه‌می 1970دا یه‌که‌م ژماره‌ی ده‌رده‌که‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌دا له باشووری کوردستان-یش "یه‌کێتیی نووسه‌رانی کورد" داده‌مه‌زرێت. هێمن وه‌ک شاعیر و نووسه‌رێکی خاوه‌ن هه‌ڵوێست‌و کوردپه‌روه‌ر به ئه‌ندام وه‌رده‌گیرێت‌و له زۆربه‌ی کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌و بۆنه‌کانی ئه‌و ڕێکخراوه‌دا هه‌ڵده‌سووڕێت‌و له گۆڤار و بڵاوکراوه‌کانیشیدا شیعر و وتاری ئه‌ده‌بی بڵاوده‌کاته‌وه.
ڕۆژانی 21 - 24 / 6 /1971 له شاری کۆیه کۆنفرانسی سێیه‌می حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران ده‌به‌سترێت. له‌و کۆنفرانسه‌دا هێمن به ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندیی‌و ده‌فته‌ری سیاسیی حیزبه‌که هه‌ڵده‌بژێردرێت. هاوکات كۆمیته‌ی راگه‌یاندنی حزب پێکده‌هێنرێت كه هێمن یه‌کێک له ئه‌ندامه چالاکه‌کانی ده‌بێت.
ساڵی 1973 هێمن ده‌بێته ئه‌ندامی "کۆڕی زانیاریی کورد"و چه‌ند کاری به‌نرخ ئه‌نجام ده‌دات که یه‌کێکیان ساغکردنه‌وه‌ی تێکسته‌کانی کتێبی "تحفه مظفریه" ده‌بێت که کاتی خۆی ئۆسکارمان کۆیکردبۆ‌وه.
ڕۆژی 1973.09.22 کۆنگره‌ی سێیه‌می حزبی دیموکرات له شاری به‌غداد ده‌به‌سترێت. سه‌ره‌تا هێمن وه‌ک به‌ته‌مه‌نترین ئه‌ندامی به‌شدار له‌و کۆنگره‌یه‌دا وتارێکی به‌نرخ ده‌خوێنێته‌وه. پاشتریش له کاروباره‌کانی کۆنگره‌که‌دا چالاکانه به‌شداریی ده‌کات. له کۆتایی کۆنگره‌که‌یشدا به ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵده‌بژێردرێت.
کۆتایی ساڵی 1973 ده‌ست به نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی ده‌کات و به‌شێکی لێده‌خاته سه‌ر کاغه‌ز. له 1974.01.24دا له نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌کانی ده‌بێته‌وه. پاشان دکتۆر عه‌بدولڕه‌حمان قاسملوو شیعره‌کانی ده‌خوێنێته‌وه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی کورت‌و شایسته ده‌رباره‌ی ناوه‌رۆکی شیعره‌کانی ده‌نووسێت. ئیتر هه‌موو ئه‌مانه پێکه‌وه له هاوینی ساڵی 1974دا له کتێبێکدا به ناوی "تاریک و ڕوون" چاپده‌کرێن و ده‌خرێنه به‌رده‌ستی خوێنه‌رانی کورد. کتێبی تاریک و ڕوون له‌لایه‌ن لاوان و ڕووناکبیرانه‌وه ده‌قۆزرێته‌وه‌و وه‌ک دیارییه‌کی به‌نرخ ده‌یخوێننه‌وه‌و وتووێژی له‌سه‌ر ده‌که‌ن. هاوکات چه‌ند نووسه‌ر و شاعیر بیروڕای خۆیان ده‌رباره‌ی ده‌نووسن‌و مشتومڕێکی گه‌رم ده‌خوڵقێنێت.
سه‌ره‌تای ساڵی 1978 جووڵانه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ریی دژ به ڕێژیمی حه‌مه‌ڕه‌زا شا له‌نێو شاره گه‌وره‌کانی ئێراندا ده‌ستپێده‌کات‌و زۆر به خێرایی سه‌رانسه‌ری ئێران ده‌گرێته‌وه‌و مه‌رگی ئه‌و ڕێژیمه دیکتاتۆرییه نزیک ده‌بێته‌وه. هێمن وه‌ک هه‌ر تێکۆشه‌رێکی کوردی ئاواره، حه‌زی گه‌ڕانه‌وه بۆنێو که‌سوکارو خێزانی خۆی ده‌که‌وێته سه‌ری. هه‌ر له‌و ده‌مانه‌یشدا حزبی دیموکرات ده‌سته ده‌سته ئه‌ندامه‌کانی خۆی ڕه‌وانه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان ده‌کاته‌وه. هه‌ربۆیه هێمن-یش بڕیاری خۆی ده‌دات‌و له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌کیدا به‌ڕێده‌که‌ون.
ڕۆژی 1979.02.18 له ئۆردوگای به‌سته‌سێن‌ی نزیک قه‌ڵادزێ له ماڵی دۆستێک ده‌مێننه‌وه. بۆ شه‌وه‌که‌ی به‌ره‌و سه‌رده‌شت ده‌که‌ونه‌ڕێ. ڕۆژی 1979.02.20 ده‌گه‌نه سه‌رده‌شت‌و له‌گه‌ڵ پێشوازییه‌کی گه‌رمدا له ماڵی چه‌ند دۆست و ناسیاو ده‌مێنێته‌وه. هاوکات ته‌له‌فۆن بۆ مه‌هاباد ده‌که‌ن‌و هه‌واڵی گه‌ڕانه‌وه‌ی هێمن به که‌سوکاری‌و خه‌ڵکی مه‌هاباد ڕاده‌گه‌یه‌نن.
ئه‌و هه‌واڵه خۆشه له‌و ده‌مه‌دا زۆر به خێرایی له‌نێو خه‌ڵکدا بڵاوده‌بێته‌وه. ده‌سته ده‌سته لاوان‌و ڕووناکبیران‌و خه‌ڵک خۆ سازده‌ده‌ن بۆ پێشوازیکردن له هێمن. ده‌موده‌ست سه‌لاح-ی کوڕی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک خزم‌و دۆست به‌ره‌و سه‌رده‌شت ده‌که‌ونه‌ڕێ.
سه‌رله‌به‌یانیی ڕۆژی 1979.02.21 هێمن له‌گه‌ڵ خزم‌و که‌سه‌کانی‌و کۆمه‌ڵێک له خه‌ڵکی سه‌رده‌شت به‌ره‌و مه‌هاباد به‌ڕێده‌که‌وێت. کۆمه‌ڵ کۆمه‌ڵ خه‌ڵک به ئوتومبێل دێن به‌پیریه‌وه‌و ده‌یکه‌نه ڕۆژی شایی‌و ئاهه‌نگ. ده‌مه‌وعه‌سری ئه‌و ڕۆژه کاتێک که‌ژاوه‌ی ئوتومبێله‌کان ده‌گه‌نه "تاقه‌دار"ی نزیک مه‌هاباد، تێکه‌ڵ به کۆڕی شیعرخوێندنه‌وه‌و شایی‌و هه‌ڵپه‌ڕكێ ده‌بن‌و هه‌موو به چاوی پڕ له فرمێسکی شادییه‌وه پێشوازیی له هێمن ده‌که‌ن‌و بۆنێو مه‌هابادی ده‌به‌نه‌وه.
چه‌ند ڕۆژ کۆمه‌ڵ کۆمه‌ڵ‌و ده‌سته ده‌سته خه‌ڵک له شارو شارۆچکه‌و دێهاته‌کانی کوردستانه‌وه بۆ سه‌ردانی هێمن به‌ره‌و مه‌هاباد ده‌چن و به‌رده‌وام ماڵی هێمن پڕ له میوان و دۆستان ده‌بێت. ئیدی له‌و ساته‌وه ماڵه‌که‌ی وه‌ک بنکه‌یه‌کی ئه‌ده‌بیی لێدێت‌و ده‌بێته جێی شیعرو باسی ئه‌ده‌بی‌و شوێنی به‌یه‌کگه‌یشتنی ئه‌دیبان‌و ڕووناکبیران.
ڕۆژی 1980.02.19 له شاری مه‌هاباد چواره‌مین کۆنگره‌ی حزبی دیموکراتی ده‌به‌سترێت. هێمن له‌و کۆنگره‌یه‌دا به‌شداریی ده‌کات. له کۆتایی کۆنگره‌که‌دا به ئه‌ندامی كۆمیته‌ی راگه‌یاندنی حزب هه‌ڵده‌بژێردرێت، زۆر نابات هێمن بڕیار ده‌دات که خۆ له کاری حزبایه‌تی بدزێته‌وه‌و له بواری ئه‌ده‌بهو نووسیندا خزمه‌تی نه‌ته‌وه‌که‌ی بکات.
به‌درێژایی ساڵانی 1879-1986 هێمن له زۆربه‌ی کۆڕو کۆبوونه‌وههو بۆنه‌کاندا له شاره‌کانی سنه، کرماشان، ورمێ‌و مه‌هاباد...دا چالاکانه به‌شداریی ده‌کات‌و به شیعرو وتاری جوان ئه‌و بۆنانه ڕازاوه ده‌کات. سه‌ره‌تای ساڵی 1983 له‌گه‌ڵ چه‌ند شاعیرو نووسه‌ردا وتووێژ ده‌کات‌و پێیان دهڵێت با به هه‌موومان هه‌وڵبده‌ین ده‌زگایه‌کی چاپه‌مه‌نی ساز بکه‌ین‌و گۆڤارو ڕۆژنامه‌و کتێبی کوردیی تیا چاپبکه‌ین.
هه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته له‌گه‌ڵ چه‌ندین کاربه‌ده‌ستی حکومه‌تی ئێراندا قسه‌وباس ده‌کات‌و هه‌وڵده‌دات که ڕه‌زامه‌ندیی ئه‌وان به‌ده‌ستبێنێت. ئه‌م وتووێژو هه‌وڵانه درێژه‌ده‌کێشێن‌و حکومه‌تی ئێران به بیانووی جۆراوجۆر داواکه‌یان ڕه‌تده‌کاته‌وه. به‌ڵام هێمن‌و هاوکاره‌کانی کۆڵناده‌ن تا سه‌ره‌نجام به ئیمکاناتێکی که‌مه‌وه بنکه‌یه‌ک به ناوی "ناوه‌ندی بڵاوکردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بی کوردی- ئینتیشاراتی صلاح الدینی ئه‌ییووبی" له ورمێ داده‌مه‌زرێنن و گۆڤارێک به ناوی سروه ده‌رده‌که‌ن. هه‌تاکو هێمن خۆی له ژیاندا ده‌بێت، چوار ژماره له‌و گۆڤاره ده‌رده‌که‌ن. پاشتریش که‌ریمی قه‌یومی‌و چه‌ند نووسه‌رو شاعیری دڵسۆز له‌سه‌ر ده‌رکردنی سروه به‌رده‌وام ده‌بن. ئینجا ده‌ست به چاپکردنی هه‌ندێک کتێب ده‌که‌ن‌و ورده‌ورده کاره‌کانیان گه‌شه‌پێده‌ده‌ن‌و به‌نیاز ده‌بن زیاتریش گه‌وره‌و فراوانی بکه‌ن. به‌ڵام له‌گه‌رمه‌ی کارکردنیاندا شه‌وی 18 له‌سه‌ر 1986.04.19 له شاری ورمێ هێمن كۆچی دوایی ده‌کات. به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی شه‌ممه 1986.04.19 ته‌رمه‌که‌ی به‌ره‌و مه‌هاباد به‌ڕێده‌کرێت. پاشنیوه‌ڕۆی هه‌ما
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
کاربران در حال دیدن موضوع: 1 نفر (0 عضو و 1 مهمان)
|
|
|
مجوز های ارسال و ویرایش
|
شما نمیتوانید موضوع جدیدی ارسال کنید
شما امکان ارسال پاسخ را ندارید
شما نمیتوانید فایل پیوست در پست خود ضمیمه کنید
شما نمیتوانید پست های خود را ویرایش کنید
اچ تی ام ال غیر فعال می باشد
|
|
|
اکنون ساعت 09:15 PM برپایه ساعت جهانی (GMT - گرینویچ) +3.5 می باشد.
|
حالت خطی
