صنایع دستی و انواع آن

[چرو]

هنر ترمه بافی

ترمه پارچه ای ظریف است که از کرک یا پشم یا ابریشم طبیعی و مصنوعی و با استفاده از طرح های اصیل و سنتی به وسیله دستگاه های بافندگی بافته می شود. در این مقاله می توانید با این هنر که یکی از هنرهای دستی کهن ایرانی است بیشتر آشنا شوید.

چنین به نظر می رسد که بافت ترمه به عنوان یکی از ظریف ترین و زیباترین محصولات دستباف از اوایل دوره صفویه در ایران رواج یافته است.دستگاه ترمه بافی از نوع چهاروردی است و برای بافت ترمه نیاز به یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره کش است. استاد کار در قسمت پایین و پشت دستگاه می نشیند و گوشواره کش در بالای دستگاه استقرار می یابد و کارش انتخاب و تعیین نخ های مخصوص برای ایجاد نقش برروی پارچه و هدایت نخ ها به پایین برای انجام کار بافت است لذا طرح های زیبایی که بر روی ترمه مشاهده می شود، حاصل همکاری و هماهنگی استاد کار بافنده و گوشواره کش است.
در گذشته نقش‌های ترمه را به روش انگشتی ایجاد می‌کردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار می‌رفت) استفاده می‌شود. ترمه‌بافی از اوایل دوران صفویه در اصفهان رواج داشته ولی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در استان یزد بافته می‌شود و در استان‌های دیگر به فروش می‌رسد. بسیاری از فروشندگان در استان اصفهان و تهران برای اینکه مشتری‌های خود را حفظ کنند پارچه‌ها را بافت استان خود اعلام می‌کنند.
رنگ های مصرفی در ترمه و به خصوص متن آن را عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی و سیاه تشکیل می دهد و طرح هایی که در ترمه کاربرد دارد، طرح هایی نظیر بته جقه، بته خرقه، شاخ گوزنی، بته بادامی، بته سروی، راه راه، امیری و... می باشد.اصولا پارچه ترمه به سبب بافت منحصر به فرد خود و به دلیل تراکم زیاد، پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه می باشد. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگ ترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است.زیرا قسمت های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها بوده و به راحتی آن ها را جذب می کند.
همچنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که دیگر پارچه های پشمی در برابر بیدزدگی محافظت می شود، می بایست در نگهداشت ترمه اقدام شود. برای شست وشوی پارچه های ترمه در صورتی که از رنگ ثابت گیاهی برخوردار باشد از هر نوع محلول شوینده ای می توان استفاده کرد.از ترمه به عنوان پرده ای، بقچه، رومیزی، جانمازی و در تهیه انواع لباس های زیبا استفاده می شود.ضمن این که از این پارچه ظریف به صورت تکمیلی آن می توان کیف های زنانه و مردانه و نیز پشتی تولید کرد.
مراحل بافت ترمه :

الف) مواد اولیه مصرفی :

نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است .معمولا ترمه از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا میتوان آنرا با هر رنگی که دلخواه است رنگ آمیزی نمود .پشم ترمه باید مرغوب باشد و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران و کشمیر دارای پشمهای نرم و محکم خوبی بوده و تا حد زیادی براق و سفید است و بهترین پشم گوسفند در ناحیه پهلوها – شکم – پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا این پشمها برای بافت ترمه استفاده می گردد .نحوه آماده کردن – ریسیدن و رنگرزی کردن و بافتن پشم در قرن 16 میلادی در ایران پیشرفت زیادی کرد . دوره شاه عباس صفوی را می توان دوران اوج و شکوفایی صنعت ترمه بافی عنوان کرد ، به دلیل اینکه شاه عباس طراحان برجسته ای را از چین وارمنستان به ایران دعوت کرد تا هنر نوین خود را به ایرانیان تعلیم دهند به همین دلیل ترمه های آن زمان زیبایی و برجستگی خاصی پیدا کرد .
ب) شستن پشم : پس از تهیه مرغوب ترین پشم ، اولین قدم تمیز کردن پشم از چربی و چرک موجود ومحلول در آن است ، که باید قبل از رنگرزی انجام شود .ایرانیان معمولا قبل از اینکه پشم گوسفندان را قیچی کنند حیوان را 10 دقیقه در آب میشویند سپس برای جدا کردن مواد چربی از پشم آن را دربازها (قلیا)خیس کرده و سپس چندین بار با آب می شستند تا با اینکار ناخالصی ها پاک و پشم براق گردد .


ج ) سفید کردن پشم : در ایران از دو روش برای سفید کردن پشم استفاده میشود .
روش اول : پشمها را در چمنزار پهن می کردند تا پس از جذب شبنم و تبخیر آن در روز سفیدتر گردد و این عمل را چندین مرحله انجام می دادند .
روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد برای سفید کردن پشم .

اصولا پارچه ترمه به سبب بافت منحصر به فرد خود و به دلیل تراکم زیاد، پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه می باشد. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگ ترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است.زیرا قسمت های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها بوده و به راحتی آن ها را جذب می کند.

د)ثابت کردن رنگ : بعد از اینکه پشم ها به اندازه کافی سفید شدند ، نوبت رنگ نمودن آنهاست که یکی از مهمترین مراحل تهیه پشم برای بافت ترمه می باشد . چون رنگهایی که مستقیم بکار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهای ایران برای رفع این مشکل ، از موادی بنام دندانه استفاده می کردند . دندانه ماده شیمیایی معدنی است که توانایی جذب رنگ را در پشم افزایش می دهد .برای اینکه دندانه واکنش مطلوب خود را در رنگرزی کسب کند باید قبلآ خالص گردد . رایج ترین دندانه ها که در ایران بکار می رفتند عبارتند از : زاج سفید ـ قلع ـ روی ـ کلر ـ سرب و سولفاتهای دیگر که مواد معدنی و مازوج و برگ سماق و غیره که مواد گیاهی بودند .
ه) رنگرزی به وسیله رنگهای طبیعی و گیاهی : رنگ ترمه های ایرانی معمولا از گیاهان طبیعی تهیه می شود .این رنگ ممکن است از ریشه ، تنه ، برگها ، گل ، میوه و یا پوست گیاهان بدست آید . چون حفظ پارچه های ترمه پشمی بسیار مشکل است و در اثر رطوبت و بید از میان رفته اند و اطلاعات کمی از رنگ آنها باقی مانده است.
انواع ترمه

انواع ترمه های ایرانی و کشمیری بشرح زیر می باشند:


1- شال چهارقدی : اندازه آن 5/1*5/1 می باشد و برای روسری یا بقچه بکار می رود که هم لچک ترنجی آن متداول بوده و هم نوع گلدار آن

.
2- شال راه راه : که بر دونوع است :
الف) شال راه راه پهن
ب) شال راه راه باریک
که هرکدام نوع مصرف خودش را متناسب با سلیقه افراد در استفاده از آنها دارد .


3- شال اتابکی : از نوع کشمیری است و از پشم بسیار لطیف بافته می شود.


4- شال بندی : نقشه آن شبیه لانه زنبور است و داخل هر خانه یک گل یا یک بته می خورد



5- شال محرمات : به نوعی شال راه راه گفته می شود که پهنای رههای آن متفاوت است .


6- شال کشمیری : به انواع شالهای بافت کشمیر گفته می شود که معروفترین آن نقشه بته جقه ،نقشه شاخ گوزنی و نقشه درختی می باشند.


7- شال زمردی : نوع اعلای شال کشمیری است که زمینه نیلی با نقشه بته جقه و رنگهای بسیار زنده بخصوص رنگ سبز زمردی دارد.


8- شال کرمان : به تمام شالهای بافت کرمان گفته می شودو انواع گوناگون دارد .


9- شال امیری : همچنانکه از نامش پیداست از انواع درباری و اعلای شالهای کشمیری است عموما نقش بته جقه و شاخ گوزنی آن دیده شده است .


10- شال یزدی : ترمه های یزدی به ترمه های بافت منطقه یزد گفته می شود که اکثرا یا راه راه هستند و یا گلهای شاه عباسی می خورند که قدیمی و نایاب هستند.

[چرو]

ایرانیان در جشنواره هنری مسکو

جمهوری اسلامی ایران برای نخستین بار در پنجمین جشنواره هنری بین المللی "سنت های فراموش نشدنی" مسکو حضور یافته و آثار هنری و صنایع دستی کشورمان در این جشنواره مورد استقبال فراوان قرار گرفته است.

رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مسکو به نمایندگی از طرف کشورمان در این جشنواره بین المللی شرکت دارد و نمونه هایی از صنایع دستی فاخر ایرانی را در معرض نمایش قرار داده است.
این جشنواره بین المللی روز سه‌شنبه 12 دی با حضور 8 کشور و برخی از جمهوری ها و مناطق روسیه در محل گالری دولتی بیلیایوای شهر مسکو آغاز به کار کرد و به مدت یک ماه ادامه خواهد داشت.
در این جشنواره نمونه هایی از سنن و هنرهای بومی و ملی کشورهای مختلف به نمایش درآمده و در قالب کارگاه های آموزشی و برخی دیگر از مراسم هنری و فرهنگی، با تاکید بر حفظ و حراست از پیشینه سنن فرهنگی و ملی اقوام و کشورها، برنامه های متعددی به اجرا در می‌آید.
مارینا بوشویووا" رییس گالری هنری بیلیایوا با ذکر اهداف و چشم انداز آینده این جشنواره، تلاش در راستای حفظ و حراست از فرهنگ ها و سنت های ملی و بومی را یکی از مهم ترین اهداف این جشنواره دانست.
وی با استقبال از حضور جمهوری اسلامی ایران که برای اولین بار در این فستیوال شرکت دارد، نسبت به توسعه همکاری های مرکز متبوع وی و رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران ابراز امیدواری کرد.
ابوذر ابراهیمی رایزن فرهنگی ایران در مسکو نیز در سخنانی با تشکر از مسئولان برگزار کننده این جشنواره که زمینه حضور ایران را در آن فراهم آورده اند، هنر و فرهنگ را زبان مشترک تمام انسان ها دانست و با تاکید بر معنویت نهفته در هنر ایرانی، ابراز امیدواری کرد آثار به نمایش گذاشته شده از هنر ایرانی در این جشنواره مورد توجه علاقمندان قرار گیرد.

در این جشنواره نمونه هایی از سنن و هنرهای بومی و ملی کشورهای مختلف به نمایش درآمده و در قالب کارگاه های آموزشی و برخی دیگر از مراسم هنری و فرهنگی، با تاکید بر حفظ و حراست از پیشینه سنن فرهنگی و ملی اقوام و کشورها، برنامه های متعددی به اجرا در می‌آید.

در پنجمین جشنواره بین المللی "سنت های فراموش نشدنی" مسکو در غرفه کشورمان انواع صنایع دستی ایران مانند آثار خاتم کاری، تابلوهای مینیاتوری، ظروف میناکاری و رومیزی های قلمکاری عرضه شده است تا بخشی از توانمندی های گسترده ایران در این عرصه ها به علاقمندان معرفی شود.
در بخشی از غرفه نیز برخی لباس های سنتی مردم این به نمایش در آمده است.
استقبال از غرفه ایران در جشنواره هنری بین المللی "سنت های فراموش نشدنی" مسکو در نخستین روز آغاز به کار آن چشمگیر بود.
در این جشنواره همچنین آثاری از هنرهای دستی کشورهای مختلف مانند ژاپن، اندونزی، مجارستان و لیتوانی به نمایش گذاشته شده و به مدت یک ماه پذیرای دوستداران و علاقمندان فرهنگ و هنر کلان شهر مسکو خواهد بود.

[چرو]

سفال و سفالینه

بی شک یکی از قدیمی ترین هنرها و صنایع بشری سفالگری است که در مواردی حتی به اعتبار کشف نمونه هایی از آن قدمت و پیشینه تمدنی را هم تعیین کرده اند. در این نوشتار می توانید با پیشینه این هنر و نحوه ساخت آن بیشتر آشنا شوید.

روش چرخکاری همراه بااستفاده از چرخ سفالگریمی باشد. در روش دوغابی که برای تهیه سرامیک به کار می رود، دوغاب تهیه شده در قالب هایی از جنس گچ ریخته شده و به این وسیله به آن شکل می دهند. پس ازاجرا سفال و سرامیک خام حاصل را درکوره با دمای 950 الی 1000 درجه سانتی گراد می پزند. فراورده حاصلرا بیسکوئیت می نامند که برای مراحل لعابدادن و انواع رویه آرایی ها و تزئین استفاده می شود

اولین نمونه های سفالی مربوط به 8000سال قبل از میلاد مسیح است که بدون استفاده از چرخ ساخته شده است و در کنار آتش و بدون کوره پخته می شده است.
در بسیاری از موارد انسان اولیه به تقلید از سبدهایی که با استفاده از ترکه نازک درختان ساخته میشده است سفالینه ها را می ساخت و در برخی از موارد از سبدها بعنوان قالب استفاده می کردند.در 3500ق.م چرخ سفالگری ساده ای اختراع می شود که موجب تحولی شگرف در هنر سفال می گردد.
پس از آن انواع تکنیکهای تزئین و رویه آرایی مثل نقاشی، حکاکی و برجسته کاری روی سفال به وجود می آید. پس از کشف چرخ، پیدایش و کاربرد لعاب مهمترین تحول در زمینه سفالگری محسوب می شود.
فلات ایران با تنوع اقلیمی خود باحتمال زیاد یكی از مهمترین خاستگاههای اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. روند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقاط عطف این روند بدون تردید در پیدایش سفال در حدود هزاره هشتم پ.م در منطقه زاگرس مركزی و پیدایش چرخ سفالگری و تعامل كوره های سفال پزی در هزاره چهارم پ.م نمود پیدا كرده است.
سفال (سفالینه)

این اصطلاح، بنابر تعریف لغتنامه‌ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته هستند، مانند كاسه، كوزه، و غیره... همچنین سفالینه، سفال ساخته شده را می‌گویند. سفالین نیز شامل انواع اشیایی است كه از سفال می‌سازند. اصطلاح اروپایی" سرامیك" نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، كه از واژه یونانی (Keramikos) كه خود از (Keramon) به معنی خاك رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می‌شود. معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی كه در آنها به كار رفته بدل چینی می‌نامند. سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل نیاز و شعور آدمی، در به كار گیری عوامل طبیعت است، و از آنجا كه مواد اولیه آن شامل: خاك، آب، و آتش در سرزمین‌های محل سكونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسكونی انسان مشاهده می‌كنیم. كهنترین اشیا سفالی بدست آمده از كاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط گنج دره در استان كرمانشاه است؛ كه تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد.

سفالین نیز شامل انواع اشیایی است كه از سفال می‌سازند. اصطلاح اروپایی" سرامیك" نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، كه از واژه یونانی (Keramikos) كه خود از (Keramon) به معنی خاك رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می‌شود

سفالگری، هنری است كه به صورت (شكل) سنتی طی هزاران سال اصول فنی ارزشمند خود را تا به امروز حفظ كرده است. علاوه برارزش‌های هنری با بررسی دقیق این آثار، امكان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌آید. بنابرآنچه گذشت، باید سفال را به عنوان تجلی فعالیت ذهن و خلاقیت و ابداع هنری انسان‌های گذشته ارج نهاد. زیرا سفالگری هنری همگانی بوده كه نه تنها سلیقه ابداع كننده، بلكه نشانه‌های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد، و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، اقوام و ادوار مختلف است. زیرا هر ملتی برای تزئین سفال‌های خویش، نشانه، اشكال و تزئینات ویژه خود را به كار می‌برده است. برای تامین منظور باستان‌شناسان با بهره‌گیری از هنر طراحی و تكنیك‌های دقیق، باستان‌شناسان می‌كوشند به قطعات و اشیا مختلفی كه از مناطق باستانی بدست می‌آید، جان داده و با به تصویر كشیدن تمام نقوش به كار رفته در سفالینه‌ها به تعیین دوران مورد نظر پرداخته، به اسرار هنر و بسیاری از ناشناخته‌های زندگی آن دوران پی می‌برند.
انواع خاک سفالگری

ماده اولیه کار سفالگری گل است که از ترکیب انواع خاکها با آب به دست می آید.
خاکهای مورد مصرف به دو دسته تقسیم می شوند: اولیه مثل کائولین، خاک سفید، و خاک آستون ور که برای ساخت سرامیک به کار می روندو خاکهای ثانویه مثل رس که برای ساخت سفال به کار می رود.
محصولات سفال و سرامیک به طور معمول به روشهای مختلف ساخته می شوند که عبارتند از: روش فشاری، روش ورقه ای، روش لوله ای، روش چرخکاری،روش دوغابی. که روشهای فشاری، ورقه ای، لوله ای بیشتر با مهارت دستان هنرمند و استفاده از قوه ذوق و خلاقیتوی شکل می گیرد.

[چرو]

البسه سنتی مردم فارس

یکی از هنرهای دستی و سنتی ایران، دوخت انواع البسه محلی است که با انواع تزیینات رودوزی زیبا تزیین می شود و نه تنها دارای هویتی فرهنگی و ایرانی است بلکه نشان دهنده نوع پوشش و اقلیم هر منطقه از ایران عزیزمان است. در این نوشتار می توانید با البسه محلی استان فارس آشنا شوید.

اگر چه مشغله‌های زندگی ماشینی این روزها به زندگی سنتی شهرها و بخش‌ها و روستاها و عشایر مردم استان فارس نیز رسوخ کرده و نوع پوشش را در سراسر استان فارس تحت تاثیر قرار داده است.
اما هنوز پوشش محلی و سنتی در استان فارس خصوصا در بین مردم روستا و عشایر رواج دارد و لباس‌های محلی در بسیاری از روستاهای استان فارس به شیوه و شکل سنتی آن دوخته و پوشیده می‌شود.
یک نمونه از لباس‌های محلی و سنتی مردم استان فارس لباس عشایر است. پوشاک زنان عشایر شامل کلاهک، آرخالق، تنبان، پاپوش، روسری، پیراهن، دامن (قر) است که بیشتر در رنگ‌های بسیار شاد و متنوع و الهام گرفته از طبیعت تهیه می‌شود.
پوشاک مردان عشایر نیز شامل کلاه، پیراهن، آرخالق، شال کمر، چقه و کپنک است.
رخت گشاد یا لباس محلی اوز:

یکی از لباس محلی زنانه بویژه لباس عروس در جنوب استان فارس توسط زنان هنرمند شهر "اوز" به نام خوس بافی رونق دارد.
برخی بر این باورند که این لباس توسط تعداد اندکی از زنان هنرمند شهر "اوز" دوخته می‌شود و صنعت خوس بافی را از کشور هندوستان به اوز آورده‌اند.
خوس از الیاف نقره‌ای تشکیل شده که بافته می‌شود و از آن برای تزئین شلوار، روسری، کلاه، پیراهن، جلیقه زنان و لباس کودکان استفاده می‌شود.
اما برخی معتقدند دقیقا مشخص نیست منشا این لباس از کجاست. اگر به لباس‌های محلی در جنوب استان فارس از حوالی فیروز آباد تا مناطقی قریب به بستک توجه کنیم همه آنها شامل دامنی بلند و گشاد و پیراهنی بلندکه تا روی باسن می‌پوشانده است بوده‌اند.
در خود اوز هم تا یک صد سال پیش از این لباسی شبیه به آن مرسوم بوده و لباس عادی مردم حساب می‌شده است. ولی آنچه که به رخت گشاد تمایز می‌بخشد فراوانی زینت‌آلات و طلاهایی است که با آن آمیخته شده است. زینت‌هایی که بیشتر با آرایش رقصندگان معابد هندی شبیه است.
از طرفی قیمت بالای کل این لباس حکایت از این دارد که این لباس خاص بوده است و همه‌گیر شدن استفاده از آن بعدا اتفاق افتاده است. امری که حتی تا حالا هم باقی مانده که همه رخت گشاد ندارند و عده ای در مواقع ضرور از دیگران قرض می‌گیرند.

یک نمونه از لباس‌های محلی و سنتی مردم استان فارس لباس عشایر است. پوشاک زنان عشایر شامل کلاهک، آرخالق، تنبان، پاپوش، روسری، پیراهن، دامن (قر) است که بیشتر در رنگ‌های بسیار شاد و متنوع و الهام گرفته از طبیعت تهیه می‌شود.

برخی از قسمت‌های رخت گشاد یا لباس محلی اوز:

· کره باغی: کلاه خوص دوزی شده

· دسمال کچه: دستمال حریر سه گوش که زیر گلو بسته می شود

· بَلَ: روسری بزرگ خوص دوزی شیفون

· جُمَ: پیراهن با یقه و سر دست زری دوزی اطلسی

· نِنتای گشاد: دامن بلند اطلسی با حاشیه دوزی نقره و زری

· جُلُوی: تسمه پهن از طلا که زیر گلو و دور سر بسته می شود

· شیخپ: گلوبند بزرگ از طلا و دانه های درشت سنگهای قیمتی

· چنار: یکی ار دایره های بزرگ طلایی از گلوبند

· برگک: آویزهای طلایی کوچکی که به چنار متصل است

· اشرفی: سکه های طلا که در گلوبند است (اشاره به عهد اشرف افغان)

· گًز: میله‌های طلایی که در گلوبند است (اشاره به غازی که لقب تیموریان است)

· ماهک: آویز از طلا که پیشانی را می پوشاند

· هَلّ: آویز از مروارید که پیشانی رامی پوشاند

· چُمبُر: دسبند بزرگ طلایی با برجستگی خار مانند

· پتری: حلقه طلایی که به پره بینی بسته می شود

· کُوش سغری: کفش چرمی با نوک باریک و با زنگوله (کفش ساغری)

· میلی: حلقه نقره ای برای زینت مچ پا با دانه های درشت از سنگهای قیمتی

این لباس زیبا حالا به نماد اوز و لارستان بدل شده است.

لباس‌های محلی مردان و زنان قشقایی جاذبه‌های خاصی دارد و آوازه آن تا دوردست‌ها نیز رفته و امروزه به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی این قوم تبدیل شده است.
ایلاتی‌ها نیز در گذشته دارای آرخالق و شال و کلاه‌های بدون لبه و نمدی بوده‌اند و در عصر پهلوی ناچار شدند مثل دیگران لباس یک شکل بپوشند.

[چرو]

هنرنمایی با درخت خرما

در این نوشتار می توانید با برخی از هنرهایی که در ساخت آنها از درخت نخل خرما استفاده می شود آشنا شوید.

در طبیعت کمتر درختی می‌توان یافت که مانند نخل همه اجزای آن مفید و قابل استفاده باشد.
میوه نخل به صورت‌های مختلف قابل نگهداری و مصرف است و از شاخ و برگ آن نیز همچون هیزم برای گرم کردن و پختن استفاده ‌می‌شود.
شاخه‌های خشک نخل در پوشش سقف خانه‌ها و احداث خانه‌های مخصوص (کپری) به کار می‌آید و از برگ آن ــ هم خشک و هم تر ــ انواع فرش، ظرف و وسایل زندگی ساخته می‌شود.
در این مقاله به انواع وسایلی که از شاخ و برگ نخل ساخته می‌شود اشاره خواهد شد.
بادبزن
بادبزن به شکل مستطیل و یا مربع در اندازه‌های مختلف ساخته می‎شود و دارای دسته‌ای است که آن را در دست می‌گیرند و باد می‌زنند.
ساختن بادبزن به دقت و ظرافت طبع نیازمند است، از این رو معدودند کسانی که در فن بادبزن‌سازی مهارت دارند.
در گذشته که بازار بادبزن رونق داشت بعضی‌ها وقتی برای انجام کار یا دید و بازدید از منزل خارج می‌شدند، یک عدد بادبزن با خود همراه می‌بردند تا در طول راه گرما را از خود دور سازند.
بی دری
بر وزن دیگری ظرفی است کوچک برای نگهداری خرما با گنجایش تقریبی یک تا دو کیلو که از برگ تازه نخل و من باب تفنن بافته و ساخته می‌شود.
بی دری را به عنوان یک شیء مورد علاقه کودکان می‌ساختند و بچه‌ها با شوق و ذوق کودکانه آن را در فصل تابستان از خرمای دلخواه خود پر می‌کردند تا زمستان فرا رسد.
بی دری سال‌هاست که فراموش شده زیرا نه بزرگ‌ترها حوصله بافتن آن را دارند و نه در کودکان اشتیاقی برای پر کردن آن وجود دارد.

یک سر پروند دارای شکاف است که سر دیگر را از آن می‌گذرانند و گره می‌زنند.

برای بالا رفتن از نخل، پروند را دور کنده گره می‌زنند و کسی که می‌خواهد بالا برود در آن قرار می‌گیرد و با دو دست، دو طرف آن را می‌گیرد و در حالی که خود در دایره داخل پروند قرار گرفته است، از نخل بالا می‌رود.

پری
بر وزن دری ظرف خرما را گویند که گنجایش 6 من خرما دارد و به صورت گرد و دراز دوخته می‌شود. برای بافتن پری برگ خشک نخل (پیش) را از شاخه جدا کرده مدتی در آب خیس می‌کنند تا نرم شود.
پروند
طنابی است کلفت و محکم، بافته شده از برگ نخل که طول آن ممکن است دو تا سه متر باشد و مهم‌ترین وسیله بالا رفتن از نخل‌های بلندقامت به شمار می‌آید.
یک سر پروند دارای شکاف است که سر دیگر را از آن می‌گذرانند و گره می‌زنند.
برای بالا رفتن از نخل، پروند را دور کنده گره می‌زنند و کسی که می‌خواهد بالا برود در آن قرار می‌گیرد و با دو دست، دو طرف آن را می‌گیرد و در حالی که خود در دایره داخل پروند قرار گرفته است، از نخل بالا می‌رود.
تک
به فتح «تا» نوعی فرش است که از برگ خرما و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود. یک نوع آن که به تک فرش شهرت دارد به عرض 5/1 تا 2 متر و به طول 15 تا 20 متر بافته می‌شود که در مراسم عروسی و روضه خوانی و غیره به کار می‌رود.
نوار تک توسط زن‌ها بافته می‌شود اما در دوخت آن هم زن و هم مرد ممکن است سهیم باشند. از تک در پوشش سقف اتاق نیز استفاده می‌شود.

جامش
بر وزن کاوش به معنی جارو است که از به هم پیوستن شاخه‌های ظریف و کوچک نخل ساخته می‌شود. در ترکیب آن «جا» به معنی مکان و «مش» به معنی پاک‌کننده به کار رفته است.
زیرپایی
وسیله‌ای است برای نشستن به قطر بیست سانتی‌متر و دایره‌ای‌شکل که از برگ نخل بافته می‌شود و چون به مقدار کافی بافته شد به صورت گرد آن را پیچیده و می‌دوزند.
زیرپایی در واقع یک نوع سه‌پایه کوتاه بدون پایه است و در هر جای منزل می‌توان آن را مورد استفاده قرار داد.
سواس
نوعی پای‌افزار محلی است که از رشته‌های تازه و مرغوب «سیس» می‌بافند و به دمپایی‌های امروزی شباهت دارد، با این تفاوت که در قسمت عقب بندی دارد که پا را در خود محکم نگاه می‌دارد.
کارگران در قدیم سواس می‌پوشیدند و امروزه از آن نشانی نیست.
شلوت
نوعی حصیر گرد به قطر متوسط یک‌متر است که از برگ خرما بافته می‌شود و معمولا زیر منقل می‌اندازند تا ذرات آتش و خاکستر به فرش آسیبی نرساند.

نوار تک توسط زن‌ها بافته می‌شود اما در دوخت آن هم زن و هم مرد ممکن است سهیم باشند. از تک در پوشش سقف اتاق نیز استفاده می‌شود.

در موارد اضطراری از آن همانند یک سینی بزرگ استفاده می‌شود و سفره شام یا ناهار را روی آن می‌چینند.
کفات
ظرف بسیار بزرگی است برای نگهداری غلات. کفات در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود و به شکل یک خمره بزرگ است.
گنجایش متوسط کفات 250 تا 300 کیلو غله است. از روزی که آسیاب‌های کوچک محلی از کار افتادند و آردهای بسته‌بندی شده به بازار آمدند، کفات به دست فراموشی سپرده شد.
مشکو
مشکو کوچک‌ترین ظرف خرماست که آن نیز بازیچه کودکان بود و صد البته که فعلا راه به جایی نمی‌برد و محلی از اعراب ندارد.

[چرو]

هنر سنگ تراشی

پیشینه هنر سنگ‌تراشی به‌ 4500 سال پیش از میلاد می‌رسد و کشف ‌‌ظروف‌ سنگ نشانگر آن است‌ که‌ در این ایام تراش اشیا مختلف مصرفی‌ و تزئینی از سنگ سبز در‌ کرمان رواج داشته که‌ البته هنوز هم‌ این‌ نوع سنگ استخراج و به‌ مشهد فرستاده‌ می‌شود.

به طور کلی باید گفت که‌ سنگتراشی‌ در ایران قدیم‌ بیشتر به‌ تهیه وسایل‌ کشاورزی‌ و آلات و‌ابزار شکار و کندن پوست‌ حیوانات اختصاص داشته و لوازم‌ سنگی به دست‌ آمده از غار‌ مسکونی‌ کمربند یا غار هوتو در نزدیکی بهشهر که‌ متعلق به‌ 11000 تا 8000 سال قبل از‌ میلاد مسیح است نیز دلالت‌ بر همین امر دارد.
سنگ در ساختن بناهای تاریخی و آثار‌ باستانی‌ هم‌ نقش بسیار مهم و اساسی‌ داشته است‌. از جمله مهمترین‌ ابنیه تاریخی می‌توان‌ از کاخ‌های دوران هخامنشی و حجاری‌های دوره‌ ساسانی‌ نام برد.
تخت جمشید نمونه‌ بارزی‌ ‌از صنعت سنگبری دوره‌ هخامنشی است‌. به ط‌وری که از دو اتاق خزانه‌ تخت جمشید بیش از 600 ظرف سنگی سالم‌ و شکسته بدست ‌‌آمد.
در دوره‌ اشکانیان نیز ‌سنگبری رایج‌ بوده‌ و نمونه‌ آن در بیستون و در قسمت پائین حجاری‌ بزرگ‌ داریوش وجود ‌داشته و بعدها که‌ طاقچه‌ای بر روی‌ آن کنده‌اند تقریبا محو شده است‌.
سنگتراشی‌ دوره‌ ساسانی‌ را از کنده‌کاری‌ و نقوش برجسته بر روی‌ چهار سنگ می‌توان شناخت ‌‌که بیشتر آن‌ها در دامنه کوه‌های فارس‌ بوجود آمده است‌.
نمونه‌های متعددی‌ از سنگتراشی‌ که‌ در موزه‌های مختلف جهان باقی‌ مانده نشا‌نه هائی‌ بارز از کنده‌ کاری‌های با ارزش‌ ‌دوران اسلامی را به دست‌ می‌دهد.
از جمله می‌توان از سنگ ‌قبری که‌ در سال 532 هجری تهیه شده و هم‌ اکنون در موزه‌ هنرهای زیبا بوستن موجود ‌است‌ و با طرح‌های خانه‌ و نوشته‌های گوناگون تزئین شده و نیز نمونه‌های از سنگ مرمر که‌ در ‌حال حاضر در موزه‌ متروپولیتن نیویورک‌ نگهداری‌ می‌شود، اشاره کرد.
با وجود آنکه به‌ نظ‌ر برخی‌ از محققان و باستان شناسان ایران‌ سرزمین سنگ است و منابع‌ سرشاری‌ از انواع سنگ‌ها همچون مرمر و سنگ گندمی‌ و سنگ ‌سیاه (که‌ در تخت جمشید بکار رفته) ویش‌ یزدی‌ و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا‌را دارد، باید گفت که‌ علیرغم‌ این‌ فراوانی‌ سنگ در معماری‌ و هنر ایران پایگاهی‌ نسبتا فرعی‌ داشته ‌و شاید در این‌ امر شکل پذیری گل‌ سفال که‌ با ذوق‌ ایرانیان سازگارتر بوده‌ بی‌ تاثیر نبوده ‌‌است‌.

هنر سنگتراشی در امروز

امروزه‌ دو مرکز اصلی سنگتراشی‌ در ایران، قم‌ و مشهد است‌ و هم‌ اکنون در‌شهرهای مذکور عده‌ای از افراد در مراحل‌ مختلف استخراج سنگ سنگ بری، سنگتراشی‌ و‌ حکاکی‌ روی‌ سنگ اشتغال دارند.
سنگتراشان در مشهد از انواع سنگ‌ها نظ‌یر مرمر،‌ نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید استفاده‌ می‌کنند که‌ صرفنظر‌ از سنگ سبز بقیه از معادن‌ موجود در استان خراسان تامین می‌شود.
مصرف سنگ سیاه‌ مشهد بعلت ارزانی‌ و نقش پذیری زیاد بوده‌ و نزدیک‌ به‌ 70 درصد سنگتراشان این‌ نوع سنگ را‌ مصرف می‌کنند ولی‌ سنگ سبز کرمان به علت گرانی‌ و نیاز به‌ صرف وقت‌ زیاد جهت تولید ‌محصول مصرف کمتری دارد و فقط برای ساخت‌ اشیا تزئینی بکار می‌رود.
سنگتراشان قم‌ از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده‌ می‌کنند و قابل‌ ذکر است‌ که‌ ‌سنگتراشان در هر دو شهر علاوه‌ بر انواع سنگ که‌ شرح آن گذشت‌ از مواد دیگری نظ‌یر گچ‌،‌ چسب سنگ، رنگ‌ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده‌ می‌‌کنند و آلات و ابزار‌ متداول‌ در کارگاه‌های سنگتراشی‌ معمولا بسیار ساده‌ و ابتدائی‌ بوده‌ و شامل‌ وسایلی نظ‌یر‌ چرخ سنگتراشی‌، الماسه‌، پرگار، قلم آهنی سوهان اره‌ و غیره است.
محصولات سنگی قم‌‌ که سفید رنگ‌ است شامل‌ شمعدان، گلدان، سینی، کاسه‌، بشقاب، پایه‌ آباژور، چراغ خواب، تابلو، شکلات خوری‌، گلاب پاش و مجسمه در طرحها و اندازه‌های‌گوناگون است.

تخت جمشید نمونه‌ بارزی‌ ‌از صنعت سنگبری دوره‌ هخامنشی است‌. به ط‌وری که از دو اتاق خزانه‌ تخت جمشید بیش از 600 ظرف سنگی سالم‌ و شکسته بدست ‌‌آمد.

محصولات سنگی مشهد را از نظ‌یر کیفیت به‌ سه‌ دسته میتوان تقسیم کرد:
1) فرآورده‌های سنگ سیاه مشهد عبارت‌ است‌ از کاسه‌ بشقاب، شکلات خوری‌، گلدان، ‌لیوان پایه‌ دار، لیوان ساده‌ و فنجان که‌ بیشتر به صورت‌ منقوش بوده‌ اغلب به‌ طرحهای گل‌،‌کاروان و غیره مزین‌ است‌.
2) فرآورده‌های سنگی مصرفی‌ که‌ شامل‌ دیزی، هاون‌ و غیره است‌‌
‎3) اشیائی‌ که‌ از سنگ سبز کرمان و مرمر ساخته می‌شود. این‌ مصنوعات بیشتر تزئینی بوده‌ و ‌قیمت بالایی دارند و انواع متداول‌ آن شامل‌ قلم دان، جای‌نوار، چسب، گلدان، پایه‌ پرچم‌ و... در اندازه‌های مختلف است‌.
در مشهد برای تولید فرآورده‌های سنگی پس‌ از استخراج سنگ از معدن با استفاده‌ از‌ اره‌های دو سر اقدام به‌ برش آن به‌ قط‌عات کوچک‌ کرده‌ و پس‌ از حمل آن به‌ کارگاه‌های ‌سنگتراشی‌ بر اساس نقشه تقریبی می‌تراشند سپس توسط‌ دستگاه تراش آنرا به‌ شکل‌اصلی و موردنظ‌ر در می‌آورند.

آخرین‌ مرحله تولید سوهان کاری‌ است‌ که‌ پس‌ از این‌ عمل‌محصول به صورت‌ مط‌لوب در می‌آید. به منظور ایجاد نقوش مختلف در فرآورده‌های سنگی پس‌‌از سوهان کاری‌ آن را در اختیار قلمزن قرار می‌دهند و قلمزن تصویر مورد سفارش‌ را با‌استفاده‌ از قلم‌های آهنی روی‌ سنگهای سیاه حکاکی‌ می‌کند و به‌ این‌ ترتیب مراحل‌ مختلف ‌ساخت‌ مصنوعات سنگی شامل‌: استخراج سنگ از معدن، تقسیم سنگ به‌ قط‌عات کوچک‌،‌ تراش سنگ به اندازه‌ اصلی با دستگاه، سوهان کاری‌ قلمزنی‌ و حکاکی‌ محصول آماده‌ است.
‌محصولات مشهد به‌ ویژه محصولات زینتی آن، معمولاً به‌ شکلی حکاکی‌ شده عرضه‌ می‌شود.‌ در این‌ زمینه لازم‌ به‌ توضیح است‌ که‌ هر گاه صنعتگران بخواهند بشقاب یا کاسه‌ ای را با‌کنده کاری‌های اسگرافیت زینت دهند، روی‌ آن را با رنگ‌ مشکی می‌پوشانند و سپس به‌‌کمک قلم‌هایی‌ ظریف‌ و با دقت‌ و مهارت‌ کافی‌ روی‌ آن را به‌ اشکال مورد نظ‌ر می‌تراشند و در‌نتیجه، سط‌ح‌ رنگ‌آمیزی شده دست‌ نخورده‌ باقی‌ مانده و نقش، حالت‌ مشکی برجسته‌ای به‌‌خود می‌گیرد.
سنگتراشان قم‌ نیز به این‌ نحو عمل می‌کنند که‌ پس‌ از تحویل‌ سنگ در محل کارگاه و بریدن آن‌با اندازه‌ تقریبی محصولی‌ که‌ قصد تولیدش را دارند، ابتدا با کمک تیشه شکل ابتدائی‌ به‌‌آن می‌دهند و سپس بوسیله قلم‌های فلزی درشت‌ داخل‌ آن را خالی‌ می‌کنند و توسط‌‌ قلم‌های کوچکتر آنرا پرداخت‌ کرده و در مرحله نهایی‌ نیز برای صیقل دادن‌ سط‌ح‌ بیرونی ‌‌محصول از سوهان یا سنگ سمباده‌ استفاده‌ کنند.
در حال حاضر برخی‌ از کارگاه‌های سنگتراشی‌ تکنولوژی‌ را‌ برای سرعت‌ بخشیدن به‌ کارشان به‌ خدمت‌ گرفته آن و اغلب از دستگاهی‌ که‌ شبیه اره‌های‌ چوب بری است‌ استفاده‌ می‌کنند ولی‌ در هر حال باید گفت که‌ سنگتراشی‌ به‌ کار مداوم‌ و‌ تلاش زیاد نیاز دارد، از این رو در قیمت تمام شده یک‌ محصول سنگی عامل‌ کار نقش مهمی‌دارد و حدود 80 درصد قیمت را تشکیل می‌دهد.

[چرو]

صنایع دستی؛ اصالتی به بلندای تاریخ

نمایشگاه هنرهای دستی ری

نمایش توانمندی‌های هنرمندان ری هر ساله در نقاط مختلف کشور نمایشگاه‌ها و بازارچه‌هایی تحت عنوان صنایع دستی برگزار می‌شود اما برپایی چنین نمایشگاهی با هدفی والاتر از عرضه صنایع آغاز شده است و تفاوت عمده آن با سایر برگزاری‌ها در به نمایش گذاشتن نحوه تولید صنایع می‌باشد.

شهر ری با وجود داشتن بیش از 300 کارگاه تولیدی در زمینه صنایع دستی به خاطر نبود آگاهی مردم نسبت به قابلیت تولید صنایع دستی و آشنا نبودن آنها نسبت به صاحب سبکان و اساتید برجسته این کارگاه‌ها تنها در حد یک شهر زیارتی برای خود بین مردم جایگاه دارد و به خاطر همین ویژگی سال پیش به عنوان هشتمین شهر نمونه گردشگری شناخته شد.
از آنجا که صنایع دستی مکمل گردشگری است، مسوولان اداره میراث فرهنگی و اساتید صاحب فن برای نشان‌دادن توانمندی‌های هنرمندان شهر در فکر برپایی نمایشگاه‌هایی شدند که در آن مردم علاوه بر آشنایی با صنایع دستی با نحوه تولید آن نیز از نزدیک آشنا بشوند تا از این طریق بتوانند تعریفی از جایگاه مناسب صنایع دستی داشته باشد.
به گفته رئیس‌ اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهر ری، تعریف مناسب جز این نیست که مسوولان سازمان و شهرستان‌ با واقعیت‌های صنایع آشنا بشوند. ظاهر و تزئینات این نمایشگاه به صورت کاملا سنتی طراحی شده است؛ از بدو ورود با مجسمه‌های سنگی روبه‌رو می‌شوید که در دو طرف سالن وجود دارد. دیوارها تماما با تابلوهای معرق، منبت و مشبک هنرمندان تزئین شده است. در وسط سالن اول هم آثار سنگی و هم چوبی به نمایش در آمده. یکی از این آثار که طرح اولیه آن برای اولین بار خلق شده کاری است که استاد علائی با مشبک‌کاری به آن حجم داده است. در تمامی تولیدات مشبک پس از برش، تکه‌های چوب روی ظرف یا سطح از پیش تعیین شده چسبانده می‌شود اما این بار با این هنرمند توانسته است بدون هیچ زمینه‌ای با برش چوب‌ها و قرار دادن آنها حجمی به شکل گلدان ایجاد کند. در وسط سالن، ویترینی شیشه‌ای قرار دارد که در آن قفسه‌های گردان با سنگ‌های قیمتی و زینتی تراش داده شده تزئین شده است. در روبه‌روی این دکور و در انتهای سالن که مشرف به حیاط می‌شود، حوضچه‌ای با فواره‌های سنگی که گویی گردان آب را به اطراف آن می‌ریزد، منظره‌ای زیبا به محیط بخشیده است.

به گفته رئیس‌ اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهر ری، تعریف مناسب جز این نیست که مسوولان سازمان و شهرستان‌ با واقعیت‌های صنایع آشنا بشوند. ظاهر و تزئینات این نمایشگاه به صورت کاملا سنتی طراحی شده است

سمت راست کنار سالن با دو پله به قسمت دیگری منتهی می‌شود که آنجا هم با شومینه و میز سنگی در سمت راست و آثار مشبک، معرق، منبت، قلم‌زنی و طلاکوبی در وسط و سمت چپ تزئین شده است. در همین قسمت جایگاهی برای مهمانان قرار داده شده است و با پخش آهنگی‌ ملایم، از آنها پذیرایی می‌شود. بیرون و انتهای سالن اولیه مشرف به حیاط مربع شکل می‌شود. در سه گوشه حیاط کارگاه‌ها قرار گرفته‌اند، اولین قسمت کارگاه شیشه‌گری سنتی است که برادران بختیاری که از نامداران شیشه‌گری در ایران به شمار می‌روند به همراه استاد وفایی آنجا را اداره می‌کنند. در این کارگاه، سه کوره وجود دارد که کوره اول با 1300درجه دما خمیر را در درونش قرار می‌دهند. این کوره سه دهنه دارد که هر کدام خمیر را به یک رنگ درمی‌آورند. پس از آماده شدن خمیر را در قاشقکی که آب دستگاه است قرار می‌دهند تا یکنواخت شود.
سپس پس از شکل دادن و به حالت دلخواه درآوردن، آن را درون کوره دوم که گرمخانه یا تنش‌زدایی نام دارد 24ساعت می‌گذارند تا با دمای آن که حدود 500درجه است، شیشه به آرامی سرد شود و ترک بر ندارد. بعد از سرد شدن محصولات آنها به قسمت نقاشی و طراحی شیشه منتقل می‌شوند تا تزئینی روی آنها انجام گیرد. کوره سوم این کارگاه برای تولید محصولی است که فیوز نام دارد. در تولید این محصول شیشه‌های میز درب و پنجره به اندازه دلخواه بریده می‌شود و بعد خرده شیشه‌های رنگی که از قبل بریده و تهیه شده است را روی آن می‌چسبانند و طرح دلخواه خود را به اجرا می‌گذارند. سپس شیشه تزئین شده را در قالب مناسب داخل کوره پخت سوم قرار می‌دهند که دمایی بین 600-350درجه دارد. در قسمت کناری کارگاه معرق و منبت است که توسط استاد زنگنه مدیریت می‌شود. ساخت سازهای سنتی در مجاورت کارگاه معرق قرار گرفته است.
هنرمندان در این قسمت داخل چوب‌ها را خالی می‌کنند و بعد با تراشیدن آن، ساز را تهیه می‌کنند. قلم‌زنی و طلاکوبی، کارگاه دیگری است که با مدیریت آقای رضازاده یکی از صاحب‌سبکان این رشته در کنار غرفه سفالگری جای گرفته است. کارگاه حجاری و خراطی سنگ آخرین غرفه داخل حیاط است که داخل و روبه‌روی آن با صندلی‌های سنگی زیبا به همراه پیکره‌هایی زینت یافته است.

حوضچه‌ای که در انتهای سالن اولیه قرار دارد با آبراهی به درون حیاط ادامه یافته و راه وسط فضای باز با این آبراه پوشش داده شده است. وسط این آبراه باز هم حوضچه‌ای دیگر با فواره‌ای بزرگ‌تر قرار گرفته است. اثر شاخص این نمایشگاه حوضچه‌ای بزرگ سنگی است که گرداگردش فواره‌هایی جای داده شده است که آب را به صورت مایل به اطراف مجسمه داخل می‌ریزد. مجسمه وسط این حوضچه پیکره مردی گلف‌باز است که چوب گلف را به بالا برده و آماده زدن ضربه است، این اثر به سفارش شرکتی اسپانیایی توسط استاد حسن‌زاده ساخته شده است و بعد از اختتامیه به اسپانیا فرستاده می‌شود.
تاریخچه اولیه صنایع دستی

هرکدام از این قسمت‌‌ها تاریخچه‌ای دارند که بنای شکل‌گیری‌شان در درون آنها جای گرفته است.
شیشه‌گری سنتی

این هنر، تاریخی چند هزار ساله دارد. به نقل از روایات تاریخی اصل شیشه‌گری در زمان حضرت سلیمان شکل گرفته است. در آن زمان برای ساخت کاخی دیوها به دستور حضرت سلیمان کوره‌های شیشه‌گری را برپا کرده‌اند و قسمت‌هایی از آن را با این هنر تزئین کرده‌اند. بعضی از روایات منبع انتقال این هنر به دنیا را یونان در و بعضی دیگر ایران دانسته‌اند. شیشه‌گری در ایران از نیشابور آغاز شد و بعد به ری انتقال یافت و حدود دو هزار سال است که در این شهر قدمت دارد. در دوره‌های بعد شیشه‌گری منسوخ شد و پس از آن در سده اخیر توسط ایتالیایی‌ها به ایران آورده شد. پیشرفت این رشته در 30سال اخیر در ایران غیرقابل باور است؛ چراکه از شیشه‌گری صنعتی هم پیشرفت بالاتری داشته است. شیشه‌گری سنتی موسوم به بلورسازی است که از ابتدا شامل احتیاجات عمومی جامعه بوده و افراد با ساخت آنها کسب درآمد می‌کرده‌اند. از 69سال پیش هنرمندان این رشته به فکر افتادند تا کارگاه زنده شیشه‌سازی را به نمایش بگذارند که اولین‌بار همان 69سال قبل در نمایشگاه بین‌المللی دایر و بعد از آن در نمایشگاه‌های تخصصی ارائه شده است.
حجاری و خراطی سنگ‌

اولین هنر بشر، تراش سنگ بوده است. قبل از اختراع خط و با شروع غارنشینی، انسان‌ها برای انتقام پیام و رساندن منظور خود شکل‌هایی روی سنگ حک می‌کردند و اینگونه با هم ارتباط برقرار می‌کردند. به مرور با اختراع خط تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد احتیاج به کار گرفته شد. اوج هنر سنگ‌تراشی دوره رنسانس بود که در ایتالیا و یونان پیشرفت قابل توجهی داشت تا آنجا که در یونان افرادی مانند میکلانژ و لئوناردو سهم بسزایی در رشد این هنر ایفا کردند. خراطی سنگ با رشد تکنولوژی و ورود دستگاه‌های تراش پیشینه‌ای حدود 50سال را به خود اختصاص داده است.

به نقل از روایات تاریخی اصل شیشه‌گری در زمان حضرت سلیمان شکل گرفته است. در آن زمان برای ساخت کاخی دیوها به دستور حضرت سلیمان کوره‌های شیشه‌گری را برپا کرده‌اند و قسمت‌هایی از آن را با این هنر تزئین کرده‌اند. بعضی از روایات منبع انتقال این هنر به دنیا را یونان در و بعضی دیگر ایران دانسته‌اند. شیشه‌گری در ایران از نیشابور آغاز شد و بعد به ری انتقال یافت و حدود دو هزار سال است که در این شهر قدمت دارد.

طلاکوبی و فیروزه‌کوبی

فیروزه‌کوبی هنر نابود‌شده‌ای بود که ابتدا خاص خراسان بود. به‌طوری که فیروزه‌ها در نیشابور استخراج می‌شد و بعد در مشهد در کارگاه‌های مخصوص مورد تراش قرار می‌گرفت. در زمان‌های قدیم ظرف‌های مسی را با قلم‌زنی طلاکوبی می‌کردند و بعد یک لایه فیروزه را آغشته به چسب گیاهی مخصوص کرده و روی جاهای خالی گود شده قرار می‌دادند. آخرین فردی که در ایران به این هنر اشراف داشت 60سال پیش به علت اینکه فرزندانش تمایلی به فراگرفتن این پیشه نداشتند. به یکی از اقلیت‌های دینی این هنر را آموزش داد. بعد از آن، این تخصص در انحصار این مرد درآمده و او این هنر را به اصفهان منتقل می‌کند. آقای رضازاده یکی از هنرمندان پرتوان کشور برای بازگرداندن این هنر حدود پنج سال تحقیق انجام داد و بعد از تلاش فراوان توانست در زمینه‌ تولید داخلی و صادرات، این پیشه به کار گیرد. هنر طلاکوبی به خراسان، سمرقند و افغانستان اختصاص دارد که در این میان تعداد انگشت‌شماری از استادان ایرانی در این زمینه فعالیت دارند. در ایران به این هنر کمتر پرداخته شده و بیشتر استادان این رشته اهل افغانستان هستند. طلاکوبی در دو سبک ایرانی و افغانی است که تفاوت میان این دو در تذهیب و مینیاتور به‌کار گرفته شده در طلاکوبی ایران است.

[چرو]

هنرهای دستی در دشت قزوین

استان قزوین حدود یک درصد از مساحت کل ایران را تشکیل می‌دهد اما به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی همواره از نظر سیاسی و اقتصادی مورد توجه بسیاری از حکومت‌ها و فعالان عرصه اقتصادی بوده است. در این مقاله به مهم ترین فعالیت های صنایع دستی این استان با سابقه ی تاریخی آن پرداخته خواهد شد.

این استان که در چهارراه مواصلاتی شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب کشور و در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، همواره مرکز مبادلات اقتصادی با کشورهای گوناگون بوده و به همین دلیل محل تبادل آرا و اندیشه‌های مختلف و مهد پرورش شخصیت‌های بزرگ علمی، فرهنگی و هنری نیز بوده است.
دشت قزوین، منطقه‌ای که تپه سگز آباد در آن واقع شده است، مسیر اصلی ارتباط میان شرق و غرب و فلات بزرگ ایران بوده است. افزون بر آن، این منطقه از دیرباز (حدود هزاره ششم ق.م)، به لحاظ سکونت، مهاجرت و تردد برای مردمان ساکن در ایران اهمیت زیادی داشته است.
اگر بخواهیم به معیشت مردمان ساکن در دشت قزوین بپردازیم، صنایع دستی بخش جدایی‌ناپذیر این بررسی است. اساسا آنچه انسان‌ها به عنوان اسباب زندگی فراهم می‌کردند همان چیزی است که امروزه صنایع دستی خوانده می‌شود. با توجه به بررسی‌های انجام شده، سفالگری و فلزکاری بخشی از صنایع دستی دشت قزوین به شمار می‌رود.
1.سفالگری
سفالگری عمده‌ترین صنعت دست قابل بررسی است که از گذشته به یادگار مانده است. بررسی‌های تپه‌های تاریخی دشت قزوین به‌ویژه تپه‌های سگز آباد و قبرستان در خصوص هنر سفالگری به صورت زیر خلاصه شده است:
فرهنگ‌های دوران مس سنگی ایران که به صورت میانگین اواسط هزاره پنجم ق.م تا اواخر هزاره چهارم ق. م (ق.م 4500-3000 ) را در بر می‌گیرد، در بیشتر مناطق فلات ایران رایج بوده است.
اختراع چرخ سفالگری و استفاده از کوره‌های پیشرفته سفال‌پزی از مهم‌ترین پیشرفت‌های فنی تولید سفال در این دوره است. نمونه‌های بسیاری از سفال‌های منقوش با نقش حیوانات شاخدار و پرندگان و نقوش انسانی از تپه قبرستان قزوین به دست آمده است.
در آستانه تحولات عصر آهن در منطقه نیمه‌خشک ( حدود 1700 ق. م ) در ترکیب سفال‌های سگز آباد، سنت سفالگری جدیدی ( سفال‌های دورنگ و رنگارنگ) رایج شد.
2. فلز کاری
سیر تحول و پویایی فلزکاری کهن از هزاره ششم ق.م تا ظهور امپراتوری هخامنشی به بهترین وجه در دشت قزوین قابل مطالعه است.
نتایج باستان‌شناسی قدیمی‌ترین نمونه فلزات منطقه دشت قزوین نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این منطقه مس خالص طبیعی می‌ساختند.

نتایج باستان‌شناسی قدیمی‌ترین نمونه فلزات منطقه دشت قزوین نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این منطقه مس خالص طبیعی می‌ساختند.

بر اساس بررسی نمونه‌های مذکور اشیای مسی چکش‌کاری و بازپخت شده و دوباره کوبیده شده‌اند. از این یافته چنین بر می‌آید که مردمان منطقه مورد نظر در هزاره پنجم ق.م روش ابتدایی چکش‌کاری سرد را پشت سر گذاشته و به مرحله پیشرفته‌تری رسیده بودند.
اولین نمونه‌های آلیاژ مس از محوطه‌های باستانی منطقه مثل تپه حصار دامغان و تپه سگز آباد دشت قزوین مربوط به هزاره سوم ق.م کشف شده است.
نمونه‌های اولیه مته‌های مسی که مس چکش‌کاری و کوبیده شده در انتهای استخوان‌های حیوانات (استخوان‌های پرندگان‌) کار گذاشته می‌شد، از حفاری‌های تپه زاغه دشت قزوین (هزاره ششم ق. م) به دست آمده است. به استناد این یافته، دشت قزوین یکی از مراکز عمده فلزگری ابتدایی در منطقه شمال مرکزی ایران بوده است. در روند رو به گسترش فلزگری در منطقه، شواهد و آثار ذوب مس و ریخته‌گری با استفاده از قالب‌های گلی رو باز از تپه قبرستان دشت قزوین (هزاره چهارم ق.م) کشف شده است. تیغه‌های چاقو، تبر، اسکنه، قلم، سرنیزه، خنجر و ورقه‌های فلزی از جمله مصنوعاتی بودند که به این روش تولید می‌شدند.
از یافته‌های باستان‌شناختی می‌توان فهمید که فلزگران سگز آباد شناخت کافی از کانی‌های غنی آهن داشتند و به صورت انتخابی و آگاهانه این‌گونه کانی‌ها را از مناطق پیرامونی به محل ذوب منتقل می‌کردند. این یافته‌ها نشانه‌های بارز فلزگری آهن در تپه سگز آباد است. همچنین حداقل در دو نمونه کانی ، طلا دیده می‌شود که حاکی از استخراج فلز طلا در محوطه است.
مطالعه پراکندگی ذخایر کان‌سارهای فلزی اطراف دشت قزوین نشان می‌دهد که این منطقه با ذخایر غنی کان‌سارهای فلزی از جمله مس، آهن، سرب، روی و طلا احاطه شده است.

همه معادن شناخته‌شده به تپه سگز آباد نزدیک‌اند، به‌گونه‌ای که کاروان‌های حیوانی می‌توانستند سنگ‌های معدنی را به سگز آباد حمل کنند.
در این دوران فلزگران آهن از دو نوع قالب سنگی و گلی استفاده می‌کردند.
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد در محوطه باستانی سگز آباد امکانات لازم برای تولید آهن خام در کوره‌های ابتدایی وجود داشته است.
افزون بر آن، نشانه‌ها و شواهد ذوب و عمل‌آوری آهن به عنوان یک عنصر مهم در اقتصاد تولیدی عصر آهن کشف شده است.
با دست‌یابی به آلیاژ مفرغ در این دوران، کارایی مس بهبود یافت و از آلیاژ مذکور در سطح وسیعی برای ساخت ابزارهای تولید، ادوات رزم، زیور آلات و ظروف فلزی استفاده شد.
ساخت ابزارهای آهنی و مفرغی این امکان را به مردمان عصر آهن ایران داد که با مهارت بیشتری روی چوب، سنگ و استخوان کار کنند. از سوی دیگر، ابزارهای جدید فلزی به کامل شدن ابزارهای قدیمی کمک کرد. ذوب و عمل آوری آهن و دیگر فلزات همگی به افزارهای ویژه خود نیاز داشتند.
در نتیجه دست‌یابی به آهن، گروهی از مردم مهارت‌های خاصی در ساختن ابزار و وسایل آهنی کسب کردند.
زیورآلات فلزی این محوطه (تپه سگز آباد‌) در اشکال متنوع و گوناگون ساخته شده‌اند. اغلب گونه‌های زیورآلات فلزی از ورق‌های فلزی ساخته شده‌اند و تزئینات قلم‌زنی روی آن‌ها به کار رفته است. شیوه تزئین قلم‌زنی روی زیورآلات ساخته شده از ورقه‌های فلزی (مفرغ، طلا و نقره) رواج گسترده‌ای در نیمه غربی فلات ایران داشته است.

[چرو]

پارچه های كلاقه‌ای اسكو

سابقه تاریخی باتیك
باتیك كه واژه جاوه ‌یی (‌یكی از جزایر اندونزی) است به نوعی پارچه كه در كشور‌های جنوب و شرق آسیا تولید می شود اطلاق می گردد و بافته‌های باستان شناسی گواه تولید گونه‌یی از آن در مصر باستان نیز هست.
هنر باتیك در ایران به «كلاقه‌یی»‌ شهرت دارد و منطقه‌ی اسكوی آذربایجان مركز عمده‌ی تولید آن است. در گذشته تزئین پارچه به وسیله‌ی هنر باتیك با وسایل ابتدائی و ساده‌، مانند انواع مهرها و قالب ها انجام می شد و تولید كنندگان اینگونه پارچه‌ها به كمك رنگهای گیاهی البسه و سایر وسایل، پارچه‌ را تزئین می كردند.
بعدها وقتی بشر به فكر استفاده از رنگ آمیزی پارچه افتاد رنگرزان معمولاً بخشهایی از پارچه را گره می زدند یا به شكل خاصی می دوختند تا رنگ در آنها نفوذ نكند و پس از رنگ آمیزی، وقتی گره‌ها و یا نقاط دوخته شده باز می شد قسمتهای رنگ نگرفته به شكل نقوش نگاتیو ( نسبت به رنگ زمینه) باقی مانده و نوعی نقش و نگار به حساب می آمد.

با كشف ماده‌ ای گیاهی كه مانع نفوذ رنگ در الیاف پارچه می شد، قبایل بدوی اندونزی از آن به عنوان مایعی برای پوشاندن بعضی از قسمتهای پارچه استفاده نمودند و با تكمیل این روش در اندونزی و سرایت آن به سایر نقاط جهان، زیر بنای شكل كنونی باتیك ریخته شد.

چاپ قالبی

این نوع چاپ ابتدا در چین و هندوستان ابداع شد و سپس به سایر نقاط جهان راه یافت و از قرن یازدهم به بعد گروهی از صنعتگران ایرانی نیز به آموختن آن پرداختند و حاصل كارشان پارچه های قلمكاری است كه امروزه نیز تولیدش به گونه یی دیگر در اصفهان و دامغان دایر است.
شیوه ی استفاده از مهر بعدها در چاپ باتیك نیز مورد توجه قرار گرفت و هنرمندان متعددی با گرایش به این روش توانستند به وجود آورنده ی آثار برجسته ای باشند و ابداعات تازه یی از خود برجای گذارند.
ماده‌ی گیاهی فوق الذكر كه از حل كردن برگ موز در سود – سودآور به دست میآمد مایع چسبنده‌ ای بود كه پس از اختلاط با ماسه‌ی نرم یا خاك رس مورد استفاده قرار می گرفت و هنرمندان وسیله ی قلم یا سایر ابزار به نقاشی پارچه با آن می پرداختند و سپس پارچه را رنگ آمیزی نموده و شستشو می دادند.
به این ترتیب نقاطی كه رنگ در آن نفوذ نكرده بود سفید باقی می ماند و پارچه نقوش سفیدی در متن رنگین به خود میگرفت و با تكرار این عمل امكان استفاده از رنگهای متنوع و متعدد وجود داشت.

در روش استفاده از صمغ و موم كه بعد از چندی جایگزین شیوه ی قبلی گردید، ابتدا دو طرف پارچه با صمغ و موم پوشانده می شود و سپس نقوش مورد نظر بر روی موم تراشیده می شود و سپس پارچه رنگ آمیزی می گردد و چنانچه ایجاد نقوش با چند رنگ مورد نظر تولید كننده باشد مجدداً قسمتهای دیگری از سطوح موم اندود را تراشیده و در عوض نقاط تراشیده شده ی قبلی را موم می گیرند تا هنگام رنگ آمیزی دوباره رنگ جدید در آن نفوذ نكند.
ذكر این نكته قابل تأمل است كه در طریقه ی كار با موم حتماً باید از رنگهای سرد استفاده به عمل آید تا حرارت باعث ذوب موم و ادغام رنگها نگردد.

منبع : سازمان صنایع دستی

[چرو]

مرغان بهشتی در نقاشی گل و مرغ

ازهزاره های پیش از میلاد، استقاده ازنقوش پرندگان و گل ها برروی آثاری چون سفالینه ها و دیوارنگاره ها رایج بوده ودرسیرتحول خود در دوره اسلامی، نقوش ظرافت وكمال یافته تاگل ومرغ به عنوان طرحی اصیل درهنرهاجایگاه خاصی داشته باشد. باتوجه به این سابقه كهن درفرهنگ وهنرهای ملی این سبك وشیوه درتمام رشته های هنرهای سنتی به كارگرفته شد. گل و مرغ در سنت هنری نقش پردازی ایرانی، از شاخه های هنر نگارگری به شمار می رود. مجموعه ای از هنرهایی چون مینیاتور، تذهیب، گرفت و گیر (تشعیر)، گل و مرغ، گل و بوته و ... که شیوه های برآمدن و بالیدن آن به گونه ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی و به ویژه کتاب آرایی در پیوند بوده است. در حقیقت این هنرها زمینه های جلوه گری و پویایی نگارگری را در همه شاخه های آن فراهم ساخته اند.
جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است.



جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است. سیمرغ برجسته ترین نمونه ی پرنده ی نمادین در فرهنگ و هنر ایرانی است، درهم پیوسته با گیاه و رستنی و زایش آن، این پرنده که در روایات اسلامی "عنقا" نامیده می شود همان "سین مورو"ی پهلوی است.
خوی ایزدی سیمرغ از میان نامه های فارسی در هم پیوسته با فرهنگ ایرانی پیش از اسلام بیش از هر جای دیگر در شاهنامه نمودار شده است. به گواهی شاهنامه سراسر زندگی خاندان رستم با این پرنده اسطوره ای پیوند خورده است و در همه جا سیمرغ به گونه ای شگفت انگیز گره گشایی می کند.
جایگاه نمادین پرندگان به سیمرغ منحصر نمی شود بلکه در منطق الطیر عطار، به خوبی صفات و شخصیت های متفاوتی را که هر پرنده نمادی از آن است بیان کرده است.

دگردیسی مفهوم نمادین سیمرغ در فرهنگ اسلامی و چگونگی گذر آن از نقش مایه های اساطیری به قلمرو صورت های مثالی در اندیشه های سهروردی (587-549) روشن ترین، فشرده ترین و شیواترین بیان خود را باز می یابد. سهروردی که می کوشید تا انگاره های فرهنگ ایرانی پیش از اسلام را در پرتو مفاهیم فرهنگ اسلامی بازخوانی کند به گونه ای سامان مند و برپایه ی بن انگاره های نگرش اشراقی، در بازخوانی تاویل گرایانه ی داستان های شاهنامه که از دید او نشانه های حکمت ایرانیان باستانی در آن موج می زند، سیمرغ را به جایگاهی بر می کشد که جلوه گاه پروردگار است. نخستین جلوه های پرنده و مرغ در کتاب نگاری به دوره ای بر می گردد که در سنت تاریخ نگاری هنر ایرانی دوره اسلامی مکتب بغداد* نامیده می شود.
جایگاه نمادین پرندگان به سیمرغ منحصر نمی شود بلکه در منطق الطیر عطار، به خوبی صفات و شخصیت های متفاوتی را که هر پرنده نمادی از آن استبیان کرده است.



هم اکنون هنرمندان این رشته هنری در آفرینش های هنری خود تصاویر واقعی از پرندگان را با قوه خیال در هم آمیخته و آثار گهربار می آفرینند که تزیینی بر کلام الله مجید و کتب دیگر است. متاسفانه این شاخه از هنرهای دستی و سنتی هم اکنون جز رشته های کم رونق و مهجور به شمار می آید و لازم است که جوانان خوش ذوق که دستی در هنر دارند برای پاسداشت این شاخه از هنر اصیل ایرانی اهتمام ورزند.
* مکتب بغداد: مکتب بغداد، از آن جهت که نوعی نقاشی بدوی است تا حدودی نشان از فقدان مهارت و قدرت هنری سازندگانش دارد و بیشتر در بردارنده ی قصه ها و روایات مذهبی است. هنرمندان مکتب بغداد، اکثر ایرانی بوده اند و معمولاً نیز به سفارش و دستور روسای قبایل عرب کتب خطی را با ذوق خود تزئین می کردند و روش کار آنها به اکثر نقاط دور و نزدیک ایران راه یافته بود و تا دوران سلجوقیان که نقاشی ایران ترقی محسوسی کرد، ادامه یافت.


منبع :
آموزش گل و مرغ، مرغان تسبیح گوی، حسینعلی ماچیانی.