مشاهیر و بزرگان كرد در عرصه های مختلف

[behnam5555]

عبد الرحمن ذبیحی

عه بدورره حمــان زه بیــحی ( ع. بیــــژه ن - ?-1920 )

عه بدورره حمانی زه بیحی ، كوری محه ممه د ئه مین ، سالی 1299ی هه تاوی له شاری مه هاباد له شاری مه هاباد له بنه ماله یه كی كاسبكاردا له دایك بوو. به هوی ئه وه ی كه كوری گه وره ی ئه و بنه ماله هه ژاره بوو، دوای باوكی هه ر زوو قورسایی باری ژیانی كه وته سه ر شان. به لآم له م ژیانه پركویره وه اییه شدا، ساتیك بیری خویندن و زانست و زانیاری له میشك نه چووه ده ر.
خویندنی سه ره تایی له مه هاباد ته واو كرد و سالی 1938 ناوه ندیشی له ورمآ به دوایی گه یاند. زه بیحیش وه كی محه ممه دی قازی، سالی 1932 له مه هاباد، زمانی فه ره نسی له لای گیوی نه مر خویند. سالی 1937 له ئیداره ی فه رهه نگی مه هاباد دامه زرا و له بواری په روه رده یی و بارهینانی خویندكارانی شاره كه یدا چالاكیی به رچاوی نواند. زه بیحی پیبه پیی هه وله فه رهه نگی و كومه لآیه تییه كانی، چالاكییه سیاسییه كانیشی ده ست‌پیكرد. ئه و هه ر زوو هه ستی به بنده ستیی و دواكه وتوویی نه ته وه كه ی كرد و له م رییه دا له هیچ هه ول و كوششیكی فیداكارانه دریغی نه كرد. له بناغه دانه رانی كومه له ی ژیكاف ( 1942 ) بوو و گوواری نیشتمان، ئورگانی كومه له ، كه یه كه م ژماره ی له جولای 1943دا له كوردستان په خش كرا، له سه ر تیكوشان و له خوبردوویی ئه و چاپ و بلآو ده كرایه وه . چالاكییه به رچاوه كانی زه بیحی بووبه هوی ئه وه ی له لایه ن كومه له وه ، به سكرتیری ژیكاف و به سه رنووسه ری نیشتمان دیاری بكرآ.
وتار و نووسراوه به نرخه كانی زه بیحی له گوواری نیشتماندا، به ناوی (ع.بیژه ن)ه وه ، راده ی دلسوزی و هه روه ها تیگه یشتنی سیاسیی ئه و نیشان ده ده ن. ناوی دوازده مانگی سال به زمانی كوردی، یادگاریكی زور به نرخی زه بیحییه كه هه وه ل جار له سالی 1943 له روژژمیریكدا بلآوی كرده وه . له دوای تیكرووخانی كوماری كوردستان(1946)، له زیدی خوی ئاواره بوو، و ماوه یه ك له به غدا به ناوی خواستراوی ( قادر ) و ماوه یه كیش له دیمه شق یه ناوی ( عیسا عه ره فات ) به كویره وه ری ژیا. هه ر له و سالآنه دا سه فه ری بو میسر كرد و له به شی كوردی رادیو قاهیره خه باتی خوی دریژه پیدا. دوای كودتای عه بدولكه ریم قاسم له عیراق، گه رایه وه ئه و ولآته و به ناوی ( عیسی الزبیحی ) چالاكییه كانی ده ستپیكرده وه .
له مانگی ئووتی 1979، گه رایه وه زیدی خوی و ماوه یه كی كورت له مه هاباد ژیا. له سالی 1980 را، به چه شنیكی نهینی بآسه روشوین كرا و ئیدی كه س هه والیكی راستی لی‌نه زانی.
زه بیحی هیچكات زه ماوه ندی نه كرد و سه راسه ری ته مه نی پربه هره ی خوی، ته رخانی نه ته وه كه ی كرد. شاره زایی ته واوی به سه ر زمانه كانی كوردی و فارسی و عه ره بیدا هه بوو، هه روه ها له دیالیكته جوربه جوره كانی زمانی كوردیش شاره زا بوو، و له نزیكه وه له گه ل زمانه كانی ئینگلیسی و فه ره نسی ئاشنا بوو. شوینه واره كانی سه رجه م به زمانی كوردین، كه له ناویاندا » قامووسی زمانی كوردی « خاوه نی گرینگایه تییه كی تایبه ته و به یه كه م هه نگاوی فه رهه نگنووسیی نوآ له زمانی كوردیدا دیته ژمار. به داخه وه ئه و فه رهه نگه مه زنه ته نیا دوو به رگی ( ء – ب ) ی لی چاپ و بلآو كرایه وه و له فیشه كان و باقی كاره كه هه والیك به ده سته وه نیه .
منبع:شرکت عصر ارتباطات مهاباد

[behnam5555]

میرزا حه سه ن قـــازی

میرزا حه سه ن قـــازی ( سه یفولقوزات )

میرزا حه سه ن‌-ی قازی، ناسراو به « سه یفولقوزات »، كوری میرزا قاسم‌-ی قازی، سالی 1255ی هه تاوی له مه هاباد له دایك بوو. ئه و پیاویكی زانا، شاعیریكی توانا و خه ت‌خوشیكی به هره مه ند بوو. میرزا حه سه ن، دوایین پله كانی زانستی ئایینی و ویژه یی سه رده می خوی، له لای زانایانی وه ك مه لا شه فیعی بوكانی و مه لا حه سه نی قزلجی به ئه نجام گه یاند و تا دوایی ته مه ن، له گوندی جوان و به دیمه نی « گویگجه لی » نیشته جآ بوو، و زوربه ی كات و ساتی له و ئاوایی‌یه دلرفینه ، به خزمه تگه لی ئایینی و كومه لآیه تی و كشت‌وكال و به رهه مهینانی باغ و بیستانی پر پیت و رازاوه تیده په ری.
سه یفولقوزات، له سه ر ته ریقه تی نه قشبه ندی و مریدی شیخی بورهان بوو. له هه موو سالیكدا ماوه یه كی ته رخان ده كرد بو دانیشتنی خانه قا و چله كیشی و عیباده ت. هه ستی ناسك و بیر و هزری عارفانه و ژیانی ناو باغ و دارستانی لادآ، چیژیكی شاعیرانه یان تیدا به دی‌هینابوو. زمانی شیعریی ئه و، زمانیكی خاوین و په تی بوو و له تایبه تمه ندییه كانی هه ره به رچاوی شیعری سه یف، ده كاركردنی جوانترین وشه و زاراوه ی ره سه ن و خومالییه ، كه ئه م خاله ، هه لبه سته كانی سه یف له به رهه می شاعیرانی به ر له خوی جیا ده كاته وه . سوزی نیشتمانی و بیری كوردایه تی، تایبه تمه ندییه كی تری دیوانی سه یفه ، و به زمانیكی وه ها ساكار و ره وان ده ریبریوه ، كه به جاریك خویندنه وه ، جیگا له ناو جه ماوه ری خوینده وار و نه خوینده وار بو خو ده كه نه وه . سه یفولقوزات، له روژی شه ممو، 7ی ریبه ندانی 1323ی هه تاوی، ریكه وتی 27ی ژانویه ی 1945، كوچی دوایی كرد و له خانه قای شیخی بورهان نیژرا.

دیوانی سیفولقوزات، سالی 1982 له تاران چاپ و بلآو كرایه وه .
منبع : شرکت عصر ارتباطات مهاباد

[behnam5555]

مشاهیر مهاباد

از لحاظ فرهنگی نیز از قدیم نام مهاباد به دارالعلما و شهر ادبا و شعرا مشهور بوده است. این شهر مركز پرورش نخبگانی چون:

علامه ابن ادم - عبدااقادر گیلانی ( غوث اعظم ) - ملارسول ادیب - دکتر محمود ابراهیمی - دکتر سید کریم ایوبی - محمد صالح ابراهیمی محمدی ( شه پول ) - ملا عبدالله احمدیان - سید نجمدالدین انیسی - دکتر عبدالله ابریشمی – بداق سلطان – حاجی سید محمدالدین برزنجی – شیخ بابا سعیید برزنجی – ملا عبدالله پیرباب - محمد بهره ور - ملا جامی - خالد حسامی ( هیدی ) - ملا صالح حریق - عبدالله بیگ - دکتر مصطفی خرمدل - ملا غفور دباغی - عبدالرحمن ذبیحی - میرزا سلیم مکری - استاد عبدالرحمن شرفکندی ( ماموستا هه ژار ) - ملا عبدالکریم شهریکندی - سید محمدامین شیخ الاسلامی مکری ( ماموستا هیمه ن ) - شیخ یوسف شمس الدین برهانی - دکتر مصطفی شوقی - عزیز خان سردار کل مکری - طه فیضی زاده - ملا کریم فدایی - استاد قادر فتاح قاضی - اشماعیل فتاحی قاضی - شیخ محسن قاضی مکری - دکتر جواد قاضی - محمد قاضی - احمد قاضی - ملا معروف کوکه ای - رسول کریمی - ملا محمد گلولانی - حاج ملا حسین مجدی - دکتر محمد مجدی – گیو مکریانی - ابوالقاسم مؤید زاده - حاجی هاشم نانوازادگان - حاج عبدالرحیم وفایی – سید جمیل هاشمی - مناف ایران پناه - ناصر بابائیان - احمد نقده - بیوک آقای خانباغی - سید رحیم قریشی - محمد ماملی - عزیز شاهرخ - محمد دانش - حسین ماملی - خلیل صدیقی - میرزا احمد اسماعیل زاده - قاسم اسماعیل زاده - ملا احمد عمایی - ابن الرسول - علامه ملامحمدی قزلجی - علامه استاد احمد ترجانی زاده - شیخ بابا سعید برزنجی (صدرالسادات) و ده ها دانشمند، شاعر، نویسنده و ادیب دیگر بوده است.
بعبارتی ساده مهاباد مركز علم و تجارت و تعامل بین قومیتهای مختلف بوده است، علامه شهید شهریكندی نیز اهل این شهر است او یكی از بزرگترین نویسندگان و مترجمان كشور و اولین شهید محراب استان آذربایجان غربی میباشد. علم و تجارت نیز از خصایص بارز مهابادیان است. علاقه مردم به مطبوعات و روزنامه ها نسبتا زیاد است و چندین نشریه ماهانه و هفته نامه در این منطقه منتشر می شود كه مجله مهاباد و هفته نامه های آراز و رصد از مهمترین آنهاست. روزانه بیش از 5200 جلد انواع روزنامه، مجله و ... در این شهر به فروش می رسد. مردم این شهر به شعر و شاعری و فرهنگ و ادب و به موسیقی علاقه ی وافری دارند و وجود بیش از 30 گروه موسیقی و گروه های انجمن ادبی و انجمن شعر مبین این ادعاست

[behnam5555]

ماموستا احمد ترجانی زاده

ئه حمه د تورجانی‌زاده 1980-1902

زانای به ناوبانگی كورد، عه للامه ئه حمه د تورجانی‌زاده ، كوری مه لا محه ممه د حوسین و نه وه ی مه لا عه لی قزلجی، له مه هاباد له دایك بوو. به هوی زیره كی و لیهاتوویی، له ته مه نی پینج سالآن پیی‌نایه حوجره و قورئان و كتیبه سه ره تایی‌یه كانی به یه كه وه ده ست‌پیكرد. له ته مه نی هه شت سالیدا خویندنی قورئانی به دوایی گه یاند و ده ستی به كتیبه سه ره تایی‌یه كانی فارسی كرد. ئه مجار له لای باوكی، كتیب و ده رسه باوه كانی سه رده می خوی به وردی فیر بوو و چه ند بابه تیكیشی له لای « مه لا محه ممه دی قزلجی »ی برای خویند. پاشان هه تا ته مه نی بیست‌ویه ك سالی له لای زوربه ی ماموستا زانا و نیوبه ده ره وه كانی موكریان ده رسی خویند و سه ركه وتووانه ، زانیارییه كانی حوجره ی به دوایی گه یاند. له م ته مه نه را ئیدی ده ستی كرد به خویندنی زانستی نوآ و له بابه ته كانی ریازی، فیزیك، شیمی و زمانه كانی ئینگلیسی و فه رانسه دا شاره زایی ته واوی په یدا كرد. پیبه پیی خویندنی نوآ، دوو كاری گرینگیشی به ئه نجام ده گه یاند؛ یه كه م: گوتنه وه ی ده رس به ته له به كانی ئایینی، دوویه م: خویندنه وه و موتالآی به رهه مه كانی كون و نویی فه رهه نگ و ویژه ی عه ره ب، به تایبه ت نووسه رانی میسر وه ك شیخ محه ممه د عه بده و كه سانی تر. هه روه ها له ئه ده بی كون و نویی فارسیدا خوی سه رچاوه یه كی جیی متمانه و كارامه بوو. سه ره رای شاره زایی له به رهه مه كانی سه عدی، حافز، نیزامی و مه وله وی، گرینگییه كی ته واویشی به نووسه رانی هاوچه رخ ده دا. ئوستاد تورجانی‌زاده ، سالی 1936 له وه زاره تی مه عاریف دامه زرا و له ورمآ و مه شهه د و تاران ئه ركی جوراوجوری فه رهه نگی، وه ك: ده بیری، دانشیاری، بازره سی عالی وه زاره تی بینی و پاشان تا دوایی ته مه ن ماموستای زانكوی ته وریز بوو. هه روه ها له زانكوی « الازهر »ی قاهیره و زانكوی دیمه شق‌دا، ئه ندامیتیی ئیفتیخاریی كوری زانستی پیدرابوو. ئوستاد تورجانی‌زاده ، به فارسی و عه ره بی شیعری ده گوت، گه لیك به رهه می زور به نرخیشی له دوا به جیماوه كه ژماره یه كیان له لایه ن زانكوی ته وریزه وه چاپ و بلآو كراوه ته وه . له سه ره تای ره زبه ری 1359ی هه تاوی له ته وریز كوچی دوایی كرد و له گورستانی « وادی رحمت »، له هه مان شار نیژرا.

نموونه یه ك له شوینه واره كانی، كه سه رجه م به فارسی یا عه ره بین، بریتین له :

-الاستاژ الاجل سعدی الشیرازی، وتاریكه سالی 1950 له زانكوی « فواد »ی قاهیره ، بو خویندكارانی میسری گوتراوه و پاشان زانكوی ته وریز چاپی كردووه .

-شرحی بر سبعه ی معلقه ، به فارسی
-داستان منووم مكتبدار بصره ، زانكوی ته وریز، 1963.
-تاریخ ادبیات عرب از دوره ی جاهلیت تا عصر حاچر، ته وریز، 1969.
منبع: شرکت عصر ارتباطات مهاباد

[behnam5555]

خاله مین

سه ید محه ممه د ئه مینی به رزه نجی، كوری حاجی شیخ مسته فا، سالی 1289ی هه تاوی، له گوندی « كوكه »ی نیوان مه هاباد و بورهان له دایك بوو. هیشتا له سالآنی سه ره تای ژیاندا بوو، كه مالیان باری كرده گوندی « بوزه »ی ده وه ری مه هاباد و له وآ پیی‌نایه خویندن. دوای ته واو كردنی ورده كتیبه كان، رووی كرده مه هاباد و له مزگه وتی « حاجی سه ید بایز »، له خزمه ت زانای به ناوبانگی كورد، عه للامه ئه حمه دی تورجانی‌زاده دریژه ی به خویندن دا، به لآم بوی نه لوا كه به دوایی بگه یه نآ. ئیتر رووی كرده كویستانه به رز و دلرفینه كانی موكریان و له گه ل سروشت ژیا. خوی له م باره وه ده لآ: « ...وه دووی چادر و چیغ كه وتم و چوومه كویستان. كاتیك چاوم به و مه لبه نده كه وت، هه ر نوالیكی ده مدی هه مووی زه مه ند و گیای جوراوجور ملیان داوه ته یه ك. مه ندوك و بیزا و هه لز و كه ما، لیك ئالآون و تیك‌چرژاون. كه ویه به فره كانی له ندی شیخان هه ر لاپالیكی تیوه ی راده مام، ده تگوت جه نده كی دیوی سپییه و ئه ستوور و دریژ تییدا كه وتووه . ئاته گه كانی، چورچوره ی ئاوی وه ك چاوی قرژال له به ر ده روا و به گولی زه رد و سوور و ئابی خه ملیوه . دنه دانی ماموستا تورجانی، بو شیعر و شاعیری ده هینایه وه به ر زه ینم و هه ستی شاعیرانه م ده بزووت...». دیوانی شیعریی خاله مین، له لایه ن بنه ماله ی به ریزیان كو كراوه ته وه ، به لآم هیشتا چاپ نه كراوه . خاله مین، له شیعردا خاوه نی چیژ و شیوه و ریبازی تایبه تی خویه تی. له دیارده كانی شیعری ئه و، هه لبژاردنی قافییه ی گران و دژواره ، به لآم وه ها به لیهاتوویی ده كاری كردوون، كه له خویندنه وه دا سووك و سانا ده نوینن. شیعره كانی، زوربه یان وه زنی حیماسی و سواریان هه یه و له بابه تگه لی پیاهه لدانی سروشت، ئازایه تی و نیشتمانپه روه ری، دینداری و مرووایه تییه وه ده دوآ. به شیكی‌تر له هه لبه سته كانی خاله مین، ئه وانه ن كه له وه لآمی نامه ی دوستانیدا نووسیویه ، و گه لیك نوكته ی ورد و جوانكاریی شاعیرانه یان تیدایه .
روژی 23ی مانگی خاكه لیوه ی سالی 1371ی هه تاوی، له ورمآ كوچی دوایی كرد و هه مان روژ له گورستانی بوداغ‌سولتانی مه هاباد، له ته نیشت گلكوی هه ژار، هیمن و مه لا غه فوور نیژرا

[behnam5555]

دکتر مصطفی خرم دل

دکتر مصطفی خرمدل از دانشوران و قرآن‌پژوهان مشهور کردستان ایران است. در سال ۱۳۱۵ در روستای «دهبکر» از توابع شهرستان مهاباد دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مهاباد طی نمود و در این مدت به آموزش علوم دینی نیز مشغول بود. وی در سال ۱۳۴۶ه‌.ش از دانشگاه تهران در رشته‌ی زبان و ادبیات عرب موفق به دریافت مدرک لیسانس گردید و از زمان دانشجویی و پس از فارغ‌التحصیلی سال‌ها به خدمت آموزش و پرورش مشغول بود.

در سال ۱۳۵۲ در همان رشته از دانشگاه تهران با درجه فوق لیسانس فارغ التحصیل شد و در سال ۱۳۵۸ به اخذ دانشنامه دکتری فرهنگ عربی و علوم قرآنی از دانشکده الهیات دانشگاه تهران نائل آمد و پس از فارغ‌التحصیلی دوره فوق لیسانس همواره در دانشسرای عالی سنندج (که بعدها به دانشگاه کردستان تبدیل شد) به عنوان استاد و عضو هیأت علمی مشغول به تدریس بوده است. تحصیلات خود را تا دکتری زبان و ادبیات عرب ادامه داد. آثار ارزشمندی در زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات کردی و تفسیر قرآن کریم دارند که بیشتر آنها چاپ و منتشر شده است. ایشان نمونه اخلاق و پرهیزگاری و الگوی یک معلم واقعی بوده و هستند. تندرستی و توفیقات بیشتر ایشان را از خداوند متعال خواستاریم.
شرح حال استاد از زبان خودش:

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

به خاطر دارم سن و سالی از من گذشته بود هنوز مرا به مدرسه نفرستاده بودند. به هر حال در سال ۱۳۳۰ در مدرسه «سعادت» نام‌نویسی انجام پذیرفت و در کلاس تهیه آن زمان که تقریباً پیش مدرسه (آمادگی کنونی) بود به تحصیل پرداختم و سه سال در آن جا تحصیل کرده سپس به مدرسه «خیام» رفتم. هنوز دوره ابتدایی به پایان نبرده بودم به سبب بالا بودن سن و سال اینجانب برابر شناسنامه نه واقعیت مجبور شدم به طور مستمع آزاد سر کلاس بنشینم، از سال ششم ابتدائی تا پایان دوره دبیرستان به صورت متفرقه در امتحانات شرکت می‌نمودم.

کلاس اول دبیرستان بودم به علتی ترک تحصیل کردم و طلبه شدم پس از شش ماه و نیم‌طلبگی مجدداً در امتحانات متفرقه شرکت نمودم، پس از اخذ گواهینامه دوم دبیرستان مرا به سربازی بردند. کتاب‌های درس کلاس سوم دبیرستان را در پادگان‌های پسوه سلطنت‌آباد و خانه xonne (پیرانشهر ) مطالعه و با لباس سربازی گواهینامه سیکل اول را اخذ نمودم. در رشته ادبی ادامه تحصیل دادم و دیپلم ادبی را در سال ۱۳۴۱ در مهاباد دریافت کردم. در سال ۱۳۴۲ دانشجوی رشته ادبیات عرب دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم. در دوره تربیت معلم یکساله شرکت و پذیرفته شدم و آموزگار روزمزد ناحیه هفت تهران هم شدم در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان در مهاباد به استخدام آموزش و پرورش درآمدم. در سال ۱۳۴۷ لیسانس ادبیات عرب را دریافت داشتم و تا سال ۱۳۵۰ دبیر دبیرستانهای مهاباد بودم. در این سال در فوق لیسانس رشته ادبیات عرب دانشگاه تهران پذیرفته شدم. به تهران رفتم و تا سال ۱۳۵۴ دبیر دبیرستانهای ناحیه ۱۰ و ۱۶ تهران بودم. در سال ۱۳۵۲ در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشکده الهیات و معارف اسلامی پذیرفته شدم. پس از اتمام واحدها و شرکت در امتحان استادی دانشگاه تربیت معلم تهران به وزارت اموزش عالی منتقل شدم و در سال ۱۳۵۴ در دانشکده‌ی تربیت دبیر سنندج که وابسته به دانشگاه تربیت معلم بود به تدریس مشغول شدم این دانشکده سپس وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاهان گردید. در سال ۱۳۵۴ ریاست دانشکده به اینجانب واگذار گردید. مدت چهار سال در این سمت ماندگار شدم. بعدها این دانشکده به دانشگاه کردستان تبدیل گردید. اینجانب در سال ۱۳۷۶ با تقاضای خود بازنشسته شدم و به زادگاه خویش مهاباد برگشتم و در دانشگاه آزاد اسلامی مجدداً استخدام و به کار تدریس و تألیف یا ترجمه ادامه دادم. تا این زمان کتاب‌های متعددی را تألیف و یا ترجمه نموده‌ام. کتاب‌هایی که یک یا چند بار به چاپ رسیده‌اند، عبارتند از: تألیفات: ۱- نماز فرمان خدا ۲- مکالمه روزمره زبان کردی، ۳- صرف دستور زبان کردی سورانی،۴- گلبُن دانش، ۵- نحو زبان فارسی، ۶- گنجینه صرف زبان عربی، ۷- گنجینه نحو زبان عربی، ۸- نگاهی گذرا به اعجاز علمی قرآن، ۹- تفسیر نور، ۱۰- تفسیر المقتطف.

ترجمه‌ها: ا- الله، ۲- عنایت یزدان، ۳- فی ظلال القرآن ۱۵ جلد.

تألیفات چاپ نشده: ۱- دستور زبان فارسی، ۲- در پرتو نور، ۳- فرازها و اندرزهایی از قرآن.

هم اینک دارای سه دختر و یک پسرم. پسرم پزشک عمومی است. دختر بزرگم لیسانس الهیات و معارف است. یکی از دخترانم لیسانس زیست شناسی و دیگری لیسانس رشته‌ی قضایی است.

شرح وقایع مهم زندگی استاد در ارتباط با قرآن به قلم خودشان:

در سال ۱۳۳۷ من دانش آموز کلاس اول دبیرستان بودم. مسجد محل ما دارای سه طلبه بود مُلای آن مسجد یک ساعت پیش از نماز مغرب به مواعظه می‌پرداخت. صدای دلنشین و قیافه بلند بالایی داشت. بیشتر احادیث پیغمبر (ص) را ترجمه و معنی می‌کرد. آن اندازه جمله «قال رسول الله» را تکرار می‌فرمود که من نوجوان فوراً می‌دانستم که «قال» یعنی فرمود. این نخستین واژه‌ای است که از زبان عربی آموخته‌ام. روزی از روزهای تعطیلات نوروز من در مسجد نشسته بودم، وقت غروب بود، واعظ مسجد در لابلای مواعظ خود ناگهان فرمود: هر کس که سرش لخت باشد به دوزخ می‌افتد! من که گمان می‌بردم هرچه این آقا می‌فرماید از خدا و رسول است، به گریه افتادم! مگر نه این است که من محصل هستم و از زمره کسانیم که چیزی بر سر ندارم؟! به طلاب آنجا گفتم دیگر من به دبیرستان برنمی‌گردم و می‌خواهم طلبه شوم. آنان هم به همان مُلا عرض کردند، او با خوشحالی پذیرفت. موضوع را با پدر و مادرم در میان نهادم. آنان کم سن و سال بودن و قیافه کوچک مرا بهانه کردند، من به ایشان عرض کردم: مُلا می‌فرماید: هر کس ملا بشود خدا هفت پشت و نسل او را به بهشت می‌برد! پدر و مادرم با شنیدن این مژده طلبه شدن مرا پذیرفتند.

چهار زانو در خدمت استاد نشستم. نخستین درس طلبگی ترکیب: «بسم الله الرحمن الرحیم» بود! باء حرف جر است، اسم بدان مجرور است…و … اصلاً من نمی‌دانستم باء حرف جر است یعنی چه؟ اسم بدان مجرور است … من که اسمی را نمی‌دیدم، آن چه می‌دیدم «سم» بود وبس … خیس عرق شدم چنین گمان بردم عربی آن اندازه مشکل است که از عهده‌ی آن بر نمی‌آیم، بر دست و پا افتادم ولی دیگر عار می‌دانستم که واپس بکشم. به ناچار شش ماه و نیم در مهاباد و روستاهای اطراف طلبه شدم. سرانجام به دبیرستان برگشتم. اما سراپا عاشق اسلام و زبان قرآن، یعنی عربی بودم، مرغ دلم بدینجا و بدانجا پر می‌کشید، ولی … وای دلم از دست بشدا … بال و پرم شکست!… حوزه‌ای نیست که بدان بروم! کشوری نیست که بدان بشوم! خود را به خدا سپردم تا سرانجام امواج زندگی در سال ۱۳۴۲ مرا به دانشگاه تهران انداخت و در همین سال با دو نفر از همشهریان خود خانه‌ای در جمشیدآباد تهران اجاره کردیم. یکی از این دو نفر قبلاً پیشنماز یکی از مساجد مهاباد بود. از او عاجزانه درخواست کردم که در تعلیم قواعد عربی یاری و کمکم کند، قبول کرد، وقتی پس از مدتی دیدم که در وقت تدریس دست خود را جلو دهانش قرار قرار می‌دهد تا نتوانم چنان که باید بشنوم و … سوگند خوردم آنچه ملاها می‌دانند باید یاد بگیرم! هنوز این راه را می‌سپرم، تا اگر عمری باشد آنچه لازم است بیاموزم. بدین منظور کتاب‌های متعدد صرف و نحو عربی را خریداری کردم و به مطالعه آنها پرداختم … به نظرم خودآموزی بزرگترین عامل یادگیری و پیشرفت است. اما تاکی مطالعه کنم و بیاموزم؟ پاسخ این است «من المهد الی اللحد»

همراه با تحصیل ادبیات عرب به عنوان آموزگار در ناحیه هفت تهران به کار پرداختم. در ضمن تربیت معلم یکساله را نیز به پایان بردم. در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان به استخدام اموزش و پرورش مهاباد در آمدم. برای اخذ لیسانس به تهران رفت و آمد می‌کردم. می‌خواستم معانی و مقاصد قرآنی را بدانم و فهم کنم. به پیش این و آن مراجعه و در خدمت یکی از اساتید مهاباد به مطالعه و بررسی متن قران پرداختم. اما چون دوست داشتم از اوقات بیشترین بهره را ببرم و هر چه زودتر با قرآن مجید آشنا شوم، لذا به یکی دیگر از آقایان مراجعه کردم و تقاضا نمودم در خدمت ایشان به بررسی و وارسی قرآن بپردازم. در روز و ساعات معین در خدمت‌شان حضور پیدا کردم و چهار زانو نشستم. پس از ترجمه چند آیه از سوره‌هایی که پیوسته در نمازها آنها را تلاوت می کند از بیان معانی درماند و عذر مرا خواست، به هرحال تفسیرهای زیادی را خریداری و مطالعه کردم، مشکلات را از این و آن پرسیدم تا توانستم در ساحل اقیانوس بیکران قرآن به شنا بپردازم… معتقدم.. حرکت و برکت…رنج و گنج… با خدا باش با تو خواهد بود و او همگان را بس است.«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» با خدا عهد است که آن چه را می‌آموزم به دیگران یاد بدهم و برایشان بنگارم.

نوع مطلب :
برچسب ها: مهاباد مشاهیر مهاباد شهر مهاباد مه هاباد سابلاغ دکتر خرم دل مفسر مهابادی قر آن

نظرات(0)


نام :
ایمیل :
آدرس وب/وبلاگ :
مرا بخاطر بسپار :
متن نظر :

ارسال نظر خصوصی :
نظرات پس از تایید نشان داده خواهند شد.

[behnam5555]

دکتر مصطفی خرم دل

دکتر مصطفی خرمدل از دانشوران و قرآن‌پژوهان مشهور کردستان ایران است. در سال ۱۳۱۵ در روستای «دهبکر» از توابع شهرستان مهاباد دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مهاباد طی نمود و در این مدت به آموزش علوم دینی نیز مشغول بود. وی در سال ۱۳۴۶ه‌.ش از دانشگاه تهران در رشته‌ی زبان و ادبیات عرب موفق به دریافت مدرک لیسانس گردید و از زمان دانشجویی و پس از فارغ‌التحصیلی سال‌ها به خدمت آموزش و پرورش مشغول بود.در سال ۱۳۵۲ در همان رشته از دانشگاه تهران با درجه فوق لیسانس فارغ التحصیل شد و در سال ۱۳۵۸ به اخذ دانشنامه دکتری فرهنگ عربی و علوم قرآنی از دانشکده الهیات دانشگاه تهران نائل آمد و پس از فارغ‌التحصیلی دوره فوق لیسانس همواره در دانشسرای عالی سنندج (که بعدها به دانشگاه کردستان تبدیل شد) به عنوان استاد و عضو هیأت علمی مشغول به تدریس بوده است. تحصیلات خود را تا دکتری زبان و ادبیات عرب ادامه داد. آثار ارزشمندی در زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات کردی و تفسیر قرآن کریم دارند که بیشتر آنها چاپ و منتشر شده است. ایشان نمونه اخلاق و پرهیزگاری و الگوی یک معلم واقعی بوده و هستند. تندرستی و توفیقات بیشتر ایشان را از خداوند متعال خواستاریم.
شرح حال استاد از زبان خودش:

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

در سال ۱۳۱۵ در روستای دهبُکر مهاباد متولد شده ام پس از سپری شدن مدتی از زندگی خانواده پدرم در روستاهای لاچین lacin وچَقَل مصطفی cagalmistafe، شاید من چهار ساله بوده‌ام خانواده‌ی ما به شهرستان مهاباد بار سفر بربسته است و در آنجا رحل اقامت گزیده است.

به خاطر دارم سن و سالی از من گذشته بود هنوز مرا به مدرسه نفرستاده بودند. به هر حال در سال ۱۳۳۰ در مدرسه «سعادت» نام‌نویسی انجام پذیرفت و در کلاس تهیه آن زمان که تقریباً پیش مدرسه (آمادگی کنونی) بود به تحصیل پرداختم و سه سال در آن جا تحصیل کرده سپس به مدرسه «خیام» رفتم. هنوز دوره ابتدایی به پایان نبرده بودم به سبب بالا بودن سن و سال اینجانب برابر شناسنامه نه واقعیت مجبور شدم به طور مستمع آزاد سر کلاس بنشینم، از سال ششم ابتدائی تا پایان دوره دبیرستان به صورت متفرقه در امتحانات شرکت می‌نمودم.

کلاس اول دبیرستان بودم به علتی ترک تحصیل کردم و طلبه شدم پس از شش ماه و نیم‌طلبگی مجدداً در امتحانات متفرقه شرکت نمودم، پس از اخذ گواهینامه دوم دبیرستان مرا به سربازی بردند. کتاب‌های درس کلاس سوم دبیرستان را در پادگان‌های پسوه سلطنت‌آباد و خانه xonne (پیرانشهر ) مطالعه و با لباس سربازی گواهینامه سیکل اول را اخذ نمودم. در رشته ادبی ادامه تحصیل دادم و دیپلم ادبی را در سال ۱۳۴۱ در مهاباد دریافت کردم. در سال ۱۳۴۲ دانشجوی رشته ادبیات عرب دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شدم. در دوره تربیت معلم یکساله شرکت و پذیرفته شدم و آموزگار روزمزد ناحیه هفت تهران هم شدم در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان در مهاباد به استخدام آموزش و پرورش درآمدم. در سال ۱۳۴۷ لیسانس ادبیات عرب را دریافت داشتم و تا سال ۱۳۵۰ دبیر دبیرستانهای مهاباد بودم. در این سال در فوق لیسانس رشته ادبیات عرب دانشگاه تهران پذیرفته شدم. به تهران رفتم و تا سال ۱۳۵۴ دبیر دبیرستانهای ناحیه ۱۰ و ۱۶ تهران بودم. در سال ۱۳۵۲ در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشکده الهیات و معارف اسلامی پذیرفته شدم. پس از اتمام واحدها و شرکت در امتحان استادی دانشگاه تربیت معلم تهران به وزارت اموزش عالی منتقل شدم و در سال ۱۳۵۴ در دانشکده‌ی تربیت دبیر سنندج که وابسته به دانشگاه تربیت معلم بود به تدریس مشغول شدم این دانشکده سپس وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاهان گردید. در سال ۱۳۵۴ ریاست دانشکده به اینجانب واگذار گردید. مدت چهار سال در این سمت ماندگار شدم. بعدها این دانشکده به دانشگاه کردستان تبدیل گردید. اینجانب در سال ۱۳۷۶ با تقاضای خود بازنشسته شدم و به زادگاه خویش مهاباد برگشتم و در دانشگاه آزاد اسلامی مجدداً استخدام و به کار تدریس و تألیف یا ترجمه ادامه دادم. تا این زمان کتاب‌های متعددی را تألیف و یا ترجمه نموده‌ام. کتاب‌هایی که یک یا چند بار به چاپ رسیده‌اند، عبارتند از: تألیفات: ۱- نماز فرمان خدا ۲- مکالمه روزمره زبان کردی، ۳- صرف دستور زبان کردی سورانی،۴- گلبُن دانش، ۵- نحو زبان فارسی، ۶- گنجینه صرف زبان عربی، ۷- گنجینه نحو زبان عربی، ۸- نگاهی گذرا به اعجاز علمی قرآن، ۹- تفسیر نور، ۱۰- تفسیر المقتطف.

ترجمه‌ها: ا- الله، ۲- عنایت یزدان، ۳- فی ظلال القرآن ۱۵ جلد.

تألیفات چاپ نشده: ۱- دستور زبان فارسی، ۲- در پرتو نور، ۳- فرازها و اندرزهایی از قرآن.

هم اینک دارای سه دختر و یک پسرم. پسرم پزشک عمومی است. دختر بزرگم لیسانس الهیات و معارف است. یکی از دخترانم لیسانس زیست شناسی و دیگری لیسانس رشته‌ی قضایی است.

شرح وقایع مهم زندگی استاد در ارتباط با قرآن به قلم خودشان:

در سال ۱۳۳۷ من دانش آموز کلاس اول دبیرستان بودم. مسجد محل ما دارای سه طلبه بود مُلای آن مسجد یک ساعت پیش از نماز مغرب به مواعظه می‌پرداخت. صدای دلنشین و قیافه بلند بالایی داشت. بیشتر احادیث پیغمبر (ص) را ترجمه و معنی می‌کرد. آن اندازه جمله «قال رسول الله» را تکرار می‌فرمود که من نوجوان فوراً می‌دانستم که «قال» یعنی فرمود. این نخستین واژه‌ای است که از زبان عربی آموخته‌ام. روزی از روزهای تعطیلات نوروز من در مسجد نشسته بودم، وقت غروب بود، واعظ مسجد در لابلای مواعظ خود ناگهان فرمود: هر کس که سرش لخت باشد به دوزخ می‌افتد! من که گمان می‌بردم هرچه این آقا می‌فرماید از خدا و رسول است، به گریه افتادم! مگر نه این است که من محصل هستم و از زمره کسانیم که چیزی بر سر ندارم؟! به طلاب آنجا گفتم دیگر من به دبیرستان برنمی‌گردم و می‌خواهم طلبه شوم. آنان هم به همان مُلا عرض کردند، او با خوشحالی پذیرفت. موضوع را با پدر و مادرم در میان نهادم. آنان کم سن و سال بودن و قیافه کوچک مرا بهانه کردند، من به ایشان عرض کردم: مُلا می‌فرماید: هر کس ملا بشود خدا هفت پشت و نسل او را به بهشت می‌برد! پدر و مادرم با شنیدن این مژده طلبه شدن مرا پذیرفتند.

چهار زانو در خدمت استاد نشستم. نخستین درس طلبگی ترکیب: «بسم الله الرحمن الرحیم» بود! باء حرف جر است، اسم بدان مجرور است…و … اصلاً من نمی‌دانستم باء حرف جر است یعنی چه؟ اسم بدان مجرور است … من که اسمی را نمی‌دیدم، آن چه می‌دیدم «سم» بود وبس … خیس عرق شدم چنین گمان بردم عربی آن اندازه مشکل است که از عهده‌ی آن بر نمی‌آیم، بر دست و پا افتادم ولی دیگر عار می‌دانستم که واپس بکشم. به ناچار شش ماه و نیم در مهاباد و روستاهای اطراف طلبه شدم. سرانجام به دبیرستان برگشتم. اما سراپا عاشق اسلام و زبان قرآن، یعنی عربی بودم، مرغ دلم بدینجا و بدانجا پر می‌کشید، ولی … وای دلم از دست بشدا … بال و پرم شکست!… حوزه‌ای نیست که بدان بروم! کشوری نیست که بدان بشوم! خود را به خدا سپردم تا سرانجام امواج زندگی در سال ۱۳۴۲ مرا به دانشگاه تهران انداخت و در همین سال با دو نفر از همشهریان خود خانه‌ای در جمشیدآباد تهران اجاره کردیم. یکی از این دو نفر قبلاً پیشنماز یکی از مساجد مهاباد بود. از او عاجزانه درخواست کردم که در تعلیم قواعد عربی یاری و کمکم کند، قبول کرد، وقتی پس از مدتی دیدم که در وقت تدریس دست خود را جلو دهانش قرار قرار می‌دهد تا نتوانم چنان که باید بشنوم و … سوگند خوردم آنچه ملاها می‌دانند باید یاد بگیرم! هنوز این راه را می‌سپرم، تا اگر عمری باشد آنچه لازم است بیاموزم. بدین منظور کتاب‌های متعدد صرف و نحو عربی را خریداری کردم و به مطالعه آنها پرداختم … به نظرم خودآموزی بزرگترین عامل یادگیری و پیشرفت است. اما تاکی مطالعه کنم و بیاموزم؟ پاسخ این است «من المهد الی اللحد»

همراه با تحصیل ادبیات عرب به عنوان آموزگار در ناحیه هفت تهران به کار پرداختم. در ضمن تربیت معلم یکساله را نیز به پایان بردم. در سال ۱۳۴۳ به عنوان آموزگار شاغل در دبیرستان به استخدام اموزش و پرورش مهاباد در آمدم. برای اخذ لیسانس به تهران رفت و آمد می‌کردم. می‌خواستم معانی و مقاصد قرآنی را بدانم و فهم کنم. به پیش این و آن مراجعه و در خدمت یکی از اساتید مهاباد به مطالعه و بررسی متن قران پرداختم. اما چون دوست داشتم از اوقات بیشترین بهره را ببرم و هر چه زودتر با قرآن مجید آشنا شوم، لذا به یکی دیگر از آقایان مراجعه کردم و تقاضا نمودم در خدمت ایشان به بررسی و وارسی قرآن بپردازم. در روز و ساعات معین در خدمت‌شان حضور پیدا کردم و چهار زانو نشستم. پس از ترجمه چند آیه از سوره‌هایی که پیوسته در نمازها آنها را تلاوت می کند از بیان معانی درماند و عذر مرا خواست، به هرحال تفسیرهای زیادی را خریداری و مطالعه کردم، مشکلات را از این و آن پرسیدم تا توانستم در ساحل اقیانوس بیکران قرآن به شنا بپردازم… معتقدم.. حرکت و برکت…رنج و گنج… با خدا باش با تو خواهد بود و او همگان را بس است.«و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» با خدا عهد است که آن چه را می‌آموزم به دیگران یاد بدهم و برایشان بنگارم.

[behnam5555]

شێخ ڕه‌زای تاڵه‌بانی

ناوی "ڕه‌زا" كوڕی "شێخ عه‌بدولره‌حمان" كوڕی "شێخ ئه‌حمه‌د" كوڕی "مه‌لا مه‌حمود"ی زه‌نگه‌نه‌یه له ساڵی 1831ی له‌ئاوایی "قرخ" له‌ ناوچه‌ی چه‌مچه‌ماڵ هاتۆته ژیانه‌وه‌، له‌ته‌مه‌نی حه‌وت ساڵیدا له‌لای باوكی، ئه‌وه‌ی شاعیر و زانایه‌كی به‌ ناوبانگی ئه‌وسه‌رده‌مه‌ بووه، ده‌ستی كردووه به خوێندن و له‌گه‌ڵ خوێندنه‌كه‌شدا، ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی به فارسی بووه، فارسیه‌كی زۆری خوێنده‌ووه له‌پاشان چه‌ند په‌ڕتووكێكی سه‌ره‌تایی لای شێخ عه‌بدولغه‌فووری مامی ئه‌خوێنی، به‌فه‌قێیه‌تی چۆته كه‌ركووك، ماوه‌یه‌ك له‌وێ ماوه‌ته‌وه‌و لای مامۆستا سه‌ید محه‌ممه‌دی بلاغ و حاجی سه‌عید ئه‌فه‌ندی حیلمی زاده وانه‌ی عه‌ره‌بی ده‌خوێنێ و پاشان ده‌چێت بۆ كۆیه، له‌لای زانای به‌ناوبانگ جه‌لی زاده مه‌لا ئه‌سعه‌دی باپیری مه‌لا محه‌ممه‌دی كۆیه داده‌مه‌زرێ، له‌گه‌ڵ حاجی مه‌لا عه‌بدوڵڵای كوڕی مه‌لا ئه‌سعه‌د و شاعیری به‌ناوبانگ "كه‌یفی"دا پێكه‌وه فه‌قێ ئه‌بن له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی كۆیه و هه‌رسێكیان له ژوورێكدا ئه‌بن و ده‌خوێنن، پاشان زوویری و ناخۆشی ئه‌كه‌وێته نێوان شێخ ڕه‌زا و كه‌یفی یه‌وه چونكه هه‌ردوولا هۆنراوه‌ی توانج و پلاری زۆر سه‌خت به‌سه‌ریه‌كا هه‌ڵئه‌ده‌ن، له‌دواییدا مه‌لا ئه‌سعه‌د كه‌یفی ده‌ر ده‌كا له‌سه‌ر شێخ ڕه‌زا.


له ده‌وری فه‌قیه‌تیدا هاتۆته شاری سلێمانی و له مزگه‌ورتی گه‌وره، ئه‌وه‌ی‌ به مزگه‌وتی كاك ئه‌‌حمه‌دی شێخ به‌ناوبانگ بووه، خوێندوویه‌تی، ئه‌و كاته زمانی توركی باوبووه‌و ده‌بوایه بخوێنرایه‌ و "شێخ ڕه‌زا" ناچار كراوه سه‌ربه‌ڕێته ناو وێژه‌ی فارسی و فێربوونی زمانی توركیشه‌وه.

شێخ ڕه‌زا تا ئه‌گاته‌ ده‌وروبه‌ری 25 ساڵی خۆی به خوێندنی زمانی عه‌ره‌بی‌ و وێژه‌ی فارسی و توركیه‌وه خه‌ریك ده‌كات. پاش ئه‌وه‌ی خوێندن ته‌واو ده‌كات بووه به ئیمام له دێی "ڕه‌مه‌زان مامك" له‌ ناوچه‌ی زه‌نگه‌نه‌.

پاشان ده‌كه‌وێته خولیای سه‌ردانی ووڵاتان و پایته‌ختی میری عوسمانی، له ساڵی 1860ی زایینی دا به‌سه‌ر "حه‌ڵه‌ب"دا ئه‌چێ بۆ ئه‌سته‌مبوڵ و دوو ساڵ له‌وێ ئه‌بێ و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كه‌ركووك له‌ناو هه‌ولێردا له كاروانچیه‌كان ده‌بیستێت كه هه‌ر له‌و ساڵه‌دا باوكی كۆچی دوای كردووه، ئه‌م مردنه‌ی باوكی زۆر كاری تێده‌كا و دڵگران ئه‌بێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر دێته‌وه بۆ كه‌ركووك به‌ناچاری، له‌‌پاش شه‌ش مانگێك له‌به‌ر تێكچوونیان له‌گه‌ڵ‌ شێخ عه‌لی برایا*، ئه‌چێ بۆ كۆیه و ده‌چێته لكای شێخ غه‌فووری مامی.

شێخ غه‌فوور ئه‌یهێڵێته‌وه به‌و نیازه‌ كه كچه‌كه‌ی خۆی بداتێ، به‌و هۆیه‌وه شه‌ش مانگ له كۆیه ئه‌مێنێته‌وه و ئیش و كارێكی زۆری پێ ئه‌كه‌ن و به‌زوویری ده‌ری ده‌كه‌ن و كچه‌كه‌شی ناداتێ ئه‌ویش گه‌ڕایه‌وه بۆ كه‌ركووك و به ده‌ردی سه‌ری و په‌ژاره‌یه‌كی زۆره‌وه له كه‌ركووك ژیان به‌ سه‌ر ده‌با تا ساڵی 1866دا بۆ جاری دووه‌م ئه‌چێته‌وه بۆ ئه‌سته‌مبوڵ.

له‌م كاروانه‌یدا "ئه‌رز رۆم" ده‌بینێ و ماوه‌یه‌ك له ئه‌سته‌مبوڵ ئه‌مێنێته‌وه و به‌ هۆی شاعیرێتی خۆیه‌وه له "كامیل پاشا" نزیك ئه‌خاته‌وه.

له‌وێشه‌وه ئه‌كه‌وێته به‌ر چاوی پیاوانی "بابی عالی" ده‌نگ و ئاوازی هۆنراوه‌كانی له‌و ناوه‌دا ده‌نگ ئه‌داته‌وه، هاتوچۆی هه‌موو دیوه خانێكی كردووه‌و له‌گه‌ڵ هه‌موو جۆره كه‌سێكدا هه‌ڵسوكه‌وتی بووه و زۆر چۆته لای "ئه‌حمه‌د پاشای بابان" و "مسته‌فا پاشای میسری".

به‌‌هۆی "كامیل پاشا"وه ئه‌نێردرێ بۆ حه‌ج و له‌ڕێگه‌ی میسره‌وه حه‌ج ئه‌كا و ئه‌گه‌‌رێته‌وه بع ئه‌سته‌مبوڵ له ساڵی 1874ی زایینی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كه‌ركووك و به‌ته‌واوی ئه‌سته‌مبوڵ به‌جێ دێڵــێ. له‌لایه‌ن میری عوسمانییه‌وه موچه‌یه‌كی كه‌می بۆدابین ده‌كرێ، خۆشی ورده ورده به‌ به‌ریه‌وه خه‌ریكی كاری كشتوكاڵ ده‌بێت و ژیانێكی بێباك و ڕه‌ندانه‌ و وێژه‌یانه‌ی ڕابو‌اردووه‌.

زۆر جار هاتۆ چۆی وه‌سمان پاشا و مه‌حمود پاشای جاف و پیاوه ناسراوه‌كانی ئه‌و ناوه‌ی كردووه، تا ساڵی 1898دا به‌ته‌واوه‌ی كه‌ركووكی به‌جێ هێشتووه چۆته به‌‌غدا.

له‌ته‌كیه‌ی تاڵه‌بانی دانیشتووه، له‌ به‌غداش ژیانی له‌گه‌ڵ پیاوه ناوداره‌كان و وێژه‌یه‌كانی سه‌رده‌مه‌كه‌ی به‌سه‌ر بردووه.

په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌ی "سه‌لیم به‌گی بابان" و "سه‌ید عه‌بدولڕه‌حمانی نه‌قیب"ی به‌غدادا زۆر خۆش بووه، تا ساڵی 1910دا له ته‌مه‌نی 79 ساڵیدا به نه‌خۆشی زه‌حیری كۆچی دواییكردووه و له گۆڕستانی گه‌یلانی له نزیك "شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی" له به‌غدا نێژراوه.

له پاش خۆی دوو كوڕی له پاش به جێماوه** یه‌كێکیان "محه‌ممه‌د خالسی" شاعیره، ئه‌وه‌ی دوای باوكی 10 ساڵ ژیاوه و ساڵی 1920 كۆچی دواییكردووه، دووه‌میان "شێخ عه‌بدوڵڵا"، ئه‌وه‌ی پاش خۆی بوو به جێنشینی ئه‌ویش له ساڵی 1941دا له به‌غدا كۆچی دواییكردووه، هه‌ردووكیان له گۆڕستانی گه‌یلانی له ته‌نیشت باوكیانه‌وه نێژراون.

ته‌نانه‌ت شێخ عه‌بدوڵڵا سێ كوڕی له پاش به‌جێماوه، موقه‌ده‌م "ڕه‌حمه‌توڵا به‌گ" و "حه‌سه‌ن به‌گ"، ئه‌وه‌ی له ساڵی 1946 پارێزگاری سلێمانی بووه‌ و "شێخ عه‌لی"، ئه‌وه‌ی ساڵی 1946 دیوانه‌كه‌ی شێخ ڕه‌زای بۆ یه‌كه‌مجار چاپ‌ كرد.

******************************************
چه‌ند نوكته‌یه‌ك له نوكته‌كانی شێخ ڕ‌‌ه‌زا:

- جارێك شێخ ڕه‌زا به كۆڵانێكی شاری سلێمانیدا ده‌ڕوات، ده‌بینێت كوڕێك سه‌گێكی به ده‌سته‌وه‌یه‌ و جار جار ئازاری ئه‌دات. شێخ ڕه‌زا زۆری پێناخۆش ده‌بێت و به كوڕه‌كه ده‌ڵێت: "ئه‌و باوكت بۆ كوێ ده‌به‌یت؟" یه‌كه‌وڕاست كوڕه‌كه دێته وه‌ڵام و ده‌ڵێت: "ئه‌وه دایكتی گاوه ده‌یبه‌م ئوسڵی ده‌رئه‌كه‌م."
شێخ ڕه‌زاش ده‌ڵێ: "توبه له‌گه‌ڵ ئه‌هلی سلێمانی."



- ڕۆژێك شێخ ڕه‌زا به كۆڵانێكی شاری سلێمانیدا ده‌ڕوات ده‌بینێ مناڵێك له‌سه‌ر سینیه‌ك حه‌ڵوا و گه‌زۆ و مه‌سكه‌ت ده‌فرۆشێت. شێخ ڕه‌زا لێی ده‌چێته پێشه‌وه و ده‌ڵێت: ئه‌مانه چۆن ده‌فرۆشی؟ ئه‌ویش ده‌ڵێ به پاره به گه‌نم به جۆ، شێخ ڕه‌زا ده‌ڵێت ئه‌ی به گوو؟
مناڵه‌كه ده‌ڵێت به‌ڵێ ئه‌گه‌ر به‌مه‌ی خۆم ده‌ری بێنم.



- جارێكیان كابرایه‌ك له‌لای شێخ ڕه‌زا زۆر ستایشی غه‌زه‌لێكی "نالی" ئه‌كات، شێخ ڕه‌زا پێی ئه‌ڵێ باشه بۆم بخوێنه‌ره‌وه كابرا ئه‌ڵێت:
"ئه‌ی سه‌رووی بڵند قه‌د برۆ تاق و مه‌مك جووت"
كابرا لێره ئه‌وه‌ستێ هه‌رچی ئه‌كات هیچی تری له‌و هۆنرایه‌وه‌یه‌ی بیر ناكه‌وێته‌وه. شێخ ڕه‌زا زۆر له‌سه‌ری ئه‌وه‌ستێ هه‌ر بیری ناكه‌وێته‌وه دوای پێی ئه‌ڵـێت: هۆنراوه‌‌كه‌ له سه‌ره‌وه بخوێنه‌ره‌وه. هه‌ر ئه‌و نیو به‌یته ئه‌خوێنێته‌وه و هیچی تر، شێخ ڕه‌زاش ده‌ڵێت:
"فه‌رقی نه‌بوو ئه‌م شیعره له‌گه‌ڵ میزوو له‌گه‌ڵ گووت"

[behnam5555]

سێوە

لەساڵی 1890دا لەگەڕەکی بەفریقەندی کۆیەلەدایکبووەو لەتەمەنی 73 ساڵیدا لەڕۆژی 1963.12.09دا کۆچی دواییکردووه.
مەقامەکانی سێوەبەدەقەوێژەییەکەیەوه، لەناو ئاو هەوایەکی سازگاری کوردەوارین بەپێی قۆناغ و سەردەمی ژیانی خەڵکەکە خوڵقان. بابەتەکانی هەموویان موڵکی کوردن و بۆ کورد گوتراون و پڕن لەچەمکی خۆشەویستی ئەڤین و دڵپاکی و جوانی و ئازایەتی و بەرخودان کەهەموویان بابەتی نەمرن و کورد هەمیشەشانازییان پێوەدەکات.
شاعیری میللی بەیت و بەندەکانی خاڵەسێوەی مەقامزان لەدەربڕینی رەوانبێژیدا، بۆ دەرخستنی جێ چاکیی ئافرەتی شۆخ و شەنگی گورج و گۆڵ و گەردن هەڵکشاوی چاوگەش، تا ماینی سنوور و کارمامزی مل بەقەرێتەو قورینگی گەردن بەرزو سەقەر باڵەبان و کەوی وڵاتەکەی خۆی هەبووبێ بەگیانلەبەری دوورەووڵات و نەبینراوی وەکو زەرافەو کەنگەر و تاوس و تووتی نەچوواندووه.
هەتا چۆم و چۆماڵ و رووبار و کۆلاوی داوێنی شاخەکانی خۆی هەبووبێ، بیری بۆ دەریا و دوورگەو کەنداو و کەشتی و نەچووەو تاکو دارو درەخت و گوڵ و گیاو گوڵی بۆن خۆش و چنار و شەنگەبێ و سێو و نارنج و لێمو و هەڵاڵەورەیحانی خۆی بووبێ، دەستی بۆ دارو درەخت و گوڵی بێگانەدرێژ نەکردووەو هەیکەلی دەقەوێژەییەکانی پێ هەڵنەبەستوون.
هەر چەندە سێوە مەقامزانێکی میرات گری مەقامزانانی کۆیەی سەدەی نۆزدەم بووه، کەئەمین ئاغای حەوێزی ناسراو بە"ئەختەر"ی شاعیرو مەقامشوناس بەردی بناغەی ئەو هونەرەی داناو مەقامەکۆنەکانی پێش خۆی نوێکردەوەو مەقامزانی وەک "مەربین" و "نەشئەتی رەشید ئاغا" لەدیوەخانەکەی ئەودابوونەسوارچاکی هونەری مەقامی رەسەنی کوردی و دوای ئەوانیش "پووتێ" و "حاجی یەگەورە" و "عەبەی چایەچی" و "حەنیل" بوونەجێگریان و پەرەیان بەهونەری مەقام داو ئینجا سێوەلەسەردەستی ئەوان فێری هونەری مەقامی رەسەنی کوردی بوو، بەڵام دەبێ ئەو راستیەش بڵێین کەسێوەی هونەرمەند کتومت مەقامەکانی ئەوانی نەجووییەوەبەڵکو پەرەی پێدان و سۆزی خۆی خستەپاڵ.
جگەلەو 5 مەقامەی کەخاڵەسێوەلەساڵی 1952دا لەئێستگەی رادیوی کوردی بەغدا تۆماری کردن گەلێ مەقامی رەسەنی دیکەشی بەتۆمارنەکراوی مانەوەلەوانەمەقامی "پاییز"ە کە کەم کەس گوێی لێ بووه.

[behnam5555]

کورتە بەسەرهاتی زیرەک

حەسەن کوڕی عەبدوڵڵا یە. لە ساڵی ١٩٢١ی زاینی بەرابەر فە ١٣٠٠ی هەتاوی لەدایک بووە ناز ناوی زیرەکە.
دایکیان ناوی (ئامینە) یە دوای زیرەک زۆر نەژیا و مرد هەر لە زوەوە باوکی ئەمرێ و رەنجی بەخێوکردنی دایکی ئەکەوێتە ئەستۆی، بەڵام هێندەی پێ ناچێ دایکی شوو ئەکاتەوە. (حەسەن) یش دەربەدەر ئەبێ و لە تەمەنی ١٢ ساڵیدا دووبارە ئەگەڕێتەوە دێی هەرمێلە لای خانان و ئەبێ بەمەیتەر. پاش ماوەیێک سەری خۆی هەڵ ئەگرێ و ئەڕوا بەرەو ‌‌غەریبی.
پاش گەڕان و سوڕانێکی زۆر ئەو جار بە جەحێلی سەری خانان ئەداتەوە ئەبێ بە یەک تفەنگچی ئاغا و زۆر ئیشی وا ئەکات کە پیاوەکانی تری ئاغا پێ یان نەکراوە. خەلکی زۆریان خۆش ئەویست، تا رۆژێک بیر ئەکاتەوە و تفەنگەکەی ئەداتەوە بە ئاغا و روو دەکاتەوە کاسبی و ئەبێتە شاگرد شۆفیر، بەڵام لەبەختی ڕەشی ئەو لەبەینی (سەقز و بانە) بە ماشێن ئەدات کوڕە جەحێڵەکەی مەحمود نارنج کە خەڵکی دێی قوڕەدەرەیەو کوڕە ئەمرێ و حەسەن یش لەترسان هەڵدێت دیسان وێڵ و سەرگەردان یاڵ بە یاڵ، دێ بە دێ تا ئەمجارەیان پەنا دێنێت بۆ عێراق و شار بەشار تا ئەگاتە بەغدا و لە میوانخانەی شمال الکبیر ئیش دەکات و بەدەم ئەویشەوە گۆرانی ئەڵێ و خەڵکیش دەنگیان زۆر پێ خۆش ئەبێ و یارمەتی ئەدەن.
ساڵی ١٩٥٣ زاینی بە هۆی کاک نەشعئەت عەبدولڕحمان و کاک حەمەی دەروێش کەریم و قوتابیەکانی ئیسک سوک و بەیارمەتی دانی کاک عادڵ عرفان لە ئیستگەی رادیۆیی عێراق بەشی کوردی دا. مانگی بە ٦ دینار دایان مەزراند، کە لە مانگ دا چوار بەرنامەی گۆرانی هەبوو.
لە رۆژی ١٤ی مانگی گەلاوێژی ساڵی ١٩٥٨ پاش شۆڕش گەڕایەوە ئەودیو هۆیەکەشی ئەوە بوو لە ساڵی تاج گوزاری مەلیک فەیسەڵ ی دووەم و مەلیک (حوسێن) گۆرانی بەسەردا هەڵگوتبوون و ئەڵێ:

دە لێدەن لێدەن لە تەپڵی شادومـــــــــــــــــــانی
ئەواتە تەوجیان کرد حوسێن و فەیسەڵ السانی

وای ئەزانی کە لەسەر ئەو گۆرانی گوتنەی بە دوای دا ئەگەڕێن وبەندی ئەکەن!
لە ساڵی ١٩٥٨ میدیا زەندی هێناوە و دوو کچی بە ناوی (ئارەزوو) و (ساکار) هەیە.
٣٦ ژنی هێناوە ئاخیرەکەیان رابیعە خانمە کە خەڵکی سەقزە و ئێستا شووی کردوەتەوە. خۆشەویست ترین ژنیشی ناوی (زێنێ) بووە کە شریتێکی هەیە و ئەڵێ ئەگەر هات و من مردم یان ئازاری (سلیم) گرت بزانن لە تاوی (زێنێ) یە.
میدیای زەندی و رابیعە خانم هەرد‌ووکیان لەکاتی نەخۆشیەکەی دا زیرەکیان بەجێ نەهێشت و بەلایەوە بوون.
لە پووشپەڕی ساڵی ١٣٥١ی هەتاوی بەرابەر بە ١٩٧٢/٦/٢٦ی زایینی جیهانی ئیمەی بەجێ هێشت و رووی کردە جیهانی ئاسوودەگی و بێ غەم و رەنج و بێ ئازارو دەردەسەری.
خوای لێ خۆش بێت.

سەرچاوە: کتێبی ناڵە شکێنە