مشاهیر و بزرگان كرد در عرصه های مختلف

[behnam5555]

شێخ محه مه د ئه مین هه ولێری..

خاون و نوسه ری( تنویرالقلوب –سعاده المبتدئین-العهود الوثیقه- ارشادالمحتاج الی حقوق الازواج-فتح المسالک فی ایضاح المناسک-هدیه الطالبینلاحکام الدین-دیوان الخطب ) شێخ محه مه د ئه مین هه ولێری کوری" شێخ فه تح و ڵڵا" له عوله مای سه ده ی سێزده و چوارده ی کۆچی مانگیه ته واو کردنی عولومی ئایینی خۆی لای عالیمانی دینی هه ولێر ته واو کردوه پاشان چووه ته حیجاز و له مه دینه ماوه ته وه ، دوای ده ساڵ مامۆستای وتنه وه ی ده رسی ئاینی چوه ته میسر له قاهیره ماوه ته وه ،سه رپه رشتی "رواق الااکرادجامع الازهر"گردوه ته ئه ستۆ.ناوبراو هه رله قاهیره یش کۆچی دوایکردوه .
سه رچاوه:

دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

خوورشید نه مای داواشی..

"خوورشید نه مای داواشی" کچی داواشی محه مه د و خوشکی میرزا ئه حمه د داواشی له ساڵی "1320کۆچی مانگی"له راوانسه ر له دایک بووه.
عولومی سه رتایی و ئه ده بیاتی فارسی و عه ره بی له خزمه تی باوکی و کاکی فێربووه ،ناوبراو ژنێکی تێگه یشتوو زانا بووه و له هۆنینه وه ی شیعرو هۆنراوه دا ده ستێکی بڵاوی هه بوه.
له ساڵی"1385کۆچی مانگی" له سادق ئاواکۆچی دوای کردوه، خوورشید نه ماله مریدانی ته ریقه ی (قادری)بووه ئه وشێعره یشی له وه سفی سه ید "سه فائه دینی به رزنجی هاشمی "هۆنیوه ته وه.
یه خوورشید واته ن،دایم غه مینه ن
غه مین دووریی سه فائوددینه ن
جادارعه زیزێیرئیرشادبۆ
وه کیل زینده ی غه وس به غداد بۆ
ناڵه ی مه ستانه ی ته کیه ش هه ربه رزبۆ
یه ناتای ده روێش ، ئه بدا ڵ مه رز
مه یخانه ی مه عنیش هه ر به رقه را ربۆ
با خه به ر جه ئه مه ر له یل و نه هاربۆ
به ڵکه م جه ئه لتاف وێنه ی ئه و شایێ
رابعه ی ده وران گوم که رده رایێ
بگنۆ وه سه ر رای تاعه ت کاری دا
به ربه ێۆجه حوکم سه نگساری دا
بواچۆسه رمه ست باده ی شا که ریم
که لب ئاسانه ی عه بدولقادریم

سه رچاوه:
دوکتور سۆران کوردستانی
دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

جگه ر خوێن..

"شێخ موس مه لا حه سه ن" ناسراو به "جگه ر خوێن " له ساڵی(1903)له گوندی "هه سار" ی سه ر به ناوچه ی ماردین له بنه ما ڵه یه کی هه ژار و ده ستکورت دێته نێو دونیای پر جه خاره وه.
هه ربه مندالی بابی له م دنیا کۆچ ئه کات وئه رکی ماڵ و منداڵ ده که وێته سه رشانی و به ناچار ئه بێته شوان ره نجبه ری ئاغاو پوڵداران.
له ته مه نی (18)ساڵاندا ده رواته حوجره ی مه لاو خوێندنی ئایینی و دینی ده ست پێده کا، ڤیانی گه ل ووڵات هه موو گیانی ده ته نێته وه و ناهێڵی ته نیا له به ندی وانه ی مه کته بدا بێ ،هه ر بۆیه له حوجره ده ست ئه کاته خوێندنی به رهه مه کانی "جه زیری و ئه حمه دی خانی و فه قێ ته یران و..".دوای خوێندنی ئایینی ئه به به مه لاوده ست ئه داته ئێرشادو رێنموونی و گه رای ئه ڤینی گه ل و وڵات ده پژێنێته ناخی دڵی خه ڵکه وه .
پاش شکانی شۆرشه که ی" شێخ سه عیدی پیران"ئاواره ی سوریا ئه بیت ، له ساڵی(1927) کۆمه ڵه ی"خۆیبوون" داده مه زرێ که جگه ر خوین یه کێک ئه بێت له دامه زرێنه رانیف هه رله و کاته دا گۆڤاری"هاوار" ده رده که ن "شێح موس له شێعره کانیا خۆی به "جگه ر خوین" ئه ناسێنێت.
له (1950)دا پاش دامه رراندنی پارتی دیموکراتی کوردستانی سوریا ده بێته ئه ندامی،ساڵی(1958)له کوردستانی عیراقا ده بێته مامۆستای زمان ئه دهبی کوردی له کولێژی زمانی زانکۆی به غدا.
له (1961)ده رواته ریزی خه باتگێرانی شۆرشی به رزی ئه یلوله وه. (ا970)ده چێته وه سووریاو تا ساڵی(1979)ژیانی ده که وێته به د زیندان ئازارو ئه شکه نجه ی حکوومه تی به عسی سووریا.
له ساڵی(1979) ده بێته په نابه ری وڵاتی سوێد و تا(1984)که دڵه ئه وینداره کی له لێدان ده وه ستی هه رله وێ ده ژی و پاشان جه سته ماندووه که یان هێنایه وه بو کوردستانی سووریاو له وه ناشتیان.

کیمه ئه ز؟
کوردێ کوردستان
ته ڤ شۆرش و ڤولکان
ته ڤ دینامێتم
ئاگرو پێتم
سۆرم وه ک ئێتوون
ئاگر گها قه پسوون
دنیا دهه ژێ
ئه ڤ پێت و ئاگر دژمن دکوژێ
کیمه ئه ز..؟
ئه زم رۆژ هه ڵات
..

سه رچاوه:کتێبی له شاخه وه تا شار

[behnam5555]

مه لا حامیدی ئاڵیجانی ..

نا ڵه ی نیمه شه و نه کۆی سوڵتان دێ
نا ڵه ی "حامێد"جه کۆتر خان دێ
سۆزه ی ده رونه ش، به یادی موراد
سه با وه پێشواز سروه ی به یان دێ
...
مه لا حامیدی ئاڵیجانی ناسراو به"حامێد"کوری (مه لا عه بدولقادری ئاڵیجانی)له ئاوایی "ئاڵیجاندا"که یه کیک له دیه کانی ده وروبه ری "سه خناخی باینجو"هه توه ته دونیاوه ،لای باوکی قورئان وخوێندنی سه رتایی عولومی ئیسلامی به هاونشینی لای ته له به کانی باوکی ده س پێ کردوه.
له پاش خوێندنی سه رتایی ،به رانبه ر به ره سم و بابی ته له به ی مه دره سه عولومه دینیه کان، ئه چیت بۆمه دره سه ی باینچۆ، دوای موده تێک ئه رواته مه دره سه ی"کووچک چه رمو"،له پاش چه ند ساڵ ئه چێته مه دره سه ی عولومی دینی "حوسین ئاوا"به لای کاکیه وه (مه لا سادیقی ئالیجانی)درێژه به خوێندن ئه دات.
دوایی ته واو کردنی خوێندن ،ئه چێته ئاوای ناو گه رانی له یلاخ ،ئه بێ به پێش نۆژو مه لا،به ڵام چۆن "حامێد"هه روه ک له شیعره کانیا ئاشکرا و روونه ئیشقی ئیلاهی له دڵا بووه،زۆربه ی ژیانی له حاڵه تی وه جددابوه و،پشتی له دونیا کردوه ودارایی نه ویستوه حه تا ژنیشی نه هێناوه،ناوبراو پیاوێکی کێو نشین بو، که زۆرتری عومری خۆی له ئه شکه وتی "کۆتر خانی کێوی سوڵتانی "ئاوایی"ئا ڵی پینه ک"دا به سه رئه برد ئه گریش هه وا سه رد ئه بوو له مزگه وتا ئه ژیا.
بۆچۆنێکیش وایه که وا "حامێد"موریدی شێخ"به هادینی سێراجه دینی" ته وێڵه بووه، دوایی وه فاتی ئه وله گه ڵ شێخ "حیسامه دین "دا په یوه ندی موریدی مورادی بووه.
حامێدله ساڵی (1330)ی کۆچی ،له ئاوایی "ناوگه ران" کۆچی دوایی کردوه وله گۆرستانی گشتی ئه و دیه نێژراوه .
ئه رێ نازارم ئه رێ نازارم
ئه رێ هه ی دیده م نازک نازارم
ئه رێ هه ی مه ڵهه م زامی ئازارم
ئه رێ هه ی حاڵ زان جه سته ی بیمارم
------------------------------
حامێد وده سی حامێد ده سی
یاران گه وهه ری که فتگه وه ده سی
له که س بانگ ناکا،خۆش بێ چاو مه سی
ئه و هه زار دوشمن بکه رۆ قه سی

سه رچاوه

:ناڵه ی نیمه شه و شێعره کانی مه لا "حامێد"ئاڵیجانی سه عیدی مه جیدی

[behnam5555]

شێخ یوسفی مامش ..

شیخ یوسف کوری ئه حمه د مامش ساڵی(1162)ی کۆچی له گوندی " ئه شنۆزه نگ"شاری"لاهیجان" له دایک بووه ،هه ربه منداڵی خه ریکی فێربوونی علومی سه رتایی بووه ،بو زیاتروه رگرتن و فیربوونی حه د یس و علومی قورئانی که وته گه ران و به ینێک له مه هاباد و سولیمانیه و هه ولێر ماوه ته وه پاشان چوه ته سه ر ئیشی باوکی ده ستی داوه ته ئیرشاد و رێنموونی خه ڵک تاساڵی (1254)ی کۆچی که ماڵئاوای له ژیان کردوه شیخ یۆسب له هونینه وه ی شێعرا هه ستێکی ناسکی بووه.
گه ر بپرسی تۆله حاڵم که س نیه لۆمه ت بکا
پیرو ئۆفتاده وغه ریبم چه ندم کێشاوه جه فا

سه رچاوه:
دایره المعارفی کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

عه لی لاچین..

عه لی کوری "قولی"ناسراو به لاچین"ساڵی 1215ی کۆچی" له گوندی لاچین له دایک بووه،هه رلاویه تیداگونده که ی به جێ ئه هێڵێت وبو فێر بوونی عیلم ومعاریف روو ئه کاته کرماشان و بۆماوێک له خزمه ت"سه ید براکه" که سبی زانست ئه کا .دوای ته واوو بونی ده رسه که ی پاش ماوه ی ژیانی خه ریکی ئیرشادی جه ماوه ر ئه بێت.
ناو براو له وتن هۆنینه وه ی شێعرا ده ستیکی فراوانی بووه، شاعیر"عه لی لاچین" ساڵی "1260" ی کۆچی ماڵئاوای له ژیان ئه کات.
شاخه ی زولفه قار لێم ئاشکاربۆ
عاله م گرد به کۆ نه ده ور یاربۆ
(لاچین)م نه رووی جیهان بێزابۆ
شاخه ی بوڵبوڵش عاشق وه یاربۆ.

سه رچاوه :
دایره المعارف کوردی بوره که یی

[behnam5555]

بی بی ته برێزهه ورامی

بی بی ته برێزهه ورامی له سه دی چواری کۆچی له هه ورامان ژیاوه هه ر له وێ فێری زانست وعیلم بووه،پاشان روی هه ناوه ته شیعر وشاعێری .
ئه ه ژنه شاعێره کورده زۆرجاران چوه ته خزمه تی "باباسه رهه نگ"بۆزیاتر فێربوونی زانست و عیلم هه ربویه ده بێت "بی بی ته برێزهه ورامی" له په یره وان و لایه نگرانی دینی" یارسا"ی بێت
زێڵ که ران ره وشه ن
سر سپه رده بانه وه یاری وه شه ن
بسازن په رێ وێتان یۆجه وشه ن

سه رچاوه :
دایره المعارف کوردی بۆره که یی

[behnam5555]

ئه حمه دی خانی ..

۱)ئه حمه دی کوری شێخ ئیلیاس له عه شیره تی خانیانی وڵاتی بایه زید بۆتان ،له ساڵی "1061ی کۆچی 1650زایینی و 1030هه تاوی "له بایه زید له داییک بووه.
ئه حمه دی خانی که له بنه ماڵه یه کی به رز بوه له دیوه خانی خۆیاندا گه وره بوه و ده رسی خوێندوه پاشان بۆفێربوونی سه رف نه حو و فه قێی کردن ده چێته مزگه وتی م"مرادی "یه ی شاری "بایه زید" دوای ماوه یه ک ئه چێته ئوره فه و بتلیس و تا میسر ده روات پاش وه رگرتنی ئیجازه ی زانستی ئه گه رێته وه بۆ"بایه زید".
ساڵی (1683ی زاییینی )فه رهه نگی کوردی عه ره بی"نه وبه هار"ی نوسیوه وله ساڵی (1694ی زاییینی )کتێبی چریکه ی مه م و زین که لایانی نیشتمان په روه ری وئه وینداری هه یه نوسیوه که 2661 به یت شیعره.
ئه حمه دی خانی له ساڵی "1086"ی هه تاوی له ته مه نی 56ساڵیدا له بایه زیدکوچی دوایی کردووه .
سه رچاوه:له یاداشته کانی محه مه دی نه سری
___________________________

2)ئه‌حمه‌دی خانی یه‌کێکه‌ له‌ شاعیر و ڕووناکبیره‌ مه‌زنه‌کانی نه‌ته‌وه‌که‌مان،به‌رێز دکتۆر مارف خه‌زنه‌دار له‌ مێژووی ئه‌ده‌بی کوردی به‌رگی دووه‌میدا به‌م شێوه‌یه‌ باسی ‌کردوه:
سه‌یدێ جه‌نگالا سه‌رێ زولفا شه‌ها شه‌هبازم ئه‌زمه‌ستێ جانا عیشوه‌ یا شه‌هنازێ نازک نازم ئه‌زده‌ردمه‌نده‌ک من دڤێتن هه‌م نه‌فه‌س بت(خانی)یاکومه‌ هه‌مده‌سته‌ک هه‌بیتن سازێ خوه‌ش ئاوازم ئه‌ز
شاعیر و ڕۆشنبیری گه‌وره‌ی کورد خانی ناوی ئه‌حمه‌د بووه‌، کوری ئه‌لیاس کوڕی ڕۆسته‌م نازناوی شیعری له‌ هۆزی (خانیان) وه‌رگرتووه‌، به‌شێکی ئه‌م هۆزه‌ له‌ ده‌وروبه‌ری ناوچه‌ی بۆتان بوون،به‌ڵام بنه‌ماڵه‌ی شاعیر باریان کردووه‌ بۆ شاری بایه‌زید.
ئه‌حمه‌دی خانی له‌ساڵی(1650)له‌شاری بایه‌زید له‌ دایک بووه‌، وه‌ک له‌سه‌رچاوه‌کانی ژیانی و کرده‌وه‌ ئه‌ده‌بییه‌کانی شاعیر ده‌رده‌که‌وێ باب و باپیرانی له‌ ڕووی داراییه‌وه‌ ژیانیان ئاسان بووه‌ و به‌ به‌ختیاری ژیاون.
ئه‌حمه‌دی خانی هه‌موو ژیانی بۆ خوێنده‌واری و بڵاوکردنه‌وه‌ی ڕۆشنبیری و هۆشیاریی سیاسی خه‌رج کردووه‌ له‌ کۆمه‌ڵی کورده‌واریدا. ئه‌مه‌ دوو لایه‌نی ڕووناکی بووه‌ ،یه‌که‌میان به‌رهه‌مهێنانی داهێنانی ئه‌ده‌بی ، واته‌ شیعری، دووه‌میان فێرکردن و پێگه‌ناندنی منداڵان و لاوی کورد له‌ ڕووی خوێنده‌وارییه‌وه‌.
شاعیر له‌ مه‌ڵبه‌ندی له‌ دایکبوونی، شاری بایه‌زید. له‌ساڵی (1707)م کۆچی دوایی کردووه‌ و هه‌ر له‌وێش نێژراوه‌، ئه‌و زانیارییانه‌ی له‌ ناوه‌وه‌ن ئه‌م مێژووه‌ ڕاست ده‌زانن،جگه‌ له‌مه‌ به‌ڵگه‌یێکی تریشمان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌، پشتگیری ئه‌م ڕایه‌ ده‌کا ئه‌ویش ڕسته‌ی عه‌ره‌بی(طار خانی الی وبه‌) که‌ بۆ مردنی شاعیر دانراوه‌ به‌ حسێبی ئه‌بجه‌د ده‌کاته‌ ساڵی ( 1119هه)، ئه‌م ساڵه‌ به‌رامبه‌ر به‌ ساڵی (1707)ی مه‌سیحییه‌ و ڕاستتر که‌وتۆته‌ نێوان هه‌ردوو ساڵی (1707و1708)ی مه‌سیحییه‌وه‌.
له‌دوا په‌یڤه‌کانمدا به‌باشیده‌زانم به‌ کۆپله‌ شیعرێکی ئه‌حمه‌دی خانی کۆتا به‌م نووسینه‌م بهێنم و که‌ ده‌بێژێ:
میرێ‌ مه‌جلیس نه‌که‌نت موتریبێ گوویا چ بکت
غونچه‌ی خه‌ندان نه‌بتن بولبولێ شه‌یدا چ بکت
نه‌ینکا حوسنێ بتان لازمه‌ ساحێب نه‌زه‌ره‌ک
که‌سێ بینا کو نه‌بت دلبه‌رێ زیبا ج بکت
تالیبێ عیلم و که‌مال نه‌بتن عالیمێ دانا چ بکت
ته‌بعێ ( خانی) سه‌ده‌فا، گه‌وهه‌رێ عیرفانه‌ وه‌لێ
مه‌تن خوانه‌ک نه‌بتن ساحێبێ مه‌عنا چ بکت

[behnam5555]

عادڵه خان....

عادڵه خان کچی عه بدو لقادر به گی ساحه بقرانه باوکی له پاش له ناو چوونی فه رمان ره وایی بابانه کان چووه ته شاری سنه له وێ جێگیر بووه، عادڵه خان له سالی (1328)ی کۆچی له سنه له دایک بووه و ژیاوه،له ناو جه رگه ی ئه رده ڵانیه کاندا، گۆش کراوه وچاوی کراوه ته وه و فێرخوێندن و عیلم بووه،له ساڵی (1315)ی کۆچی شووی به "عوسمان " پاشای کوری محه مه د پاشای جاف کردووه وچونه ته هه ڵه بجه.
عوسمان پاشا دوای کۆچ و مردنی( محه مه د پاشای جاف )،به رێوه بردن و سه رکردایه تی عه شیره ته کی ده گرێته ئه ستۆ،ده بێته قایم مه قامی "هه ڵه بجه".
عادڵه خان ئه بێته هاوکارو یارمه تی ده ری ها وسه ره که ی ،له به ر ئه وه ی له کار و بارا سه رکه و توو بوو ،هه روها له بواری کۆمه مه ڵایه تی دا به شێوه یه کی فراوان ده ورێکی باڵای ده نواند،له ناوهۆز و عه شیره تا،ناو بانگ و شۆره تی ده نگی دایه وه و پایه یه یه کی گه وره ی بۆخۆی به ده ست هێنا .
عادڵه خان زۆر حه زی ده کرد له گه ڵ ئێرانیه کان نزیک بێته وه ،که یفی به تێکه ڵی عوسمانیه کان نه ده هات . ته واوی خزمه ت کاره کانی ئێرانی بوون و ئیجازه ی به که س نه ئه دا که به تورکی قسه بکات ، به لێهاتوویی و بلیمه تی خۆی ده ستی به سه ر زۆر له کاره کانی مێرده که یدا گرتبوو.کارو باری ناوچه ی شاره زوور و جڵه وگرتنی عه شیره تی جاف له ده ستی خۆی دابوو. هیچ کاروبارێکی میر به بێ راوێژی عادڵه خان نه ده کراو گیروگرفته ناخۆییه کان ئه هێنرا به رده ستی و به دادپه روه رانه چاره ی بۆ داده نا.
عادڵه خان له بواری ئاوه دان کردنه وه وه ده ستێکی با ڵای هه بووه ،وه ک له شاری" هه ڵه بجه"بازارێک و "3"ماڵی گه وره و مزگه وتێکێی بینا کردووه .
نوسه ری روس (مێنۆرسکی )له کتێبه کی خۆیدابه ناوی "کورد" ئاماژه به چاوو پێ که وتن له گه ڵ عادڵه خان ئه کاوو زۆر به باشه ناوی ئه با ت و ئه ڵێ : له "هه ڵه بجه"له گه ڵ ژنێکا رووبه رو بووم که له وو پێش حاکمی ئه و ناوچه یه بووه .هه روه ها ماوه یه ک(میجه رسۆن)له دیوه خانی عوسمان پاشا دا ژیاوه ،دوایی له کتێبێکدا به شێوه یکی چاک باسی عادڵه خان ئه کاو ئه لێت:کاتێ توورکه کان ده ستیان به سه رسلێمانی داگرت عادڵه خان وازی له حوکم رانی هێنا.
حوکومه تی ئینگلیز له کاتی داگیر کردنا بۆ رێزنان له و خاتوونه خه ڵاتی رێزگرتن (الوسام)یان پێ به خشی
ناو براووله ساڵی "1344"ی کۆچی ماڵئاوای له ژیان ئه کاو ته رمه که ی له گۆرستانی (ابوعبیده)ته سلیم به خاک ئه که ن .

سه رچاوکانی ئه م نوسراوه :

1)دایره المعا رف کوردی مامۆستا بۆره که یی
2)کورد - مێنۆرسکی
3)ئاویه ر به ژماره ی بیست ودووه م-رێزان بیاره یی

[behnam5555]

مه لک حوسێن خان کولیایی ...

وه ناو خودایی "رحمن الرحیم"
به خشنده ی حه یات ته وانای قه دیم
"انه اعزاعظم اکبر"
"من ان یوصف و من ان یذکر"
سه نا گووی زاته ش کووته مه قاڵه ن
په ی بردن وه کوی زاته ش مه حاڵه ن
....
ساڵی له دایک بوون و کۆچی دوایی "مه لک حوسێن خان"روون نییه،هه رئه وه نده زانراوه که له "سه ده ی 13ی کوچی" له گوندی (گودارپه هه ن)ی ناوچه ی کولیایی له دایک بووه وله حوجره ی فه قێیان برێک فارسی و ورده ڵه کتێبی خوێندوه ته ووه ،ژیان و گوزه رانی له رێگای کشتو کاڵه وه به ر ێوه چووه.
به هۆی خوێنددنه وه ی کتێب و ته فسیره ئایینی یه کان پله ی زانیاری خۆی بردووه سه رێ. ده ستێکی باشی له هۆنینه وه ی شێعر داهه بووه. شێعره کانی پتر له مه دحی خوداو پێغه مبه رو ئیمامان و مه سایلی ئه خلاقی دایه.
شێعره کانی خۆی له (538)به یت ده دات به زاراوه ی هه ورامی تێکه ڵبه که ڵهوری هۆنیویه ته وه.
شاعێر له نه جه ف کۆچی دوایی کردووه و هه رله وێش به خاک سپێردراوه .
ساقی باوه ره جامێ په ی مه ستی
سوودم ژمه ستی،زیان ژهه ستی

سه رچاوه:
ئاویه ر به رژماره ی بیست و سێهه م "وه له د به گی "