تاریخ هنر

[چرو]

پرچم ایران از آغاز تا امروز

از عقاب تا شیر، از آیین میترا تا اسلام

ایران با تمدنی که یکی از پرسابقه ترین تمدن های جهانی است، (اگر نگوییم قدیمی ترین تمدن جهان) در بسیاری از پدیده های انسانی گوی سبقت را از سایرین ربوده است. این گونه است که به عقیده برخی نخستین پرچم جهان هم از ایران و ایرانیان بوده است. در این نوشتار به سیر تحول پرچم در ادوار تاریخی می پردازیم.

همان طور که بیان شد شواهدی از جمله پرچم گونه برنزی از عهد باستان چنین مدعایی را تقویت می کند و افسانه ها و داستان هایی چون کاوه آهنگر که در ادبیات شفاهی و کتبی مردم وجود دارد؛ اما پرچم ایرانیان از ابتدا تا به حال چه تغییراتی داشته است؟

آنچه از نخستین سلسله ایرانی یعنی هخامنشیان برآمده نشانگر این است که پرچم یا درفش در این حکومت وجود داشته و حتی از برخی دیوارنگاره ها مشخص می شود شخصی به عنوان درفشدار مسئول نگهداری از درفش بوده است

قانونی شدن پرچم

در دوران قاجار سرنوشت علم یا پرچم ایران به دو بازه زمانی مختلف تقسیم می شود. از ابتدای این سلسله تا زمان مشروطه، علم ایران در میانه خود نقش شیر و خورشید داشت؛ گاهی با پس زمینه قرمز و کبود و گاه با پس زمینه سفید و حاشیه قرمز و سبز، گاهی به صورت مستطیل و گاهی به شکل مثلث. هرچه هست در کار پرچم هم مثل بسیاری از مسائل مدیریتی و حاکمیتی آن زمان، قانونی وجود نداشته، اما مشروطه همه چیز را حداقل از نظر شکلی به سمت قانونی شدن برد.

در اصل 5 قانون اساسی مشروطه مصوب 1285 آمده الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است. به این شکل و به گزارش کتاب تاریخ پرچم ایران، نخستین پرچم رسمی ایران ده سال پس از صدور فرمان مشروطیت در کرمانشاهان دوخته می شد و با هواپیما به اهتزاز در آمد و بعد از آن به تهران فرستاده شد. این پرچم هم اکنون در موزه ملی ایران است.

این بیرق در دوره بعدی یعنی پهلوی اول حفظ شد با این تفاوت که پرچم ایران به سه شکل درآمده بود؛ پرچم ملی که آرم شیر و خورشید نداشت و مردم از آن استفاده می کردند، پرچم نظامی که در آن حلقه ای به دور شیر و خورشید کشیده شده بود و پرچم دولتی که همان پرچم مذکور در قانون اساسی مشروطه بود و این پرچم تا پایان حکومت پهلوی باقی ماند، البته در آن دوران، خاندان سلطنتی و هر یک از اعضای آن شامل شاه، همسر و ولیعهد او هم بیرق مخصوص به خود را داشتند.

تغییر نمادهای روی پرچم با ورود اسلام

با ورود اسلام به ایران محتوای روی پرچم و بیرق تغییری اساسی کرد و به سمت دینی شدن رفت. در این دوره معمولا روی پرچم عبارت «لااله الاالله» نقش بسته بود و البته پرچم ها یک ویژگی دیگر هم داشت؛ بیرق های این دوره بعضا به شکل عمودی بود و نه مستطیل یا مثلثی و افقی. از این دوره تا زمان صفویان همه سلسله ها به نوعی پرچم مخصوص به خود را دارند، اما بی توجهی مورخان به این پدیده باعث شده از جزئیات پرچم ها اطلاع چندانی در دست نباشد.

در دوره صفویه علم ها یا پرچم های متفاوتی توسط دولت مورد استفاده قرار می گرفت. از جمله این پرچم ها پرچمی مثلثی و نوک تیز بود که نقش شیر و خورشید روی آن نقش بسته بود.

شیر و خورشید نمادی است که هم عنصری ایرانی تحت عنوان خورشید را در خود دارد و هم بنا بر برخی تفاسیر از شیری استفاده می کند که نماد حضرت علی(ع) است.

در عین حال از پرچمی با علائم شمشیر، ماه و ستاره هم به عنوان بیرق ایران در دوره صفوی یاد شده است. بیرقی با سه رنگ آبی و قرمز و سبز. نادرشاه هم از بیرقی با نماد شیر و خورشید بهره می جست و البته پرچمی خاص متشکل از رنگ های آبی، قرمز، سفید و زرد هم داشت. بعد از او در زمان زندیه پرچم ایران به مثلثی دارای علامت شیر و خورشید تبدیل شد.

شیر و خورشید می رود

اما انقلاب اسلامی که باعث تغییرات عمده در نظام حکومتی کشور شده بود، پرچم رسمی را هم تغییر داد.

اوایل انقلاب بحث هایی بر سر تغییررنگ این پرچم مطرح بود، اما بسیاری از افراد با بیان این دلیل که سه رنگ پرچم برای بسیاری از افراد در جهان شناخته شده، خواهان باقی ماندن این طرح شدند و در نهایت هم چنین شد و صرفا به جای نماد شیروخورشید، نماد جمهوری اسلامی گذاشته شد.

پرچم جمهوری اسلامی ایران، تیر 59 به تصویب شورای انقلاب رسید و پس از آن هم بخشنامه ای برای استانداردسازی آن ابلاغ شد. استاندارد این پرچم از سوی سازمان استاندارد کشور سال 91 ابلاغ شد.

پرچم های باستانی با نمادهایی از حیوانات

آنچه از نخستین سلسله ایرانی یعنی هخامنشیان برآمده نشانگر این است که پرچم یا درفش در این حکومت وجود داشته و حتی از برخی دیوارنگاره ها مشخص می شود شخصی به عنوان درفشدار مسئول نگهداری از درفش بوده است. در عین حال این موضوع روشن است که در آن زمان به دو نماد گل نیلوفر و عقاب توجه ویژه ای می شده است با این حال خبری از جزئیات دقیق پرچم این دوره در دست نیست. در دوران پهلوی دوم و در اثنای جشن های 2500 ساله تلاش شد پرچم های آن دوران مورد بازسازی قرار گیرد و از این رو چهار درفش نمادین آن دوران در این مراسم ها به نمایش درآمد. در این دوران درفش های سلسله اشکانیان هم که نمادهایی از میترا، اژدها، خورشید، ماه و خورشید، اسب سفید و خوشه زرین بود، بازسازی شده بود. روشن است تا این زمان اثری از پرچم هایی به سبک و سیاق امروزی در ایران وجود ندارد، اما در دوره انتهایی پیش از ورود اسلام، یعنی در دوره ساسانیان پرچم هایی با نشانه هایی که اغلب از حیوانات است، دیده می شود. در این دوران برای نخستین بار پای شیر به نمادهای پرچم ایران باز می شود و البته در کنار این حیوان، گراز، گرگ، عقاب، قوچ و چند حیوان دیگر هم وجود دارد. این بیرق ها هم برای آن جشن های کذایی مورد بازسازی قرار گرفته بود.