تاپیک فرش، آشنایی با فرش دستباف ایران و سایر کشورها،تاریخچه، اصول بافت، کلیات رنگرزی، انواع طرحها و نقشهای فرش، شناخت بازار فرش

[چرو]

<b>

استفاده از رنگ در مصر قدمتی 4000 ساله دارد
محققان با آزمایش روی ذرات کوچک رنگدانه‌های قرمز یک تیردان باستانی دریافتند مصریان در حدود 4000 سال پیش از رنگ روناس برای رنگ‌آمیزی تجهیزات نظامی خود استفاده می‌کردند.

به گزارش سایت میراث آریا، این اکتشاف درحالی به دست آمده است که تا پیش از این فرضیات در مورد استفاده از این گونه رنگ‌دانه‌ها به 1200 سال قبل از میلاد مسیح نسبت داده شده بود.
به گفته محققان، نحوه جدید آزمایشات انجام شده که به طیف نگاری رامان مشهور است، این امکان را برای دانشمندان به وجود می‌آورد تا بدون صدمه وارد آوردن به اجزای آثار قدیمی قدمت و نوع رنگ به کار رفته در آنها را شناسایی کنند. این تیردان که قدمت آن به سال 2124 تا 1918 قبل از میلاد می‌رسد نزدیک به 700 سال قدیمی‌تر از نمونه‌های یافت شده پیشین بوده و به عقیده محققان نشانه جدیدی از نحوه تجارت و دیگر فعالیت‌های اجتماعی مردمان این عصر را به تصویر می‌کشد.

</b>

[چرو]

<b>

رنگرزی مواد اولیه فرش با گیاهان
قالی ایران محصولی است تهیه شده از پشم، پنبه و ابریشم که توسط دست بافته می‌شود. ماده اولیه فرش پشم است. در بسیاری از روستاها برای تار و پود و گره از پشم استفاده می‌کنند؛ بنابراین در بعضی از فرش‌ها پشم و رنگ، تنها دو ماده اولیه محسوب می‌شوند. مرغوبیت فرش بسته به ظرافت الیاف و نازکی قطر آن، طول تارهای پشم، استحکام، عدم تجعد، رنگ طبیعی، قابلیت رنگپذیری و قابلیت کشش است. پشم به‌طور طبیعی به رنگ‌های مختلف سفید، سفید تیره، زرد رنگ، خاکستری تیره، قهوه‌ای و سیاه دیده می‌شود. پشم سفید بهترین و گرانبها‌ترین نوع پشم است؛ زیرا به سهولت میتوان آن را به هر رنگی درآورد. رنگ‌های مخصوص پشم و پارچه را در ایران از برگ و ریشه گیاهان مختلف تهیه می‌کردند. امروزه تهیه این رنگ‌ها با همان اسلوب قدیمی در پاره‌ای از نقاط کشورمان مرسوم است اما به دلایل خاص از جمله این‌که تهیه رنگ‌های گیاهی وقت‌گیر است و تهیه آن مشکل و بازده آن کم است، رنگ‌های شیمیایی ساخته شده خارجی نیز مصرف روزافزونی یافته است. گیاهانی که رنگ‌های ثابت از آنها به‌دست می‌آوریم عبارتند از:

• روناس: گیاهی است خودرو. ماده رنگی از ریشه آن به‌دست می‌آید. ممکن است رنگ را از گیاه یکساله تا نه ساله به‌دست اورند. از ریشه گیاه در نتیجه جذب اکسیژن بنا به عمر گیاه رنگ قرمز آجری تا قرمز تیره به‌دست می‌آید.
• اسپرک: در خراسان کشت می‌شود ماده رنگی از ساقه و برگ و گل آن به‌دست می‌آید و رنگ آن زرد می‌باشد.
• گندل: علفی است که در مناطق مرکزی کشور به خصوص در ناحیه بختیاری می‌روید و از آن، رنگ زرد به‌دست می‌آید.
• جفت: ماده جفت پوست درخت بلوط لرستان است. از آن رنگ شتری به‌دست می‌آورند. چنانچه با پوست انار مخلوط شود قهوه‌ای سیر به‌دست می‌آید.
• مازو: از خانواده بلوط است با زاج سیاه مخلوط می‌شود و رنگ موشی یا فیلی می‌دهد.
• سماق: با سولفات آهن آن‌را مخلوط می‌کنند تا رنگ بنفش تیره مایل به قهوه‌ای به‌دست آورند.
• بقم: تراشه نوعی چوب است که از آن رنگ بنفش و سرخ به‌دست می‌آید.
• بزغنج: پوست پسته گیاهی است که چون تانن دارد برای ثابت کردن رنگ قرمز‌دانه به‌کار می‌رود.
• قرمزدانه: [گیاه نیست] این ماده در گذشته به‌نام لاک در ایران مصرف می‌شد. قرمز‌دانه لاشه حشره‌ایست که در روی شاخه درختان خانواده انجیر زندگی می‌کند. شیره گیاه را می‌مکد و از خود صمغی ترشح می‌کند که خود در آن صمغ از بین می‌رود. پس از صاف کردن صمغ قرمز دانه تجاری به‌دست می‌آید.

به‌طوری که ملاحظه می‌شود همه رنگ‌های گیاهی قابل کشت و زرع است و در ایران اکثر آنها به‌طور وفور وجود دارد.

</b>

[چرو]

<b>

هفت سین رنگزا
ردیف
نام فارسی
نام لاتین
نام علمی
رنگ اصلی
1
سرخس عقابی، کرف
Bracken
Pteridium Aquilinum
زرد طلایی، سبز زیتونی و قهوه‌ای
2
سرو کوهی (ارس)
Juniper
Juniperus Communis
زرد خردلی
3
سماق
Staghorn Sumac
Rhus Typhina
قهوه‌ای کم‌رنگ، زنگی و نارنجی
4
سمان کوهی، ون کوهی، زبان گنجشک کوهی
Rowan, Mountain Ash
Sorbus Species
رنگ طلایی مایل به سبز
5
سنجد تلخ، سیاه تنگرس، ارجنک، خار گوزن
Buckthorn
Rhamnus Species
زرد، سبز
6
سوسن چشم مشکی، گل مخروطی، کوکب کوهی
Rudbeckia, Coneflower
Rudbeckia Species
سبز، زیتونی و طلایی
7
سیب
Apple
Malus Species
سبز زیتونی و قهوه‌ای

1. سرخس عقابی نتایج گوناگونی در حمام رنگرزی ایجاد می‌کند، گاهی مواقع زرد‌های طلایی و سبز‌های زیتونی و گاهی مواقع قهوه‌ای را تولید می‌کند. جهت رنگرزی از ساقه‌های برگ‌دار آن استفاده می‌شود.
2. سرو کوهی درختی همیشه سبز است که در بریتانیا و آمریکای شمالی یافت می‌شود. شاخه‌های برگ‌دار و دانه‌های آن در حمام رنگرزی، رنگ زرد خردلی روشنی را به‌وجود می‌آورند.
3. درخت و درختچه‌های سماق در شمال آمریکا، اروپا، آسیا و آفریقا یافت می‌شوند. تمام قسمت‌های گیاه به‌جز ریشه می‌تواند برای رنگرزی استفاده شود. برگ‌های سرشار از تانن، شید‌های قهوه‌ای کم‌رنگی را به‌وجود آورده و برای دندانه کردن الیاف گیاهی استفاده می‌شوند. پوست آن شید‌های زنگی و نارنجی را ایجاد می‌کند.
4. سمان کوهی دارای برگ‌هایی به شکل پر و گل‌های سفید-کرم در اواخر بهار تا اوایل تابستان است. حمام ساخته شده از برگ و شاخه‌های پر‌برگ آن، رنگ طلایی مایل به سبز را تولید می‌کند.
5. قرن‌هاست که دانه‌ی سنجد تلخ به عنوان ماده‌ی رنگزای زرد به کار می‌رود و زرد ترکیب شده‌ای برای به‌دست آوردن رنگ سبز در ابریشم‌های خیلی قدیمی و چاپ روی چلوار، از دانه‌های سنجد تلخ فارسی ممتاز به‌دست آمده است. ماده‌ی رنگزا در پوست و دانه‌های این گیاه می‌باشد.
6. این گل‌های جذاب شبیه آفتاب‌گردان، منبع خوبی برای رنگ‌های سبز، زیتونی و طلایی جهت حمام رنگرزی هستند. در سرتاسر تابستان گل می‌دهند و به همین دلیل همیشه مقدار فراوانی گل، جهت رنگرزی تولید می‌کنند اما برای این‌که بتوان رنگ‌های خوبی از گل، برگ و ساقه یه‌دست آورد بایستی آن‌ها را چند روز تحت فرآیند قرار داد.
7. پوست و برگ‌های تمام انواع درختان سیب، شید‌های مفیدی از سبز زیتونی و قهوه‌ای در حمام رنگرزی ایجاد خواهند کرد.

</b>

[چرو]

مزاياي رنگهاي گياهي درفرش

دكتر هرالد بومر يكي از فرش شناسان آمريكايي در مقاله‌اي كه در خبرنامه فرش فروشان آمريكا منتشر كرده است، به بررسي مزاياي رنگهاي پرداخته كه چكيده آن در پي مي‌آيد:

اساس زيبايي رنگهاي طبيعي در چيست؟

چگونه شد كه ظهور رنگهاي مصنوعي مجموعه رنگهاي طبيعي را در صد سال گذشته برهم زد يا حتي از بين برد؟ آيا ما بايد به دوران قبل از علمي شدن باز گرديم و قدرت اسرار آميز رنگهاي به دست آمده از گياهان وحشرات را ـ آن گونه كه امروزه در بسياري از جزوات منتشره درباره رنگهاي گياهي توصيه مي‌شود ـ احيا كنيم؟ يا ما بايد در جستجوي «روح طبيعت» برآييم تا پاسخي بر اين پرسشها بيابيم؟
رنگرزي با مواد رنگي طبيعي محدوده‌اي نيست كه قوانين طبيعت دست رد به سينه ما بزند بلكه برعكس ما مي‌توانيم دلايل منطقي زيادي بيابيم كه حاكي از كيفيت عالي رنگهاي طبيعي هستند.
صنعت قاليبافي امروزه رنگهايي را به دست مي‌دهد كه فقط از سه رنگ اصلي تشكيل شده‌اند: آبي، قرمزو زرد. مخلوط كردن يك جفت از آنها در پاتيل رنگرزي، رنگهاي ثانوي، بنفش، نارنجي و سبز به دست مي‌دهد. مخلوط كردن هر سه رنگ اصلي ـ اگر نسبت خاصي انتخاب شود ـ رنگ سياه يا مجموعه رنگهاي زيادي از رنگهاي مرتبه سوم مانند قرمزـ قهوه‌اي، زرد ـ قهوه‌اي و... مي‌دهد. اگر سه رشته نخ پشمي را كه با مواد رنگزاي مصنوعي رنگ شده‌اند كنار يكديگر بگذاريم، اكثر شاهدان اين تركيب سه رنگ اصلي آبي، قرمز و زرد را نا هماهنگ مي‌يابند و آنها را تند، بسيار بد يا زننده توصيف مي‌كنند. اما اگر سه رشته نخ پشمي را با روناس، نيل و پوست پياز رنگ كنيم، اكثر شاهدان اين تركيب، آبي نيل، قرمز روناس و زرد پياز را هماهنگ احساس مي‌كنند.
دلايل قانع كننده‌اي براي اين تفاوت در قضاوت تركيب آبي، قرمز و زرد وجود دارد. اگر به قرمز روناس در نور آفتاب نگاه كنيم، علاوه بر «قرمز»، رنگ «زرد» و با شدت كمتر حتي «آبي» نيز به ذهن خطور مي‌كند. مي‌توان گفت كه نور آفتاب از قرمز روناس نه تنها رنگ قرمز، بلكه رنگ زرد و آبي نيز ساطح مي‌كند.

همين موضوع در مورد آبي نيل و زرد پياز صادق است. آبي نيل، حاوي عنصر قرمز و عنصر كوچكي از زرد است. زرد پياز حاوي قرمز و مقدار اندكي آبي است. براي اثبات ادعايمان به تجربياتي كه با مواد رنگي مصنوعي انجام داده‌ايم مراجعه مي‌كنيم.

اگر بخواهيم از قرمز روناس تقليد كنيم. سه رنگ اصلي آبي، قرمز و زرد خالص را به رنگ قرمز، رنگ زرد و كمي رنگ آبي در پاتيل رنگ اضافه مي‌كنيم. آن هماهنگي اي كه ما در تركيب روناس قرمز، نيل آبي و زرد پياز احساس مي‌كنيم از اين واقعيت سرچشمه‌ مي‌گيرد كه اين سه رنگ عناصري را از رنگهاي همسايه در خود دارند. به عبارت ديگر مي‌توانيم بگوييم، ادغام رنگهاي همسايه در داخل هر رنگ اثر هماهنگ كنندگي دارد. رنگهاي طبيعي باعث گرايش به سياه مي‌شود كه خود از شدت رنگها كم مي‌كند. مثلا حضور هر سه رنگ اصلي در آبي نيل به اين معنا نيست كه آبي نيلي علاوه برمواد آبي شامل قرمز و زرد هم هست. در اينجا يك ماده يعني نيل است كه مسوول رنگ آبي است. اين مواد رنگي روي الياف پشمي كه در مقابل نور آفتاب گرفته شده نه فقط رنگ آبي بلكه قرمز و زرد را بازتاب مي‌دهد. فقط با نخ رنگ شده با رنگ طبيعي است كه مي‌توان رنگ توليد كرد.
تركيبي كه در ظاهر به شدت بدون هماهنگي به نظر مي‌رسيدند، هر يك كيفيت خنثي كنندگي و ملايم كنندگي را در خود تجسم بخشيده‌اند. ازطرف ديگر، مواد سه جزيي مدرن (رنگزاهاي مصنوعي) هنگامي كه يكجا استفاده شوند، ساختار مولكولهاي آنها صرفا هميشه رنگ خالص مي‌دهند و فاقد كيفيت هماهنگ كنندگي و ملايم كنندگي هستند. از اين رو امكان ندارد كه تعداد زيادي از رنگهاي طبيعي را با مخلوط كردن اين سه ماده رنگي مصنوعي ايجاد كرد.
متاسفانه امروز استفاده از رنگزاهاي طبيعي كم شده است و در بازار تلاش مي‌كنند كه رنگها را با پهن كردن فرش هفته‌ها در مقابل آفتاب سوزان تصحيح كنند يا سعي مي‌كنند با كوتاه كردن زمان قرار گرفتن خامه‌ها در پاتيل رنگ و حمام رنگ از شدت رنگها بكاهند.
دلايل ديگري وجود دارد كه ثابت مي‌كند چرا رنگهاي طبيعي جذاب و زيبا هستند. ريشه روناس داراي تعداد زيادي رنگ مختلف است. براساس اين ظرفيت گسترده از مواد رنگزا، ما مي‌توانيم طيف متنوعي از رنگها از قرمز تيره گرفته تا نارنجي و بنفش را توليد كنيم. شايان ذكر است كه دندانه‌ها، تركيب آب به كاررفته، افزوده‌هاي رنگرزي و شيوه رنگرزي همگي نقش مهمي در اين روند دارند. صدها تركيب متفاوت مواد رنگي مصنوعي قادر نخواهند بود كه اين رديف از رنگهاي روناس قرمز را كه خود حاوي بسياري از سايه‌ رنگهاي كوچك ـ كه چشم مي‌تواند آنها را ثبت و از آنها لذت ببرد ـ ايجاد كند.
متاسفانه آن از نظر توليد كنندگان اين همه سايه رنگ اصلا مطلوب نيستند وآنها تك رنگ ثابت قرمز را نشانه كيفيت مي‌دانند.
يكي از ويژگيهاي بارز رنگهاي طبيعي رنگ پس ندادن آنهاست. پشم رنگ شده با قرمز روناس يا آبي نيلي كمتر كم رنگ مي‌شوند.

[چرو]

برخی از مواد رنگزای طبیعی

تاریخچه ی روناس

از ديرباز انسان از مواد مختلف موجود در طبيعت برای رنگرزی استفاده مي كرد.ابتدايي ترين رنگ برای بشر اوليه سياه و قرمز بوده است كه به دنبال اين شناخت ،انسان از خاك زرد به عنوان رنگ زرد و از خاك سرخ به عنوان رنگ سرخ و از زغال به عنوان رنگ سياه استفاده مي كرده است . پيشينه ی رنگ سازی در ايران قدمتی چند هزارساله دارد كه نقاشيهای ابنيه ی تاريخی و منسوجات به دست آمده از قديم گواه اين مدعاست . گذشته از آثار به جا مانده از دوران هخامنشی و ساسانی كه نشان دهنده ی مهارت ايرانيان در بافت و رنگرزی فرش و منسوجات مختلف است ، عصر صفويه اوج شكوفايی اين هنر در ايران است .

رنگرزی در اين دوران شاد و متنوع بوده است .در برخی از مينياتورهای اين دوره قاليهايی با زمينة سبز يا زرد ديده مي شود كه نشان دهنده ی سابقه برخی از رنگ بندي های دوره ی صفوي ، مخصوصاً با زمينه ی زرد است كه البته امروزه هيچ پسنديده نيست ، زيرا متاسفانه در تاريخ معاصر ايران استفاده ازرنگهای تيره بيشتر شده است . اما با توجه به سوابق تاريخی و اين كه ملت ما بسيارشاد و اهل زندگی بوده است و با توجه به نقاشيها و نمونه های بازمانده از دوره ی صفوي ، در مي يابيم كه رنگ بندی قالی ايران مخصوصا از دوره ی صفوی به بعد تغييركرده و روز به روز تيره تر شده است . اقليم و پوشش گياهی ايران هم در تدارك رنگهای روشن كمك مي كرده است نه رنگهای تيره ، زيرا از مجموع گياهان رنگي ،تنها نيل كه در خوزستان كاشته مي شد، رنگ سرمه ای مي داد. رنگ سياه و قهوه اي تيره از آنجا كه با استفاده از دندانه های پوساننده تهيه مي شد، در قالی ايران چندان كاربردی نداشته است و اگر داشته در قاليهای پست بوده است . گياهان رنگی ايران همه رنگهای شاد ميدهند، حتی پوست گردو و حنا.
آشنايی با رنگدانه های گياهی و حيوانی بسته به قسمت رنگدار: قسمتهای رنگدار در گياهان مختلف ، متفاوت است . در بعضی از گياهان موادرنگی در ريشه ی آنها موجود است مانند روناس . در بعضی ديگر مواد رنگی در گل وجود دارد مثل اسپرك ، زعفران ، گندل و... برخی نيز در برگ آنها مانند نيل و توت و.... در برخی ديگر نيز در پوست ميوه ی آنهامانند انار، پياز و... و يا در پوست ساقه ی آنها موجود است مانند بلوط ، و برخی گياهان ،تمامی قسمتهای آنها رنگدار است بعنوان مثال تمامی قسمتهای سماق بخصوص ميوة آن دارای مواد رنگين است . همچنين از تمامی قسمتهای گزنه غير ريشه ی آن برای رنگرزی استفاده مي كنند.
«هانس ای دولف» در كتاب صنایع دستی كهن ایران بیان کرده است: «روناس در 3000 سال پیش از میلاد در درهﻯ سند در شهر «موهن جودارو» شناخته شده است و از آنجا نخست به خاورمیانه گسترش یافت.»1
در «تورات» و همچنین نوشته هایی كه از قبور فراعنه مصر به دست آمده است، مداركی در مورد رنگرزی با روناس وجود دارد. همچنین آثاری از رنگ قرمز حاصل از ریشه روناس در یکی از مقبره های مصری متعلق به 1400 سال پیش از میلاد مسیح یافت شده است. علاوه بر «تورات» در «بندهش» هم از این گیاه نام برده شده است؛ «هر چه را جامه به آن شاید رشتن ( یعنی رنگ کردن، ریسیدن، تافتن، تابیدن )، مانند سرکه و دار پرنیان و زردچوبه و روناس و نیل، رنگ خوانند.»2
در پاپیروس های مصری قرن سوم پیش از میلاد مسیح، نام این گیاه عنوان گردیده و در مورد آزمایشهای کنترل رنگ آن توضیحات زیادی آمده است. در یکی از پاپیروس های مصری در همین مورد مطلبی با این مضمون آمده است: «دانه هایی همراه با خمره ها. بوی نافذی دارد. دست های او با روناس به رنگ سرخ درآمده است، گویی که با خون آغشته شده است. مانند پرنده ای شکاری که خونین شده است، مانند اینکه گوشتش از زیر پوست نمایان شده است.»3
«دیوس کوریدس Dioscorides» ،فیزیکدان یونانی، آن را تولید کنندهﻯ رنگ قرمز دانسته است.«پلینی Pliny» ،طبیعیدان رومی، در این رابطه در کتاب «تاریخ طبیبعی» نوشته است: «دو گیاه دیگر هم وجود دارد... اولی روناس است، کاربرد آن برای رنگرزی پشم و چرم ضروری است. روناس ایتالیا با ارزش ترین آنهاست، مخصوصاً آنها که در حومهﻯ شهر می رویند؛ همچنین تقریباً در تمام شهرهای دیگر هم، به مقدار زیاد تولید می گردد. به صورت خودرو رشد می کند، ولی قابلیت کشت شدن هم دارند... ساقهﻯ آن خاردار و مفصل دار است، با پنج برگ که اطراف مفصل قرار گرفته اند. دانهﻯ آن قرمز است.»4
رنگرزان ایرانی و رومی آن را می شناختند؛ قبور یافت شده مربوط به قرون دوم و سوم میلادی در روم که در آنها پارچه های رنگ شده با نیل و روناس وجود داشتند، گواه همین مدعاست؛ ولی در دوره های بعدی و در زمان فرمانروایی رومیان استفاده از آن در اروپا از بین رفت، تنها مدرک به دست آمده، پارچه ای رنگ شده با روناس است که از گور ملکه «آرنگوندیس Arnegundis» در «سنت دنیس St. Denis» (565 تا 570 میلادی) در نزدیکی پاریس کشف شده است. در «حدودالعالم» آمده است: «و اندر دریای خزران ( یعنی دریای خزر رضوان ) دو جزیره است، یکی برابر دربند خزران است آن را جزیرة الباب خوانند از آنجا رومن خیزد که به همه جهان ببرند و رنگرزان از آن به کار برند.»5
همچنین «ابن حوقل» می نویسد: «و جزیرهﻯ بزرگ دیگری رو به روی رود کر و نزدیک باب است. این جزیره نیز بیشه ها و درختان و آبها دارد و از آن روناس به دست می آید و به همین سبب گروهی از شهر بردعه ( بردع ) بدانجا آمده، مدتی به تهیهﻯ روناس می پردازند، و آن را به ورهان و بردعه می برند و از آن بهره مند می شوند.»6
در گذشته در ژاپن هم از گیاه روناس ژاپنی برای تولید رنگ قرمز استفاده می شد، ولی به مرور زمان استفاده از آن ترک گشته است.
روناس در جنگهای صلیبی بار دیگر به اروپا آمد و به قرمز تركی معروف شد ، هلندی ها یكی از تولیدكنندگان روناس بودند، همچنین آثاری از گیاه روناس در یک کارگاه رنگرزی واقع در «یورک York» مربوط به قرن دهم میلادی یافت شده است.
«ویکتوریا افشار» عقیده دارد: «این بوته نخستین بار توسط سودا گران عرب به اسپانیا و برای دومین بار پس از قرون وسطی توسط اهالی جلفای اصفهان به اروپا برده شد.»7
بازرگانی ونیزی که در سال 913 ﻫ. ق. در ایران ساکن بوده است می نویسد: «در این شهر [خوی] رنگ سرخ لاکی به مقدار فراوان میسازند و آن را از ریشه های سرخی فراهم میکنند که در زیر زمین است و با بیل و کلنگ بیرون می آورند و سپس به هرمز میفرستند و از این ریشه ها برای ساختن و به کار بردن رنگ سرخ در غالب نقاط هندوستان بهره می جویند.»8 گیاه بیان شده همان روناس می باشد. «ویکتوریا افشار» می گوید: «صدور روناس از آذر بایجان به هندوستان به احتمال زیاد یا به دلیل کافی نبودن و یا پایین بودن کیفیت رنگ آنها بوده است.»9
«rose madder» یك رنگ هنری روی بشقابها توسط اساتید از زمان رنسانس تا كنون بوده است. «madder» نام تجاری روناس در اروپاست.
«شاردن Chardin» در سفرنامه اش به فراوانی این گیاه در ایران اشاره کرده و عنوان می کند که از این گیاه برای رنگرزی و نقاشی استفاده می شود. 10
به گفتهﻯ «ویكتوریا افشار» رنگ روناس در هر منطقه از ایران نامی متفاوت دارد، برای مثال به آذری «بویاخ» نامیده می شود که به معنی رنگ كردن خامهﻯ قالی است؛ در مناطق دیگر هم نامهای دیگری دارد که این امر نشان دهندهﻯ قدمت این رنگ در ایران و خاورمیانه است.

[چرو]

انار به گواهی تاریخ، میوه بومی ایران است و گسترش آن به دنیا از این کانون عملی گشت. انار بین ۴۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، در ایران کاشته می شد. در كتب مقدس چندين بار از آن نام برده شده است، مانند قرآن که 3 بار نام انار در آن ذکر شده است.
«هومر Homer» شاعر معروف يونانی در كتاب خود (ایلیاد و اوديسه) از آن نام برده است . معروف است كه حضرت سلیمان باغی پر از درخت های انار داشته كه به آن عشق می ورزيده است. طبق گفتهﻯ «دیوس کوریدس Dioscorides»(فیزیکدان یونانی)، در قرن اول میلادی از گل انار برای رنگرزی استفاده می شده است. در مورد تاریخچهﻯ انار مطالب زیادی وجود دارد ولی در مورد استفاده از آن در رنگرزی، مطالب اندکی بیان شده است.
قسمتهای مختلف این میوه، مانند گل و پوست در رنگرزی به کار برده می شوند. انار به دلیل ثبات رنگیش از دوران باستان به عنوان رنگ یا جوهر به کار رفته است. رنگ انار به آسانی پاک نمی شود و همین ثبات بالا باعث شده است که از این گیاه گاهی به عنوان دندانه هم شود. در ایران از گل ها و میوه های نارس انار رنگ قرمز و از پوست خشک شدهﻯ آن، رنگ زرد به دست می آوردند. اروپاییان از آن رنگ سیاه یا قرمز می گرفتند و به صورت جوهر از آن استفاده می کردند.
در سفرنامهﻯ «شاردن Chardin» در ادامهﻯ صحبت در مورد حرفه رنگرزی، عنوان شده که صمغ و پوست درخت انار از ازبکستان وارد می شود ولی ایران خود منبع این درخت می باشد.

[چرو]

اسپرک ( ورث )
Reseda Luteola

گیاه یک ساله یا چند ساله تا اندازه ای کرک دار ، سبز کمرنگ به اندازه 20 الی 60 سانتیمتر .
گل : زرد رنگ ، کاسه برگهای خطی ، نیزه ای گل آذین خوشه ای .
مشخصات برگ : برگهای متناوب و ساده
موسم گل فروردین و اردیبهشت .
انتشار جغرافیایی : البرز ، تهران ، اطراف کرج ، قزوین ، منجیل ، شیرین سر ، آذر بایجان ، سراب ، خراسان ، تربت حیدریه ، شیراز .
این گیاه در آسای میانه و ایران به صورت وحشی و خود رو یافت میشود و حدود پنج هزار سال است که برای رنگرزی از آن استفاده میشود و رنگ حاصل از آن دارای ثبات کم نظیری است .
اسپرک نرمی و لطافت خاصی به الیاف پشمی و ابریشمی میبخشد نوع اهلی آن که برای استفاده از ماده رنگی ان کشت میشود ، دارای بوته ای به رنگ سبز روشن و شاخه های بلند و باریک به طول یک متر و نیم است .
نوع وحشی آن دارای شاخ و برگ زیاد و گل کم است و در اراضی مرطوب و شنزاردیده میشود . بهترین مناطق برای رشد این گیاه نواحی خراسان و کرمان و یزد است .
تمام قسمتهای گیاه دارای ماده رنگی است ولی ریشه آن کمتر از سایر قسمتها دارای ماده رنگی است و گلهای آن فراوانترین منبع رنگ محسوب میشوند ماده رنگی آن جوهر کارتامیک (Carthamic) است .
در ماههای آخر بهار و اوایل تابستان تخم اسپرک را در زمین میپاشند و پس از آنکه بزرگ و بارور شد آن را میچینند و در آفتاب خشک میکنند این عمل باید پیش از ریختن شکوفه ها انجام شود . از گیاه تازه نیز میتوان برای رنگرزی استفاده کرد . قسمت ریشه را که ماده رنگی کمتری دارد جدا میکنند و از بقیه قسمتها پس از خرد کردن استفاده میکنند . برای گرفتن رنگ باید مثل اغلب گیاهان آن را ساعتی جوشانید و پس از صاف شدن مورد استفاده قرار داد.

[چرو]

گنیما - موره
مشخصات:
گنیما گیاهی است علفی، پایا و ساقۀ آن در زمستان خشک می شود و از بین می رود.
فصل رویش: این گیاه در بهار مجدداً سبز می شود.
انتشار جغرافیایی: این گیاه در سرتاسر شمال ایران و در نواحی مرطوب به فراوانی می روید. نام محلی این گیاه در مناطق نور و کجور و مازندران گنیما است. در مورد این گیاه گفته می شود که در گذشته از آن به عنوان دارو استفاده می شده است.
خواص: برای استفاده از رنگرزی ساقۀ گیاه را در فصل پاییز جمع آوری و در آفتاب خشک می کنند و سپس آسیاب می کنند و در کیسۀ نفوذدار می ریزند و در جای خشک نگه می دارند.

طرز دندانه کردن:
طریقۀ اول: دندانه کردن با زاج سفید (سولفات آلومینیوم)
طریقۀ دوم: دندانه کردن با زاج سیاه (سولفات آهن)
طریقۀ اول:
اندازه:
پشم سفید خالص 1000 گرم
آب سنگین 25 برابر وزن الیاف
زاج سفید خالص 10 گرم
ابتدا حمام رنگ را گرم کنید و زاج سفید را در حمام بریزید و در حرارت 70 درجۀ سانتی گراد پشم سفید مرطوب را وارد حمام رنگ کنید. حدود یک ساعت با حرارت 80 درجۀ سانتی گراد حرارت دهید. سپس حمام را خاموش کنید و به حال خود بگذارید تا حمام خنک شود. سپس ابتدا پشم ر با آب نیمه گرم و بعد با آب سرد شستشو دهید و خشک کنید.
طریقه دوم:
اندازه:
پشم سفید خالص 1000 گرم
آب سبک 30 برابر وزن الیاف
زاج سیاه 2 گرم
ابتدا حمام رنگ را گرم کنید و زاج سیاه را در آن بریزید؛ در حرارت 70 درجه پشم سفید خالص و نمدار را وارد حمام رنگ کنید؛ حدود 15 دقیقه با دمای 80 درجه حرارت دهید و در سایه خشک کنید.

[چرو]

تیره سرخاب
چوکی سرخاب- سرخاب کوکی (پلم ریز نقش)
گیاهی علفی، قوی و پایا به ارتفاع 50 تا 100 سانتی متر، با شاخه های فراوان.
گل: کوچک، سفید مایل به صورتی با 4-5 کاسبرگ پایا.
میوه: تقریباً کروی ار.
انتشار جغرافیایی: شمال: تقریباً در تمامی نواحی کازنداران، گیلان، گرگان که معمولاً در کنار جاده ها و در جوار پلم می روید.
مشخصات: این گیاه را می توان به سه بخش تقسیم کرد:
1. مرحلۀ گل دادن که به صورت خوشۀ انگور و گل ابریشم است.
2. مرحلۀ ریزش گل که به رنگ سبز است.
3. مرحلۀ رسیدن دانه ها و میوه که شباهت بسیاری به خوشۀ انگور دارد.
رنگ: رنگ این گیاه در تماس با دست به آسانی پاک نمی شود و 5 تا 15 پرچه ی کم و بیش پیوسته، به رنگ بنفش متمایل به سیاه.
موسم گل: اردیبهشت – مرداد علامت آن تا مدتی در دست باقی می ماند.
این گیاه از نظر دارویی مصرفی ندارد و به اعتقاد افراد بومی سمی است و حتی حیوانات از خوردن آن پرهیز می کنند. فرق این گیاه با گیاه پلم این است که دانه پلاخوم بعد از رسیدن و خشک شدن به صورت پوکی در می آید، در صورتی که دانۀ سرخاب بعد از رسیدن و خشک شدن به صورت دانۀ پر و کروی باقی می ماند.
رنگرزی با سرخاب
1. دندانه کردن
2. طریقۀ رنگرزی
دندانه کردن:
اندازه:
پشم سفید خالص 1000 گرم
آب سبک 20 تا 30 برابر وزن الیاف
زاج سفید 10 گرم
پس از گرم کردن حمام رنگ زاج سفید را اضافه می کنیم. در حرارت 70 درجۀ سانتی گراد پشم سفید مرطوب را وارد حمام رنگ می کنیم. مدت یک ساعت در دمای 80 درجۀ سانتی گراد حرارت می دهیم. بعد از خاموش کردن حمام و خنک شدن ابتدا آب کلافها را می گیریم، شستشو می دهیم و در سایه خشک می کنیم.

طرز رنگرزی:
در پایز ساقه های سرخاب را جمع آوری می کنیم و دو روز در آفتاب قرار می دهیم. دانه های رنگی را از ساقه ها و برگ ها جدا می کنیم و در ظرفی با قدری آب می جوشانیم

[چرو]

رنگ سازی سنتی
استفادهازمواد معدنی وآلی( گیاهی و جانوری)،به منظوراستفاده ازرنگ آنها درایران از سابقهای طولانی برخورداراست و حداقل جوامع ساکن درایران ازهزاره ی هشتم به بعدازموادرنگزا استفاده می کردند و همراه با تجارب انسان به تدریج دامنه استفاده ازرنگ ها گسترش یافت ودر امور مختلف بکار گرفته شد. مدارک و شواهد نشان می دهد که عمده رنگ های مورد استفاده هنرمندان درزمینه های کاشیکاری،قالیبافی ودیگرمنسوجات، تذهیب و تشعیر، شامل تعدادی رنگ مشخص است. به طورمثال مرکب خوشنویسی و طراحی را از دوده ی چراغ می ساختند؛ دوده ی چراغ را با صمغ عربی می آمیختند. مرکب ضد آب را با« توتیا» (سولفات آهن) و روغن«مازو» می ساختند. بیشتر رنگ ها ازمواد معدنی بود، مثلا شنگرف وسولفید جیوه برای ساخت رنگ های قرمز، لاجورد وآزوریت برای رنگ آبی، مرمرسبزبرای رنگسبز وانواع اخرا برای رنگ های زرد وقهوه ای وسرخ بکار می رفت؛ رنگ سفید را نیزازگچ یا کربنات سرب تهیه می کردند. برخی رنگ ها را به صورت اشکانی از قرمزدانه و«تیل» هم بکارمی بردند. تمام رنگها را با ماده کمکی از صمغ عربی به هم می آمیختند واز طلا به شکل «زرورق» یا براده ای آمیخته با چسب حیوانی استفاده می شد.
مهم ترین رنگ سرخ مورد مصرف دررنگ سازی «روناس» است که ازریشه بوته روناس بدست می آ ید. ریشه روناس از وقتی دو ساله شد مورد استفاده قرارمی گیرد. این گیاه در هفت سالگی دارای مقداررنگ بیشتری است و رنگ آن ارغوانی سیر است و هرچه گیاه جوانتر باشد رنگ آن به قرمزسفالینه ای می گراید.از دیگر رنگ های قرمز مایل به ارغوانی، رنگی است که ازریشه هوایی گیاه چوبه می گیرند. رنگ سرخ تند ویژه ای نیزازلاک بدست می آید که محصول فرعی صمغ لاک است.
یکی از رنگ های زرد، گل رنگ است که از گلبرگ خشک شده وکوبیده ی آن جهت ساخت زرد لیمویی استفاده می شود، ازدیگرزردها زرد زعفران است که ازکلاله زعفران بدست می آید که بسیارگران بوده وبیشتر برای ابریشم بکار می رود. یکی دیگرازانواع زرد، زردچوبه است که به آن زعفران هندی نیزمی گویند از شیره پوست انارنیززرد ملایمی بدست می آید. دیگر زردهای مورد استفاده دررنگرزی سنتی زردی است که ازگل میمون بدست می آید یا ازتوتهای کوهی نرسیده که مایل به نارنجی است. زرد«گندل» نیزاز گیاه«گندلاش» و زرد پاییزی ازبرگ مو بدست می آیند.

رنگ آبی، تقریبا منحصرا از«نیل» بدست می آید که ازبرگهای گیاه رنگ «وسمه» تولیدمی شود. دیگر آبیها برگ قیطران به رنگ ارغوانی-آبی که ازبرگ گیاه گرفته می شود و درصورت ثابت شدن بوسیله اوره، رنگ آبی فیروزه ای بدست می دهد.
سبزچینی ازدوگیاه از خانواده خولان بدست می آید. ازترکیب زرد گل میمون و «نیل» نیزسبزی بدست می آید که به سبز«نبی» معروف است.

از پوست گردو رنگ قهوه ای بدست می آید و اگراین قهوه ای مجددا با روناس رنگ شود رنگ شتری بدست می آید. رنگ شتری دیگرازپوست کوبیده اناروپوست بلوط بدست می آید. اگر الیافی را که قبلا با نیل سورمه ای کرده اند با ترکیب جوهرمازو و زاج زرد رنگ درست کنند رنگ مشکی سیربدست می آید.