مینیاتور یا نگارگری

[چرو]

مهرگان، شاگرد خلف فرشچیان

استاد مجید مهرگان از هنرآموزان استاد فرشچیان بوده که هم اکنون نیز با وجود درجه استادی، مشتاق آموزش و شاگردی استاد است. در این مقاله با این هنرمند شهید بیشتر آشنا می شوید.

تاریخ ایران سرشار ازحكایت‌هایی است كه مربوط به استادان و شاگردانشان می‌شود، روابط معنوی كه شور و عشقی وصف ناپذیر را پدید آورده و مثال افسانه‌های باستان زبانزد خاص و عام ، در تاریخ حفظ می‌شوند. در دنیایی كه روابط اجتماعی با بهره‌های مادی سنجیده می‌شود هنوز هم روایت علاقه و احترام میان استادان و شاگردانشان مایه دلخوشی است.
استاد مجید مهرگان در سال 1324 در شهر رشت متولد شد. وی طراحی و نگارگری را نزد استاد « اكبر تجویدی» و «محمود فرشچیان» آموخت. پس از فارغ‌التحصیلی در رشته گرافیك از دانشكده هنرهای تزیینی به عنوان استاد نقاشی ایرانی به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد. تدریس در هنرستان دختران و پسران، مدیریت هنرستان هنرهای زیبای پسران، عضویت در شورای عالی ارزشیابی هنر، عضو هیأت داوری و انتخاب جشنواره های فجر را در چهار دوره و ... در كارنامه فعالیت‌های خود دارد. استاد مهرگان نمایشگاه‌های متعددی را در سراسر جهان برگزار كرده است. دارا بودن مدال درجه 1 هنر از موسسه اکو، دریافت درجه یک هنری(دکترا) در رشته نگارگری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از افتخارات استاد مهرگان است.
چندی پیش میهمان انسان وارسته‌ای چون «مجید مهرگان» یكی از استادان چیره دست نقاشی ایرانی بودم تا گفت و گویی در زمینه كاری ایشان داشته باشیم. استاد در غم از دست دادن فرزند كمی خموده به نظر می‌رسید اما هنگامه سخن از استاد چشمانش می‌درخشید و گرچه خود هم‌اكنون در مقام و جایگاه والایی در حوزه نگارگری یا نقاشی ایرانی قرار دارد اما به طور خستگی ناپذیری از استاد و كارهایش سخن گفت.
آشنایی شما با استاد فرشچیان از چه زمانی آغاز شد؟
سن و سال كمی داشتم كه وارد حوزه نقاشی ایرانی شدم و ابتدا در محضر استاد فرشچیان به یادگیری نقاشی ایرانی پرداختم و بسیاری از اوقات خود را با استاد می‌گذراندم.
البته پس از فارغ‌التحصیلی‌ام از دانشكده موفق شدم تا بورسیه‌ای برای ادامه تحصیل در كشور ایتالیا بگیرم كه متاسفانه به علت مشكلات شخصی قادر به ادامه تحصیل نشدم. استاد فرشچیان به طور مداوم سفارش می‌كردند تا من ادامه تحصیل بدهم و در آن هنگام هم خیلی مرا تشویق می‌كردند تا از این بورسیه استفاده كنم ایشان معتقدند كه اگر می‌خواهیم در زمینه هنر پیشرفت كنیم باید بر علم و اطلاعات خود بیافزاییم و من همیشه سعی می‌كنم هنگامی كه می‌خواهم اثری را با مضمونی خاص به تصویر بكشم ماه‌ها درباره آن تحقیق ‌كنم.
در این سال‌ها ویژگی ممتاز استاد فرشچیان را در چه دیدید؟
نقوش تزیینی ایرانی بسیار وسیع و متنوع است و در هیچ جای دنیا مثل و مانندی ندارد. امتیاز استاد فرشچیان احاطه بر تمامی این نقوش است. به علاوه اینكه در آن زمان كه در محضر استاد فرشچیان شاگردی می‌كردم هر سئوالی كه از ایشان می‌پرسیدم بدون درنگ و بدون آنكه حساسیتی به خرج دهند به سئوالات من پاسخ می‌دادند و در واقع تمام ریزه‌كاری‌ها و نكته‌هایی كه در نقاشی ایرانی بود با كمال میل و مسرت، آموزش می‌دادند.
آیا شما تنها شاگرد استاد فرشچیان محسوب می‌شوید؟
خیر، هم زمان با آقای كاشیان از محضر استاد بهره‌مند می‌شدیم كه متاسفانه ایشان نقاشی ایرانی را رها كردند، همچنین زنده یاد صراف بودند كه مهارت بی‌نظیر در نقاشی داشتند. بعدها نیز محمد باقر آقامیری نزد ایشان تعلیم گرفتند. البته در دانشگاه نیز ایشان تدریس می‌كردند اما شاگردانی كه مثل ما به صورت مستمر نزد ایشان كار كرده باشند،‌ نمی‌شناسم.

روزی من چند پرنده مشابه كار استاد كار كردم و خیلی هم برای آن زحمت كشیدم یادم هست وقتی استاد این كار را دیدند به من گفتند كه هیچ وقت از كار من تقلید نكن. اگر هزار سال كار كنی در آخر می‌گویند كار فرشچیان است؛ برای خودت سبك و سیاقی جداگانه داشته باش. این شد كه من تلاش كردم سبكی بسیار متفاوت از ایشان داشته باشم و همچنان كه در نقاشی‌هایم می‌بینید هیچ یك از آثارم با كارهای استاد فرشچیان مشابهتی ندارند. من از نكاتی كه ایشان می‌گفتند هنوز نیز بهره‌ می‌برم و از گذشته نظرشان را درباره كارهایم جویا می‌شدم و در كارهای جدیدی كه انجام می‌دادم از توصیه‌های ایشان استفاده می‌كردم و در واقع حساسیتی كه در من ایجاد كردند شاید از خودشان هم بیشتر شد و باز هم می‌گویم اگر روزی مجددا ایشان قرار شود در كارگاهی آموزش دهند من بازهم در آن ثبت نام می‌كنم و حاضرم مجددا شاگردی كنم.

ویژگی غیركاری كه در استاد دیدید، چه بوده است؟
یكی از خصوصیات استاد فرشچیان «شناخت» است. ایشان فردی معتقدند كه از گذشته بر روی اعتقادات خود پایبند بوده و بر همین مبنا كار می‌كردند و به نظر من این یكی از ویژگی‌های بارز شخصیتی ایشان است.
من اوقات بسیاری را از گذشته در كنار ایشان سپری كردم و خاطرات زیادی از ایشان دارم. روزی من چند پرنده مشابه كار استاد كار كردم و خیلی هم برای آن زحمت كشیدم یادم هست وقتی استاد این كار را دیدند به من گفتند كه هیچ وقت از كار من تقلید نكن. اگر هزار سال كار كنی در آخر می‌گویند كار فرشچیان است؛ برای خودت سبك و سیاقی جداگانه داشته باش. این شد كه من تلاش كردم سبكی بسیار متفاوت از ایشان داشته باشم و همچنان كه در نقاشی‌هایم می‌بینید هیچ یك از آثارم با كارهای استاد فرشچیان مشابهتی ندارند. من از نكاتی كه ایشان می‌گفتند هنوز نیز بهره‌ می‌برم و از گذشته نظرشان را درباره كارهایم جویا می‌شدم و در كارهای جدیدی كه انجام می‌دادم از توصیه‌های ایشان استفاده می‌كردم و در واقع حساسیتی كه در من ایجاد كردند شاید از خودشان هم بیشتر شد و باز هم می‌گویم اگر روزی مجددا ایشان قرار شود در كارگاهی آموزش دهند من بازهم در آن ثبت نام می‌كنم و حاضرم مجددا شاگردی كنم.
درباره سبك و سیاق استاد فرشچیان كمی برایمان بگویید.
استاد فرشچیان برای خود سبك و سیاقی خاص دارد. ایشان گرایشی به ناتورالیسم داشته و طبیعت در آثار ایشان بسیار زنده جلوه می‌كند. من تمامی كارهای ایشان را دوست دارم و اصولا از سبكشان لذت می‌برم ضمن آنكه ایشان در طراحی بسیار خبره و چیره دست هستند و هر كدام از كارهایشان از دیگری متفاوت است. باید اذعان داشت هنوز هم ما همتای فرشچیان نداریم و باید او را پدر نقاشی ایرانی معاصر بشناسیم.
در مورد كار اخیر استاد یعنی طراحی ضریح حضرت اباعبدالله (ع) هم كمی توضیح دهید
شورایی از سوی «ستاد بازسازی عتبات عالیات» در قم تشكیل شد این شورا مركب از هنرمندان تراز اول در رشته هنرهای سنتی بود. در این شورا من و آقای رجبی نیز حضور داشتیم، قرار شده بود تا برای سه ضریح امام حسین (ع) ، امام حسن عسكری(ع) و حضرت علی‌(ع) طرحی آماده شود و پس از تایید این شورا و تصویب به مرحله اجرا در بیاید. كل اعضای شورا بر این اعتقاد بودند كه تنها كسی كه می‌تواند این كار را بر عهده داشته باشد استاد فرشچیان است زیرا بالاتر از ایشان در طراحی ایرانی وجود ندارد. بعضی اوقات در هنگام طراحی این ضریح من به همراه ایشان به قم می‌رفتم زیرا می‌خواستند بر كار نظارت داشته باشند و حتی نظر مرا می‌پرسیدند و به حق كار ایشان بسیار زیبا و شكیل است.
آیا استاد هزینه‌ای برای طراحی ضریح دریافت كردند؟
خیر، استاد فرشچیان این كار را به صورت یك نذر انجام دادند و وجهی دریافت نكردند. گرچه مسافرت برای سلامتی ایشان بسیار مضر است اما ایشان برای اتمام كار، سالی دو بار به ایران سفر می‌كردند تا كار را به نحو احسن به پایان ببرند.

[چرو]

نگارگری در دوره شاه اسماعیل

(931-907هـ.ق)

با شروع سلطنت شاه اسماعیل اول ، دوران طلایی حکومت صفویان آغاز شد. شاه اسماعیل مقر حکومت خود را در تبریز قرار داد. کارگاه شاهی به دستور وی تشکیل و طبع نسخ خطی مصور آغاز شد. در این مقاله به معرفی کتب مصور شده در دوره حکومت وی خواهیم پرداخت.

خمسه نظامی

خمسه ی نظامی که تصویر گری آن برای "باربر" ، پسر بایسنقرمیرزای تیموری آغاز شده بود، در نهایت نیمه تمام ماند و سرانجام به دست یکی از امیران شاه اسماعیل به نام "نجم الدین مسعود زرگر رشتی" رسید.

در ایام او تصاویر متعددی به آن اضافه شد که بر یکی از تصاویر آن تاریخ 910 هـ.ق آمده است. تصاویر صفوی این نسخه را می توان اغلب با دستار بلند مشاهده کرد. 1

یک کتاب خطی به نام ظفرنامه ی شرف الدین علی یزدی با مینیاتورهای آزاد ولی کامل به وسیله ی خطاط خمسه ی نظامی دوباره نویسی شده است. این نسخه که اکنون در موزه ی کاخ گلستان تهران نگهداری می شود ، فتوحات تیمور را نشان می دهد و تاریخ آن 1529میلادی (حدود 935 هـ.ق) است

برای دیدن تصاویر در اندازه اصلی بر روی آنها کلیک کنید.

داستان جمال و جلال

نسخه نویسی داستان جمال و جلال نوشته ی محمد عاصفی که در کتابخانه ی "آپسالا" 2 نگهداری می شود ، در عهد تیموریان در هرات آغاز شده و در سال 908 هـ.ق به پایان رسیده است. از 34تصویر این اثر ، دو تصویر به سال های 909 و 910 هـ.ق باز می گرددکه هیچ یک به سبک بهزاد و هرات نیستند. در عوض همه ی آن ها شاخ و برگ پر پشت و انبوه نقاشی ترکمن تبریز و پوشش سر شاخص دوره صفوی را دارند . احتمالا نسخه ی مصور تمام شده را از هرات به تبریز آورده و تصاویر جدید را به آن افزوده اند.3

ظفرنامه شرف الدین علی یزدی

یک کتاب خطی به نام ظفرنامه ی شرف الدین علی یزدی با مینیاتورهای آزاد ولی کامل به وسیله ی خطاط خمسه ی نظامی دوباره نویسی شده است. این نسخه که اکنون در موزه ی کاخ گلستان تهران نگهداری می شود ، فتوحات تیمور را نشان می دهد و تاریخ آن 1529میلادی (حدود 935 هـ.ق) است. در صفحه ی آخر این کتاب ، سلطان محمد خطاط ، میرعضد مذهب و بهزاد مصور این کتاب معرفی شده اند. با این حال می توان در انتساب این نسخه به بهزاد تردید کرد . بخشی از برگی مصور در این کتاب ، ایلچیان اروپا و پسر سلطان مراد عثمانی را نشان می دهد. از ویژگی های این نقاشی وجود ابرهای حلقوی چینی، درختان طلایی و کلاه مخصوص قزلباش ها بر سر افراد است.4

عباد الله بهادری ، محقق هنر نگارگری معتقد است که هرات در اوایل حکومت شاه اسماعیل و شاه تهماسب مرکز اصلی نگارگری صفویان بوده است. بهزاد در این سال ها هنوز در هرات سکونت داشته و کارگاه های این شهر را اداره می کرده است. نسخه هایی چون "ظفرنامه" و "خمسه نظامی931 هـ.ق" زیر نظر او و همکارانش چون شیخ زاده و قاسم علی در هرات مصور شده است. او می گوید : " پس از آنکه عبیدالله خان ازبک هرات را در سال 935 هـ.ق تصرف کرد، بهزاد و شاگردانش رهسپار تبریز شدند."

دیوان امیرعلی شیرنوایی

برگی از دیوان امیرعلی شیرنوایی وجود دارد که سفر اسکندر به دریای مغرب و صحنه ی شکار مرغابی را شنان می دهد، این برگ در تبریز و در سال 1526م (حدود 931 هـ.ق) مصور شده است. تصویرگری این تابلوی نقاشی که در حال حاضر در کتابخانه ملی پاریس است، به شیخ زاده ، شاگرد بهزاد نسبت داده شده است. متن برگ یاد شده به زبان ترکی و با خط نستعلیق نوشته شده است.

دیوان حافظ سام میرزا

از شاهکارهای دوره ی اولیه ی نگارگری صفوی پنج مینیاتور است که "دیوان حافظ سام میرزا" ، برادر شاه تهماسب را زینت بخشیده اند. سام میرزا پسر کوچک شاه اسماعیل بود که در سال 1517م (حدود 922 هـ.ق) متولد شد .دیوان سام میرزا مربوط به اوایل زندگی اوست. موزحین از روی تصویر سام میرزا که در زیر طاقی بر تخت نشسته و القاب وی بر بالای آن نگاشته شده است تاریخ این کتاب را در حدود 1533م(حدود939 هـ.ق) تعیین کرده اند.

این نگاره امضای سلطان محمد را همراه دارد. بنابر گفته ی دوست محمد یکی از معاصرین سلطان محمد ، این استاد در کشیدن خال های پلنگ مهارت خاصی داشته است. بیشتر تصاویر این کتاب، امضای سلطان محمد را دارد و تنها یک نگاره که موضوع آن موعظه در مسجد است امضای شیخ زاده را دارد.5

شاهنامه سربزرگ

شاهنامه ای در سال 931 هـ.ق مصور شده است . این نسخه دارای سنت های نگارگری ترکمن می باشد. این کتاب دارای 27نگاره است و در مرکز مردم شناسی سنت پترزبورگ نگهداری می شود. ظاهرا این نسخه به وسیله ی شش نگارگر تصویر شده است. در تصاویر شاهنامه ی مزبور افراد با کلاه های قزلباش نمایانده شده اند. به دلیل سرهای بزرگ شخصیتهای نمایانده شده در این شاهنامه به آن شاهنامه ی سربزرگ می گویند.

در زمان شاه اسماعیل مصور کردن شاهنامه ای دیگر آغاز شد که احتمالا با آمدن شاه تهماسب به تبریز در سال 928 هـ.ق برخی از تصاویر آن کامل و بقیه به سرپرستی شاه تهامسب به اتمام رسید. به همین دلیل این شاهنامه را در مقاله ای دیگر و در دوره سلطنت شاه تهماسب معرفی خواهیم کرد.

پی نوشت‌ها:

1- بلر، ص191

2- Uppsala شهذی در مرکز سوئد

3- بلر،ص191

4- گری، ص116

5-همان