| زبان ادب و فرهنگ کردی مسائل مربوط به زبان و ادبیات و فرهنگ کردی از قبیل شعر داستان نوشته نقد بیوگرافی و ....
kurdish culture |
10-12-2011
|
 |
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی   |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
هه‌نگاوی ساده بۆ به هێز بوونی مێشكی مرۆڤ و زیادكردنی ته‌ركیز و زیره‌كی و ...
25 هه‌نگاوی ساده بۆ به هێز بوونی مێشكی مرۆڤ و زیادكردنی ته‌ركیز و زیره‌كی و ...
1- ئاو خواردنه‌وه‌ی زۆر به شێوه‌ی له‌سه‌ر خۆیی.
مێشکی مرۆڤ له به‌ر ئه‌وه‌ی 80% ی له ئاو پێک هاتووه
پێویستیه‌کی زۆری به ئاو هه‌یه‌و ده‌مارێکیش له مێشکدا
هه‌یه په‌یوه‌ندی به زیره‌کی و بیر تیژی مرۆڤه‌وه هه‌یه و
به ته‌ڕ بونی زیره‌کی له مرۆڤدا زیاد ده‌بێ...
2- هه‌وای پاک و ژینگه‌ی خاوێن.
3- هه‌ناسه هه‌ڵمژینی قوڵ به لووت و دانه‌وه‌ی به ده‌م
4-ئاوازی خۆش و ده‌نگی هێمن و له‌سه‌رخۆ..
وه‌ک ده‌نگی بولبول و خوڕه‌ی ئاوو ده‌نگی هه‌وا ....
5- پێکه‌نین به تایبه‌تی زه‌رده‌خه‌نه..
6-بیر کردنه‌وه‌و خستنه‌گه‌ڕی ژیری.
7-ڕاهینانی بیر بۆ نمونه:
له‌ماوه‌ی 30 چرکه‌دا 12 ناو بڵی که به (س) ده‌ست پێ بکات
8- ته‌رکیز کردن له‌سه‌ر شتێک بۆ ماوه‌یه‌ک.
9-نوێژ کردن ، به‌تایبه‌تی ڕوانینه شوێنی کڕنۆش بردن.
10-خه‌وی پێش نیوه‌ڕوان (القلیوله) یان دوای نیوه‌ڕوان.
11-شه‌وان زوو خه‌وتن و به‌یانیان زوو له‌خه‌و هه‌ڵسان.
12-خوێندنه‌وه‌ی زۆر.
13-شت زۆر له‌به‌ر کردن به‌تایبه‌تی قورئان.
14-بیر کردنه‌وه له شتی پێچه‌وانه
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی مێشک به‌هێز ده‌کات و ته‌رکیزی زیاد
ده‌کات ، ده‌بێته هۆی داهێنان کاریش ئه‌وه‌تا ده‌بینین
بیرۆکه‌ی داهێنانی قه‌له‌م له بیر کردنه‌وه‌ی پێچه‌وانه‌وه داهێنرا
ئه‌وه بوو یه‌کێک له زاناکان کاتێک بینی قه‌ڵه‌م له‌ناو مه‌ره‌که‌بدایه و
ئه‌و دار و قه‌میشه‌ی که نوسینیان پێ ده‌کرد نوکه‌که‌یان له مه‌ره‌که‌ب هه‌ڵده‌کێشا
تا پێی بنوسن ، ئه‌م زانایه بیری له‌وه کرده‌وه با له‌جیاتی ئه‌وه‌ی قه‌له‌م له‌ناو
مه‌ره‌که‌ب دا بێ با مه‌ره‌که‌ب له ناو قه‌له‌م دابێ ئه‌م قه‌ڵه‌مه‌ی ئێستا
ئێمه ده‌ینوسین له‌و بیرۆکه‌وه سه‌ریهه‌ڵداو داهێنراوه..
15-مه‌له‌وانی و خۆشۆردن.
16-زوو زوو قاچ فێنک کردنه‌وه به‌تایبه‌تی دوای ماندوو بوون.
17-له‌به‌ر کردنی ره‌قه‌م به‌تایبه‌تی ره‌قه‌می مۆبایل.
18-وه‌رزش کردن.
19-گرنگیدان به‌چه‌ند شتێک له‌یه‌ک کاتدا.
20-ده‌ست نیشان کردنی خاڵی لێک چوو له نێوان دوو شت یا دوو وێنه
21-لێکدانه‌وی که‌ره‌سته‌و پارچه‌ئامێر و شتی لێک ترازاو.
22-لێکدانه‌وه‌ی ژماره.
23-خواردنی هه‌نگوین.
24-خواردنه‌وه‌ی ئاوی زه‌مزه‌م به نیازی بیر تیژی
25-ئه‌م خواده‌مه‌نی و میوانه‌ش زۆر به‌سوودن بۆ به‌هێز کردنی مێشک:
مۆز ، سێو ، چه‌ره‌زات ، باوی ، گویز ، سه‌وزه‌وات ، تریی ره‌ش ، مێووژ ،
کونجی ، گۆشتی ماسی ، جه‌رگ ، مێشکی ئاژه‌ڵ ، په‌نیر و که‌رێ و قشته ،
خورما ، گیزه‌ر ، هه‌نجیر ، گیلاس ، زه‌یتوون...
سه‌رچاوه : خازر
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
ویرایش توسط behnam5555 : 10-12-2011 در ساعت 02:10 PM
|
|
جای تبلیغات شما اینجا خالیست با ما تماس بگیرید
|
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
قه‌ڵه‌وی و هۆكاره‌كانی كامانه‌ن؟
قه‌ڵه‌وی واته كۆبوونه‌وه‌و خڕبوونه‌وه‌ی چه‌وری له‌ناو گه‌نجینه‌ی شیتاڵه چه‌وریه‌كان له‌ناو هه‌موو لاشه‌دا، ئه‌م چه‌وریه كۆكراوه‌یه‌ش به‌رده‌وام له‌زیاد بووندایه به زیادبوونی ته‌مه‌ن له‌ناو گه‌وره‌كاندا، وه پاش شه‌ست ساڵی به‌ره‌و نزمی ده‌ڕوات.
قه‌ڵه‌ویش كێشه‌یه‌كی ته‌ندروستی گه‌وره‌یه له‌سه‌رووی هه‌موو كێشه ته‌ندروستیه‌كانی تره‌وه، چونكه به‌هۆیه‌وه ڕێژه‌ی مردن زیاد ده‌كات هه‌روه‌ها په‌یوه‌سته به كێشه‌ی ده‌روونی و عاتفیه‌وه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه قه‌ڵه‌وی كاریگه‌ر ده‌كاته سه‌ر ته‌ندروستی تاك وكۆمه‌ڵگه.
هۆیه‌كانی قه‌ڵه‌وی:
1- نه‌بوونی رۆشنبیریه‌كی خۆراكی له‌لای تاك و هه‌روه‌ها به‌هۆی خواردن و خواردنه‌وه‌ی هه‌ڕه‌مه‌كی وناڕێكخراو و نه‌كردنی هیچ وه‌رزشێك.
زۆر كه‌س وا ده‌زانن كه مه‌وادی شیرین و نه‌شه‌ویات ته‌نها هۆكاری زیاد بوونی كێشن له مرۆڤ, به‌ڵام له‌ڕاستیدا كاریگه‌رێكی سه‌ره‌كی هه‌یه به‌رپرسیاره به‌پله‌ی یه‌كه‌م له‌سه‌ر قه‌ڵه‌وی و زۆر نه‌خۆشی تر، ئه‌ویش هه‌بوونی چه‌وری له‌ناو خواردنه‌كاندا به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر و ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی زیادبوونی ڕێژه‌ی چه‌وری له‌ناو لاشه و خوێندا و كاریگه‌ر ده‌كاته سه‌ر ته‌ندروستی گشتیی تاك.
ئه‌مڕۆش خواردن و خواردنه‌وه بۆته به‌شێك له وه‌ده‌ست هێنانی خۆشی و ڕابوردن نه‌ك بۆ كپ كردنه‌وه‌ی برسێتی وه‌كو له پێشیندا هه‌بووه، پێغه‌مبه‌ری ئازیزمان ده‌فه‌رموێت: (ما ملأ ابن آدم وعاء شر من بطنه حسب ابن آدم بعض لقيمات يقمن صلبه فإن كان لا محالة فثلث لطعامه وثلث لشرابه وثلث لنفسه) (رواه مسلم). واته: مرۆڤ هیچ جامێكی زیان به‌خشی پڕ نه‌كردووه وه‌ك سكی خۆی نه‌بێت پڕی بكات له‌خواردن، مرۆڤ ئه‌وه‌نده‌ی خواردن به‌سه كه چه‌ند پاروویه‌ك بخوات پێی به‌هێز و به‌توانا بێت، خۆگه‌ر ویستی زیاتر بخوات با سكی بكاته سێ به‌شه‌وه: به‌شێكی بۆ خواردن و به‌شێكی بۆ خواردنه‌وه‌و به‌شێكی بۆ هه‌ناسه‌دان.
2- عادات و داب و نه‌ریتی نێو كۆمه‌ڵگه‌كانمان كاریگه‌ری گه‌وره‌ی هه‌یه بۆ دروست بوونی قه‌ڵه‌وی، بۆ نمونه كارمه‌نده‌كان زۆربه‌ی كاته‌كانیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن و دانیشتوون له ژووره‌كانیان و كاتێكیش ده‌گه‌ڕێنه‌وه ماڵ خواردن ده‌خۆن و كوتوپڕ زۆربه‌یان ده‌نوون و كاتێكیش هه‌ڵده‌ستن ماوه‌یه‌كی زۆر به سه‌یركردنی ته‌له‌فزیۆنه‌وه ده‌به‌نه سه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا چه‌نده‌ها خواردنی سوكه ده‌خۆن وه‌كو شیره‌مه‌نی و حه‌له‌ویات و چه‌ره‌زات و شتی تر... وه گواستنه‌وه‌شیان زۆربه‌ی كات به ئۆتۆمبیله به‌هۆی دووری شوێنی كار و گه‌رمی له هاویندا و سه‌رما و باران له زستاندا.. به‌م شێوه‌یه لاشه خواردن زۆر وه‌رده‌گرێت و وه‌رزش و جموجۆڵی كه‌م ده‌بێت و ده‌بێته هۆی كۆبوونه‌وه‌و خڕبوونی چه‌وری له‌لاشه‌دا و قه‌ڵه‌و دروست ده‌بێت.
خاڵێكی تریش ئه‌وه‌یه كه له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریدا زۆر ماڵان پێیان خۆشه تاكه‌كانیان تا ڕادده‌یه‌ك قه‌ڵه‌و بن نه‌ك مامناوه‌ند و لاواز، به‌تایبه‌ت بۆ ئافره‌تانیان و هانیان ده‌ده‌ن قه‌ڵه‌وبن.
3- بۆ ئافره‌تانیش ده‌بینی ئافره‌تان زیاتر تووشی قه‌ڵه‌وی ده‌بن وه‌ك له پیاوان ئه‌ویش به‌هۆی سكپڕی و منداڵ بوونه‌وه.
چونكه كاتێك حامیله ده‌بن ئیتر له جموجۆڵ ده‌كه‌ون و هه‌ر داده‌نیشن و كه‌سانی تر له ماڵه‌وه ئه‌ركی ناوماڵ ده‌گرنه ئه‌ستۆ و به‌م شێوه‌یه خۆیان ده‌ده‌نه ده‌سته‌وه‌ی قه‌ڵه‌وی و كاری خۆلاوازكردن و ڕه‌شیقێتی دواده‌خه‌ن بۆ پاش منداڵ بوون و پاش منداڵ بوونیش ناوێرێت ڕێجیم بكات چونكه منداڵه‌كه پێویستی به شیر هه‌یه و ده‌بێت دانه‌بڕێت له خواردنی باش.. له‌پاش ئه‌وه‌شدا هه‌ر به قه‌ڵه‌وی ده‌مێنێته‌وه‌و توشی ته‌مبه‌ڵی دێت و كێشی لاشه‌ی خۆی پێ نزم ناكرێته‌وه. یان گه‌ر ڕێجیمیش بكات و كێشه‌كه‌ی نزم بكاته‌وه ته‌نها بۆ ماوه‌یه‌كی كه‌مه‌و چیتر دوای ئه‌وه گرنگی ناداته‌وه به ڕاگرتنی كێشی لاشه‌ی و جارێكی تر كێشی به‌رز ده‌بێته‌وه‌و توشی قه‌ڵه‌وی ده‌بێت.
4- بۆماوه‌یی (ویراسی) بۆماوه‌یی ڕۆڵی گرنگی هه‌یه بۆ دروست بوونی قه‌ڵه‌وی، له‌وانه‌یه منداڵ له‌دایك بێت و توانای دروست بوونی قه‌ڵه‌وی هه‌بێت به‌تایبه‌ت گه‌ر دایك و باوكی قه‌ڵه‌و بن. به‌پێی توێژینه‌وه ده‌ركه‌وتووه كه بۆماوه‌یی به‌ڕێژه‌ی (70%) ڕۆڵی هه‌یه و ژینگه‌ش (30%) وه‌كو كاریگه‌رێك بۆ دروست بوونی قه‌ڵه‌وی.
5- ڕژێنه‌كانی ناو لاشه: ڕژێنه‌كانیش ڕۆڵی به‌رچاو ده‌گێڕن له چالاكی ناو لاشه‌دا و له‌وانه‌یه ببنه هۆی قه‌ڵه‌وی به‌هۆی زیاده‌ڕه‌وی له ڕژینه‌كانیان.
6- زیادبوونی هۆرمۆنه‌كان ده‌بێته هۆی زیاد بوونی چه‌وری له‌لاشه‌دا به‌تایبه‌ت له: سه‌ر، مل، سنگ و سك، هه‌روه‌ها له‌ماوه‌ی سكپڕیدا.
هه‌روه‌ها كه‌م بوونی هۆرمۆنی سیرۆكسین و هۆرمۆنی ئه‌نسولێن كێشی مرۆڤ به‌رز ده‌كاته‌وه.
7- كاریگه‌ری ده‌روونی: ئه‌مانه‌یش ڕۆڵی گرنگیان هه‌یه بۆ دروست بوونی قه‌ڵه‌وی, بۆ نمونه ئه‌و نه‌خۆشانه‌ی تووشی قه‌له‌قی و ڕاڕایی و كه‌ئابه و شكانه‌وه ده‌بن ڕوو ده‌كه‌نه زیاد خواردن و به‌م شێوه‌یه‌ش تووشی قه‌ڵه‌وی ده‌بن.
8- ئاره‌زووی خواردن وشه‌هیه: له‌ناو مێشكدا شوێنێكی تایبه‌ت هه‌یه به ئاره‌زووی خواردن وشه‌هیه، تێكچوونی كاری ئه‌م به‌شه‌ش ئاكامی زیاد بوونی كێشی به‌دواوه‌یه.
له‌لایه‌ن: ماڵپه‌ڕی خوشكان
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
نه‌خۆشی شێر په‌نچه له چی وه ئینسان توش ده‌بێت؟
خانه‌ى شێرپه‌نجه‌یی به هۆى گۆرِین له پێكهاته‌ى بۆماوه‌یى دروست ده‌بێت و ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كانى جیاوازن وه‌كو:
1- تیشكى خۆر ده‌بێته هۆى تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى پێست ئه‌گه‌ر مرۆڤ زۆر له‌به‌ر خۆر بێت و ئه‌م جۆره شێرپه‌نجه‌یه زوو بڵاو ده‌بێت بۆ ئه‌ندامه‌كانى دیكه‌ى ناو له‌ش له دواى تووشبوون.
2- ئه‌و كه‌سانه‌ن كه رِه‌نگى پێستیان سپىیه ئه‌گه‌رى تووشبوونیان به شێرپه‌نجه‌ى پێست زیاتره له‌و كه‌سانه‌ن كه رِه‌نگى پێستیان خه‌ستره.
3- وه‌ستان به‌رامبه‌ر به تیشكى إكس بۆ ماوه‌یه‌كى زۆر له كاتى فه‌حس كردن به تیشك بۆ شیكردنه‌وه‌ى نه‌خۆشى یان ئه‌و كارمه‌ندانه‌ن كه له‌سه‌ر ئامێرى تیشك ئیش ده‌كه‌ن ئاماده‌ن بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه.
4- به‌نزین یه‌كێگه له مادده كیمیاییه‌كان كه زیانى زۆره بۆ له‌ش ئه‌گه‌ر بڵاو بوو له ژینگه وه‌كو ئاو و هه‌وا كه ده‌بێته هۆكارێك بۆ تووشبوونى مرۆڤ به شێرپه‌نجه.
5- زۆربه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ن كه ئیش و كاریان هه‌ڵگردن و پاككردنى جۆره‌كانى خلوێ و نزیكى ئاگر ده‌بن به‌رده‌وام ئاماده‌ن بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه.
6- زۆربه‌ى ئه‌و ماددانه كه بۆ پاراستنى خۆراك به‌كارده‌هێنرێن له‌ناو قوتوو وه‌كو نیتریت و جۆره‌كانى دیكه ده‌بنه هۆكارێك بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى گه‌ده.
7- خواردنى خۆراكى پرِ له چه‌ورى و ووزه‌یه‌كى زۆر ده‌بێته هۆكارێك بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى قۆڵۆن.
8- هه‌ر كه‌سێك ئه‌گه‌ر یه‌كێك له ئه‌ندامه‌كانى خێزانی (وه‌كو دایك و باوك و برا و خۆشك ) تووشى شێرپه‌نجه بوون له ساڵانى پێشوودا، پێویسته بچێت بۆ فه‌حس و شیكردنه‌وه به شێوه‌یه‌كى خوولى بۆ دڵنیایی زیاتر له حاڵه‌تى له‌شی چونكه ئه‌گه‌رى تووشبوونی زیاتره به‌هۆى كێشه‌ى بۆماوه‌یی.
9- جگه‌ره‌كێشان هۆكارێكى سه‌ره‌كىیه بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى هه‌ردوو سى و میزڵدان و گورچیله و په‌نكریاس به هۆى ئه‌و جۆره ماددانه كه له‌ناو جگه‌ره هه‌ن و ده‌بنه هانده‌رێك بۆ تووشبوونى خانه‌كان به شێرپه‌نجه.
10- خواردنه‌وه‌ى مه‌ى هۆكارێگه بۆ رِیشاڵه‌بوونى جگه‌ر و تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى جگه‌ر له دوایی.
11- تووشبوون به نه‌خۆشى به‌لهارزیا ده‌بێته هۆكارێك بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى جگه‌ر و میزڵدان.
هۆكار و جۆرى شێرپه‌نجه زۆره و ناتوانم لێره‌دا هه‌مووى باس بكه‌م چونكه كاتێكى زۆرى ده‌وێت. به‌ڵام وه‌كو ئامۆژگاریه‌ك بۆ هه‌مووان ده‌توانم بڵێم باش وایه بۆ خۆپاراستن له تووشبوون به جۆره‌كانى شێرپه‌نجه، دوعاكردن له خواى گه‌وره بۆ پاراستن له‌م نه‌خۆشیه و دووركه‌وتنه‌وه له تاوان. هه‌روه‌ها ده‌بێت فه‌رمانه‌كانى خواى گه‌وره جێبه‌جێبكرێن له‌گه‌ڵ زۆر خوێندنى قورئانى پیرۆز كه شیفایه بۆ ئیمانداران، له‌گه‌ڵ خۆپاراستن له خواردنى ناو قوتوو وخواردنى زۆر چه‌ور و هه‌ڵگیراو بۆ ماوه‌یه‌كى زۆر. پێم باشه خواردنه‌كه ده‌وڵه‌مه‌ند بێت به جۆره‌كانى ڤیتامین و رِیشاڵه وه‌كو جۆره‌كانى میوه و سه‌وزه به تایبه‌تى گێزه‌ر بۆ ئه‌م حاڵه‌ته و وه‌رزشى رِۆژانه زۆر گرنگه بۆ به‌هێزكردنى كۆئه‌ندامى به‌رگرى ناو له‌ش، له‌گه‌ڵ خۆپاراستن و دووركه‌وتنه‌وه له جگه‌ره كێشان و مه‌ى خواردنه‌وه.
سەرچاوە سایتی بەهەشت
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
مه‌ترسى مادده هۆشبه‌ره‌كان و چۆنێتى بنبرِكردن و چاره‌سه‌ركردنى
پێشه‌كى
مادده هۆشبه‌ره‌كان یان سروشتین یان دروستكراون و به‌كارده‌هێنرێن بۆ تێكدان و كه‌م كردنى چالاكى مێشكى مرۆڤ بۆ ماوه‌یه‌كى كه‌م .. واته دوو جۆر مادده هۆشبه‌ر هه‌یه:
یه‌كه‌م: مادده هۆشبه‌ره سروشتىیه‌كان كه به شێوه‌ى بنێشت به‌كارده‌هێنرێن و بۆ ماوه‌ى چه‌ند سه‌عاتێك به‌رده‌وام ده‌بن و ده‌بنه هۆى تێكچوون له ده‌مارگه‌لى گشتى و خاوبوونه‌وه و بێ هێزى له‌ش، یان شێوه‌ى هه‌ڵمژین له رِێگاى كۆئه‌ندامى هه‌ناسه‌دانه‌وه كه ده‌بێته هۆكارێك بۆ لاوازكردنى ماسولكه‌ى دڵ و تووشبوون به سینگه‌سۆته (ذبحة صدرية).
دووه‌م: مادده هۆشبه‌ره دروستكراوه‌كان وه‌كو ده‌رمانى جۆراوجۆرى كیمیایی كه به‌شێوه‌ى خه‌پله به‌كارده‌هێنرێت وه‌كو ئه‌و جۆره ده‌رمانانه كه بۆ وریاكردنه‌وه و نه‌خه‌وتن به‌كاردێن كه زۆر جار له نێوانى شۆفێره‌كان بڵاوده‌بێته‌وه له كاتى لێخورِین بۆ ماوه‌یه‌كى زۆر یان له نێوان خوێندكاران له كاتى شه‌وانى پێش تاقیكردنه‌وه ، به‌ڵام ده‌بێته هۆى له‌بیرچوونى هه‌موو زانیارییه‌كانى مێشك به هۆى كه‌م خه‌وى ، هه‌روه‌ها جۆره‌كانى ده‌رمانى خاوكه‌رى كیمیایی و مادده‌ى هۆشبه‌ره دروستكراوه كیمیاییه‌كان كه كۆنترِۆڵى مێشك تێكده‌ده‌ن و ده‌بنه هۆى په‌لامارى كه‌سانى ده‌وروبه‌رو كوشتنیان و ئه‌نجامدانى كارى نائاسایی (شاذ) وكێشه‌كانى دیكه‌ى ئه‌م حاڵه‌ته.
كاریگه‌رى مادده هۆشبه‌ره‌كان له‌سه‌ر مرۆڤ
مادده هۆشبه‌ره‌كان ده‌بنه كاریگه‌ریه‌ك له‌سه‌ر مرۆڤ كه تووشى هه‌ندێ كێشه‌ى كه‌سێتى و ده‌روونى و كۆمه‌ڵایه‌تى ده‌بێت وه‌كو:
یه‌كه‌م: كوشتنى كه‌سانێكى ده‌وروبه‌رى یان په‌لاماردانى كه‌سانێكى نزیك له ناو خێزان وه‌كو خوشك و دایك و كچ و ته‌عه‌ددا كردن له‌سه‌ریان به هه‌موو جۆره‌كانى كارى نایاسایی و ناشه‌رعى وه‌كو چه‌نده‌ها حاڵه‌ت رِووداوه و رِووده‌دات به شێوه‌ى رِۆژانه.
دووه‌م: تووش بوون به سستبوونى مێشك و كۆئه‌ندامى ده‌مارگه‌لى گشتى كه ده‌بێته هۆى تێكدان له شێوه‌ى له‌ش و كۆنترۆڵكردن له كاتى هه‌ڵسوكه‌وت و رِێكردندا.
سێیه‌م: هێزى مێشك وتواناى بیركردنه‌وه‌ى كه‌م ده‌كات و كه‌سى تووشبوو بێ ئاگا ده‌بێت.
چواره‌م: كه‌سى تووشبوو له كۆتاییه ده‌مرێت به هۆى وه‌رگرتنى رِێژه‌یه‌كى زۆر له مادده هۆشبه‌ره‌كان یان تووشى ئیفلیجی (شلل) ده‌بێت له به‌شى سه‌ره‌وه‌ى یان خواره‌وه‌ى له‌ش.
پێنجه‌م: ده‌بێته هۆى له‌ناودانى پهیوهندى و دووبه‌ره‌كى له نێوان ئه‌ندامه‌كانى خێزان و خراپى له ره‌ووشتیان.
هه‌روه‌ها زیانى تریشى هه‌یه وه‌كو ( تێكچوونى مێشك ، ژه‌‌هراوی بوونى خوێن به ئه‌‌لكه‌هوول ، ههوكردنى دهمارهكانى ئه‌عساب ، ههوكردنى دهمارهكانى چاو كه‌‌ده‌‌بێته‌‌هۆى كوێرى ، هه‌‌ڵاوسانى سپڵ ، زیادبوونى تاوان و تاوانى ئابرِووتكێن ...هتد).
كاریگه‌رى مادده‌هۆشبه‌ره‌كان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان
مادده هۆشبه‌ره‌كان كاریگه‌ریه‌كى سه‌ره‌كیان هه‌یه له‌سه‌ر تێكدانى ئاستى توانا و چالاكى مرۆڤى تووشبوو له كۆمه‌ڵگادا به هۆى كه‌مى تێگه‌یشتنى مێشك و نه‌كۆنترۆڵكردنى جموجۆڵى ئه‌ندامه‌كانى له‌ش و وازهێنان له ئه‌نجامدانى ئیش و كارى رِۆژانه. هه‌روه‌ها مرۆڤى تووشبوو له سه‌ره‌تاوه به رِێژه‌یه‌كى كه‌م ده‌ست پێ ده‌كات و پاره‌یه‌كى كه‌مى بۆ ته‌رخان ده‌كات به‌ڵام له دواى چه‌ند رِۆژێكى كه‌م رِێژه‌ى مادده هۆشبه‌ره‌كه زیاد ده‌كات و برِه پاره‌ى زیاترى بۆ ته‌رخان ده‌كات ، هه‌روه‌ها كه‌سى تووشبوو كێشه‌ى ئابوورى و بێ ئیشى و بێ پاره‌یی و وازهێنان له ماڵ و منداڵ و قه‌رزارى كه‌سانى دیكه ده‌بێت جگه له كێشه‌ى ته‌ندروستى ونائارامى وتاوان. هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆكارێكى سه‌ره‌كى بۆ تێكدانى كۆمه‌ڵگا و پێویستى به مووچه‌یه‌كى زۆر ده‌بێت بۆ چاره‌سه‌ركردنى.
هۆكارى بڵاوبوونه‌وه و به‌كارهێنانى مادده‌هۆشبه‌ره‌كان
هۆكاره‌كانى بڵاوبوونه‌وه‌ى مادده هۆشبه‌ره جۆراوجۆره‌كانى ناو كۆمه‌ڵگا زۆرن به‌ڵام ده‌توانین بڵێین چه‌ند هۆكارێكى سه‌ره‌كیمان هه‌یه له‌م بابه‌ته كه ده‌كرێ به كورتى باسى بكه‌ین له‌وانه:
یه‌كه‌م: بێ كارى و بڵاوبوونه‌وه‌ى فیلمى خراپ له نێوان گه‌نجاندا هۆیه‌كى سه‌ره‌كیه بۆ فێربوونیان له‌سه‌ر مادده هۆشبه‌ره‌كان.
دووه‌م: كێشه‌ى رِۆژانه‌ى ناو خێزان .. تێكچوونى نێوان دایك و باوك و خراپى ماموڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ منداڵه‌كانیاندا ده‌بێته هانده‌رێك بۆ به‌كارهێنانى مادده هۆشبه‌ره‌كان. هه‌روه‌ها هاتنى هه‌ندێ خه‌ڵكى بیانى بۆ كوردستان به‌مه‌به‌ستى كاركردن مادده هۆشبه‌ره‌كان بڵاوده‌كه‌نه‌وه له كۆمه‌ڵدا ، ئه‌وه‌ش بزانین زۆر جار مادده هۆشبه‌ره‌كان ده‌بنه هۆى بڵاوبوونه‌وه‌ى نه‌خۆشى ئایدز ، وه زۆربه‌ى تووشبووان به‌م نه‌خۆشیه مادده هۆشبه‌ره‌كان به‌كاردێنن و بڵاویشى ده‌كه‌نه‌وه.
ئاستی دیارده‌ى مادده‌هۆشبه‌ره‌كان له كوردستاندا
له كوردستان تا ئێستا زانیاریه‌كى زانستى ته‌ندروستى تایبه‌تمان نییه له‌سه‌ر ژماره‌ى تووشبووان به مادده هۆشبه‌ره‌كان چونكه هیچ توێژینه‌وه‌یه‌ك نه‌كراوه به‌شێوه‌یه‌كى پزیشكى یان یاسایی بۆ زانینی رِێژه‌ى كه‌سانى تووشبوو و دانانى چاره‌سه‌رێكى گونجاو و خێرا بۆ ئه‌م كێشه‌یه پێش بڵاوبوونه‌وى به‌شێوه‌یه‌كى مه‌ترسیدار كه ده‌بێته هۆى زیادبوونى رِێژه‌ى تاوان و كارى نایاسایی.
ئایا به‌كارهێنانى مادده هۆشبه‌ره‌كان زیاتر له چى چینێكى كۆمه‌ڵدا ده‌بینرێت ؟ بۆ چى ؟
جیاوازى هه‌یه له نێوان تواناى كه‌سه‌كان له رِووى ئابوورییه‌وه بۆ كرِینى مادده هۆشبه‌ره‌كان به گوێره‌ى نرخ و تواناى پێدانى ئه‌و نرخه، بۆیه ئه‌م به‌كارهێنانه زیاتر له نێوان ئه‌و كه‌سانه‌دا ده‌بینرێت كه
به‌توانان له رِووى ئابوورییه‌وه ، هه‌روه‌ها له نێوانى كه‌سانێكى تواناى ئابوورى كه‌م بڵاوده‌بێته‌وه ، ئه‌مه و جگه له چینی گه‌نجان و لاوان و هه‌رزه‌كاران كه ژماره‌ى تووشبوونیان زۆرتره به هۆى نه‌زانینه‌وه و كێشه‌ى ده‌روونى كه له‌م توێژه‌دا زۆرتر ده‌بێت.
چۆنێتى بنبرِ كردنی ئه‌م دیارده‌یه
كه‌سانى تووشبوو به‌تایبه‌ت گه‌نجان ئه‌گه‌ر زانیان مادده هۆشبه‌ره‌كان زۆر به ئاسانى ده‌رده‌كه‌ون له پشكنین و شیكردنه‌وه‌ى نموونه‌ى میز كه له دواى چه‌ند رِۆژێك له ناو میزه‌كه‌دا ده‌مێنێت ئه‌وا ده‌بێته هۆكارێك بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌یان له به‌كارهێنانى ئه‌و جۆره مادده خراپانه له ترسى ئاشكرابوونیان له لایه‌ن كه‌سانى ده‌وروبه‌ره‌وه ، بۆیه سه‌ر باوكانه ئاگادارى هه‌ڵسوكه‌وتى منداڵه‌كانیان بن ئه‌گه‌ر نیشانه‌ى مادده هۆشبه‌ره‌كانیان بۆ ده‌ركه‌وت ده‌بێت پشكنینێك ئه‌نجام بده‌ن له‌سه‌ر نموونه‌ى میز له بنكه‌ى ته‌ندروستى ، وه ده‌بێت نموونه‌ى میزه‌كه له ناو په‌رداخێكى پلاستیكى پاك بۆ ماوه‌ى 3 بۆ 4 رِۆژ كۆبكرێته‌وه له ناو سه‌لاجه‌دا بپارێزرێت وه ئه‌گه‌ر ئه‌نجامى پشكنینه‌كه پۆزه‌تیڤ بوو ، ده‌بێت پشكنینه‌كه دووباره بكرێت له‌سه‌ر نموونه‌كه بۆ دڵنیایه‌كى زیاتر و كه‌مى هه‌ڵه.
چاره‌سه‌رى كه‌سى تووشبوو
كه‌سى تووشبوو به چه‌ند جۆرێك چاره‌سه‌ر ده‌كرێت له‌وانه:
یه‌كه‌م: له‌ناوبردنى مادده ژه‌هراویه‌كانى ناو له‌ش و كه‌مكردنى ئازار و پێدانى شله‌مه‌نى.
دووه‌م: چاره‌سه‌ركردنى ده‌روونى و كۆمه‌ڵایه‌تى به زانینی كێشه‌ى ناو خێزان و هۆكارى به‌كارهێنانى مادده‌ى هۆشبه‌ر.
سێیه‌م: فێركردنى كه‌سى تووشبوو بۆ ئه‌نجامدانى كارێكى گونجاو به شێوه‌ى رِۆژانه و چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى نێو شوێنى ئیش وكارى.
چواره‌م: باشكردنى پهیوهندى كه‌سى تووشبوو له‌گه‌ڵ خێزان و ده‌وروبه‌رى.
پێنجه‌م: به‌دواداچوونى به‌رده‌وام له‌سه‌ر كه‌سى تووشبووى چاره‌سه‌ركراو بۆ ماوه‌ى 6 مانگ تا 2 ساڵ له سه‌ره‌تاى ده‌ستپێكردن به چاره‌سه‌ركردنى.
دوا وته‌ى ئه‌م بابه‌ته
باش وایه باسى هه‌ندێ نیشانه‌ى ته‌ندروستى بكه‌ین بۆ زانینی حاڵه‌تى كه‌سانى تووشبوو به كێشه‌ى مادده هۆشبه‌ره‌كان و هه‌وڵدان بۆ چاره‌سه‌ركردنیان بۆ ئه‌وه‌ی كێشه‌كه زیاد نه‌كات له ناو كۆمه‌ڵگاى كورد چونكه ئه‌گه‌ر زیادى كرد به ئاسانى بنبرِ ناكرێت و بارى ئاسایشى وهێمنى ناو ووڵاته‌كه‌مان تێكده‌دات. زۆر جار ده‌بینین كه‌سانى تووشبوو به مادده هۆشبه‌ره‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن بۆ كرِینى ئه‌م جۆره ماددانه به هه‌ر نرخێك بێت كه حاڵ و ماڵى خۆیان و هه‌موو شتێك ده‌فرۆشن بۆ ئه‌م مه‌به‌سته و ده‌بێته هۆكارێك بۆ په‌لاماردانى ئه‌ندامانى خێزانى خۆیان له لایه‌نى كه‌سانى دیكه ودووركه‌وتنه‌وه‌یان له كۆمه‌ڵگا به گشتى و دژایه‌تى كردنى كه‌سانى ده‌وروبه‌ریان به توندى و ده‌بێته هۆى رِوخاندنى پهیوهندى له نێوان مێرد و خێزان و منداڵ و تێكدانى خێزان به گشتى و تووشبوون به كێشه‌ى ئابرِوتكێن و دزى كردن و ئه‌نجامدانى ئیشى خراپ و كوشتن بۆ ده‌ستكه‌وتنى پێویستى خۆیان له مادده هۆشبه‌ره‌كان ، هه‌روه‌ها ده‌ركه‌وتنى نیشانه‌ى تایبه‌ت له‌سه‌ر كه‌سانى تووشبوو به مادده هۆشبه‌ره‌كان وه‌كو ههوكردنى هه‌ردوو سێنگ و ههوكردنى دیوارى ناوه‌رِاستى دڵ و تووشبوون به كه‌م خۆراكى و هیلاكى و لاوازى ونه‌خۆشی كۆئه‌ندامى زاوزێ و حه‌ساسیه‌ت و نه‌خۆشی ده‌روونى ده‌مارگه‌لى ، له‌گه‌ڵ تووشبوون به دڵه‌رِاوكێى ده‌روونى و كرژبوونى ده‌مارگه‌لى و توند و تیژى له هه‌ڵسوكه‌وت و له‌رزى له‌ش و هێڵنج و كرژبوونى ماسولكه‌كان ، له‌گه‌ڵ هه‌ستكردن به نائارامى له بیركردنه‌وه‌و تێكچوونى بارى كه‌سێتى خۆیه‌تى و هه‌ست نه‌كردن به كات و شوێنى خۆیان و هه‌ستكردن به ته‌نیایى ودووركه‌وتنه‌وه له خێزان و كۆمه‌ڵگا و ده‌بێته مه‌ترسى گه‌ورا له‌سه‌ر كه‌سانى ده‌وروبه‌ر به‌هۆى تاوان و په‌لاماردانى خه‌ڵكى شاره‌كه‌یان به شێوه‌یه‌كى توند و نا یاسایی.
هه‌روه‌ها كه‌سانێكى تووشبوو ده‌گۆرِێن له ئاستى جموجۆڵى خێرا بۆ ئاستى خاوبوونه‌وه و ئاستى خوێندنیان تێكده‌چێت و له زۆربه‌ى بابه‌ته‌كان پله‌یان خراپ ده‌بێت و شێوه‌ى جل و به‌رگیان نارِێك و نائاسایى ده‌بێت و رِه‌نگى ده‌موچاویان زه‌رد ده‌بێت و هه‌ست به ماتبوون و قه‌هرو خه‌فه‌ت و لاوازى ده‌كه‌ن و هه‌ڵسوكه‌وت و ژیانى رِۆژانه‌ى خۆیان به نهێنى ده‌رده‌خه‌ن و ناو و ناونیشانى براده‌ره‌كانی خۆیان ئاشكرا ناكه‌ن چونكه له یه‌ك گروپن و به پێكه‌وه مادده هۆشبه‌ره‌كان به‌كارده‌هێنن ، هه‌روه‌ها نیشانه‌ى رِێژه‌ى خواردنی شیرینى و شه‌كر زیاد ده‌كات له نێوانى كه‌سانى تووشبوو به‌ڵام به پێچه‌وانه‌وه ده‌بینین رِێژه‌ى خواردنى خۆراكى جۆراوجۆری رِۆژانه‌یان زۆر كه‌م ده‌بێت به هۆى تێكچوون له مێتابۆلیزمى هه‌رسكردن و كێشه‌ى ده‌روونیان ، بۆیه بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى بڵاوبوونه‌وه‌ى به‌كارهێنانى مادده هۆشبه‌ره‌كان له كوردستاندا ده‌بێت چه‌ند رێ و شوێن له‌به‌ر بگیرێت له‌وانه:
كۆنترۆڵكردنى سنووره‌كانى كوردستان به‌ده‌وروبه‌ره‌وه و نه‌هێشتنى بڵاوكردن و فرۆشتنى ، دروستكردنى چه‌ند ستافێكى پزیشكى بۆ به‌دواداچوونى به‌رده‌وامى ئه‌و حاڵه‌ته ، دروستكردنى بنكه‌ى ته‌ندروستى تایبه‌ت به‌و كه‌سانه‌ى تووشبوو به مادده هۆشبه‌ره‌كان ، ئه‌نجامدانى چه‌ند توێژینه‌وه‌یه‌كى وورد له‌سه‌ر رِێژه‌ى تووشبووان و جۆرى چاره‌سه‌ركردنیان ، بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشیارى له نێوان گه‌نجان و هه‌رزه‌كاره‌كان له مه‌ترسیه‌كانى مادده‌هۆشبه‌ره‌كان.
له كۆتایشدا ده‌بێت مه‌لا و مامۆستایانى ئایینى له‌م بواره‌دا رِۆڵ بگێرِن چونكه ته‌نها ترس له خواى گه‌وره و زانینی حه‌رامى به‌كارهێنانى مادده هۆشبه‌ره‌كان ده‌بێته هۆكارێكى سه‌ره‌كى بۆ بنبرِكردنى ئه‌م كێشه به شێوه‌یه‌كى گشتى ،پێغه‌‌مبه‌‌ریش (صلى الله علیه وسلم) ده‌‌فه‌‌رموێ ( كُلُّ مُسْكِرٍ خَمْرٌ وَكُلُّ خَمْرٍ حَرَامٌ ). (رواه مسلم - فه‌رمووده‌ى ژماره 3735 -ج10).
سەرچاوە سایتی بەهەشت
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
زیان و مه‌ترسى یه‌كانى جگه‌ره‌كێشان
پێشه‌كى:
الحمد لله رب العالمين والصَّلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه ومن تبعه بإحسان إلى يوم الدين ، أما بعد :
خواى په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت [يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ ] (المائدة :4) له‌م ئایه‌ته دا خواى گه‌وره هه‌موو جۆره خواردنێكى باش و به‌سوود بۆ له‌ش و چالاكى مرۆڤ حه‌ڵال ده‌كات و قبوڵ ناكات ئیمانداران لاواز ببن له له‌ش و ته‌ندروستیان .
هه‌روه‌ها خواى په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رمێت: [وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ] [الأعراف: 157] .
واته: خواى گه‌وره شته پاك و به‌سوده‌كانى بۆ حه‌ڵاڵ كردوون و شته پیس و زیان به‌خشه‌كانى لێ قه‌ده‌غه و حه‌رام كردوون.
وه هه‌روه‌ها ده‌فه‌رمێت: [وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ] [البقرة: 195] . واته: به‌ده‌ستى خۆتان خۆتان مه‌خه‌نه مه‌ترسییه‌وه .
هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم ده‌فه‌رموێت: ((لا ضرر ولا ضرار)) سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (250) . واته: نه زیان له‌خۆت بده و نه‌له خه‌ڵكیش .
ئاینى پیرۆزى ئیسلام هه‌موو جۆره‌كانى خواردنى باش حه‌ڵاڵ ده‌كات و قورئانى پیرۆز ئیمانداران هان ده‌دات له‌سه‌ر خواردنى هه‌موو جۆره‌كانى خۆراك و خوارده‌مه‌نى یه‌كى پاك و باش وه‌كو گۆشتى باڵنده و وگۆشتى ده‌ریایی و هه‌نگوین و ماست و هه‌نجیر و خورما و زه‌یتون و ته‌یرى سمان (سلوى) و جۆره‌كانى دیكه‌ى خۆراكى به‌هێزكه‌ر بۆ له‌شى مرۆڤ. به‌ڵام جۆره‌كانى خۆراكى خراپ و زیانبه‌خش كه له قورئانى پیرۆز به (خبائث) هاتووه حه‌رام كراوه له شه‌رعى ئیسلام چونكه ده‌بێته هۆى تێكدان له ته‌ندروستى له‌ش و ده‌روون و مێشكى مرۆڤ. واته ئه‌و جۆره خۆراك و خوارده‌مه‌نى یانه‌ى كه له قورئانى پیرۆز و له فه‌رمووده‌كانى پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم هاتوون و حه‌رام كراون وه‌كو گۆشتى سه‌ربراو بۆ غه‌یرى خوا و گۆشتى ئاژه‌ڵى مردوو (لحم الميتة) و خوێن و گۆشتى به‌راز و مه‌ى (خمر) و هه‌موو جۆره‌كانى باڵنده‌ى خاوه‌ن چنگ (مخلب) و ئاژه‌ڵى گۆشت خۆر و ئاژه‌ڵى خاوه‌ن كه‌ڵبه ددان (ناب) وه‌كو هاتووه له فه‌رمووده‌یه‌ك له سونه‌نى أبی داودأن النبي صلى الله عليه وسلم نهى عن أكل كل ذى ناب من السبع وعن كل ذى مخلب من الطير" (صحيح الألباني- سنن أبي داود 3/355 فه‌رمووده‌ى ژماره 3803) ته‌نها ئه‌وه نى یه ئه‌م جۆره خواردنه زیانبه‌خشانه حه‌رام كراون، به‌ڵكو هه‌موو جۆره خواردن و خوارده‌مه‌نى یه‌ك كه به‌وته‌ى زانایانى پایه‌به‌رزى ئه‌هلى سوننه هاتوون كه ئه‌م جۆره خواردنه زیانبه‌خشه و حه‌رامه وه‌كو جگه‌ره. هه‌روه‌ها جگه‌ره نه‌ناسراوبوو له كاتى پێغه‌مبه‌رى خوا صلى الله عليه وسلم ، به‌ڵام زانایانى پایه‌به‌رزى ئه‌هلى سوننه فه‌تواى حه‌رامدانى جگه‌ره‌یان داوه چونكه زیان و مه‌ترسى زۆره له‌سه‌ر ته‌ندروستى مرۆڤ و ده‌بێته به‌شێك له جۆره‌كانى خواردنى زیانبه‌خش و ترسناك (خبائث).
پێكهاته زیانبه‌خشه‌كانى جگه‌ره چى یه؟
له رِاستى دا له دواى شیكردنه‌وه‌یه‌كى پزیشكى وورد له تاقیگه‌زانستیه‌كان ده‌ركه‌وت كه دووكه‌ڵى یه‌ك جگه‌ره پێكهاتووه له ژماره‌یه‌كى زۆر له مادده‌ى ترسناك و زیانبه‌خش له‌سه‌ر ته‌ندروستى مرۆڤ وه‌كو:
1- یه‌كى ئۆكسیدى كاربۆن CO : گازێكى ژه‌هراویه بۆن و رِه‌نگى نى یه.
2- دووه‌م ئۆكسیدى كاربۆن CO2 : ئه‌م گازه له‌گه‌ڵ گازى یه‌ك ئۆكسیدى كاربۆن CO به‌پێكه‌وه ده‌بنه هۆى ده‌ركردن و له ده‌ستدانى ئۆكسجین له هه‌ردوو سێنگ و له خوێنه‌وه و ده‌بنه ژه‌هراو له له‌شدا.
3- گازى گۆگردى هایدرۆجین.
4- ئه‌مۆنیا.
5- ترشى كاربۆلیك.
6- جۆره‌كانى ترشى ئازادكراو وه‌كو خلیك و نملیك و نایترۆیك كه تێكه‌ڵاو ده‌كرێن بۆ نه‌رم كردنى دووكه‌ڵى جگه‌ره.
7- نایترۆبیریدین (مادده‌یه‌كى سه‌ره‌كى یه بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه "سرطان").
8- تار (قه‌تران- قطران) (ده‌بێته هۆى تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ى سێنگ) كه رِه‌نگێكى قاوه‌یی خه‌ست ده‌دات به جگه‌ره.
9- زه‌رنیخ (ئه‌مه‌ش مادده‌یه‌كى كیمیایه له ناو ده‌رمانه‌كانى چاره‌سه‌ركردنى رِووه‌كى توتن به‌كاردێت بۆ له‌ناوبردنى مێروو "حشرات").
10- خۆڵه‌مێش (رماد)ى گه‌ڵاى جگه‌ره.
11- نیكۆتین كه زیانێكى زۆرى هه‌یه له‌سه‌ر دڵ و سوورِى خوێن له‌ناو له‌شدا، ئه‌م مادده‌یه زۆر ترسناكه و له توێژینه‌وه‌یه‌كى زانستى ده‌ركه‌وت كه برِى ئه‌م مادده‌یه له 20 جگه‌ره ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌ى ده‌رزى بدرێت به یه‌كجار له سمته‌وه ده‌بێته هۆى مردنى كتوپرِى كه‌سه‌كه.
12- تێكه‌ڵاوكردنى توتنى جگه‌ره له‌گه‌ڵ مادده‌ى ئه‌لكووڵ (كحول).
توێژینه‌وه‌ى تاقیگه پزیشكیه‌كان سه‌باره‌ت به مه‌ترسى یه‌كانى جگه‌ره‌كێشان
بۆ ده‌رخستنى مه‌ترسى و ترسناكى جگه‌ره له‌سه‌ر مرۆڤ به توێژینه‌وه‌یه‌كى پزیشكى له‌سه‌ر كه‌سانێكى جگه‌ره‌كێشى تووشبوو ده‌ركه‌وت كه:
یه‌كه‌م: هه‌ڵمژینى دووكه‌ڵى یه‌ك جگه‌ره و چوونه‌وه‌ى دووكه‌ڵه‌كه له ناو سێنگ و ده‌ركردنى دووكه‌ڵه‌كه له دواى ده‌ركه‌وت كه دووكه‌ڵه‌كه خه‌ست نه‌بوو چونكه مادده‌ى تار (قه‌تران) كه رِه‌نگى قاوه‌یی ده‌دات به دووكه‌ڵى جگه‌ره ده‌مێنێته‌وه له ناو سێنگ به شێوه‌ى نیشته.
دووه‌م: له دواى یه‌ك دانه جگه‌ره‌كێشان بۆ كه‌سى جگه‌ره‌كێشى تووشبوو ده‌ركه‌وت ئه‌و كه‌سه تواناى نه‌بوو ده‌ستى خۆى به ووردى بجوڵێنێت بۆ ئه‌نجامدانى كارێكى وورد له‌سه‌ر ئامێرێكى كاره‌بایی و هه‌ڵه‌ى زۆرى ده‌كرد چونكه تووشى له‌رزین بوو له هه‌ردوو ده‌ستى به هۆى جگه‌ره‌كێشان.
سێ یه‌م: له به‌شى تیشك (أشعة) له نه‌خۆشخانه ده‌ركه‌وت كه كه‌سى تووشبوو به جگه‌ره‌كێشان سێنگى رِه‌نگى رِه‌ش بوو و كێشى سێنگى زیاتر بوو له پێش تووشبوون به جگه‌ره‌كێشان به هۆى هه‌ڵگرتنى به‌شێكى زۆر له مادده‌ى نیكۆتین و تار (قه‌تران) و به‌شه‌كانى دیكه‌ى مادده كیمیاییه‌كانى ناو جگه‌ره.
مه‌ترسى یه‌كانى جگه‌ره‌كێشان له‌سه‌ر ده‌روون و رِه‌فتارى كه‌سه‌كه
مرۆڤى تووشبوو به جگه‌ره‌كێشان رِاهاتوو ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌م كاره زیانبه‌خشه چونكه له‌شى داواى ده‌كات، هه‌روه‌ها جگه‌ره‌كێشان ده‌بێته هۆى تێكدانى رِه‌وشت و ره‌فتارى كه‌سى تووشبوو به‌م كێشه‌یه و ژیانى رِۆژانه‌ى ده‌گۆرِێت به‌ره‌و نائارامى و ده‌بێته كه‌سێكى توورِه (هه‌ڵچوو) و تووشى دڵه‌رِاوكێ (قلق) ده‌بێت ئه‌گه‌ر دوورخرا له جگه‌ره‌كانى بۆ هه‌ر هۆكارێك وه‌كو رِۆژووگرتن یان به فه‌رمانى پزیشك یان نه‌بوونى پاره بۆ كرِینى. هه‌روه‌ها كه‌سى تووشبوو به جگه‌ره‌كێشان ناتوانێت مێشكى خۆى به ووردى بخاته سه‌ر كتێبێك بۆ خوێندنه‌وه‌ى یان هه‌ر كارێك له‌و كارانه كه پهیوهندى به مێشكه‌وه هه‌یه به بێ جگه‌ره‌كێشان. هه‌روه‌ها كه‌سى تووشبوو به‌م كێشه‌یه ناتوانێت به بێ جگه‌ره‌كێشان له جێگاى نووستن هه‌ڵبسێت.
كێشه‌كانى دیكه‌ى جگه‌ره‌كێشان چى یه له رِووى پزیشكى یه‌وه؟
جگه‌ره‌كێشان ده‌بێته هۆى كه‌م و كورِى له ویست و رِه‌فتارى رِۆژانه‌ى مرۆڤى تووشبوو و ته‌ندروستى گشتى له‌شى تێكده‌دات و ئه‌عسابى خاوده‌كات له دواى هاندانى و ووریاكردنى و ده‌بێته هۆكارێك بۆ تووشبوونى لاوان به نه‌خۆشى سیل و نه‌خۆشىیه‌كانى دڵ وه‌كو نه‌خۆشى دڵه‌كوتێ (دڵ لێدان به شێوه‌یه‌كى نارِێك "دڵ ده‌شه‌كێته‌وه"). هه‌روه‌ها توتن سرِكه‌رێك (مخدر)ى ژه‌هراویه له‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆر بڵاوبووه و بوه‌ته هۆى تووشبوونى خه‌ڵك به جۆره‌كانى نه‌خۆشى ترسناكى جۆراوجۆر له كۆمه‌ڵگاى خۆمان له كوردستاندا وه‌كو نه‌خۆشى ترسناكى شێرپه‌نجه (سرطان)ى سى (وه‌كو له نه‌خۆشخانه‌كان ده‌بینرێت به شێوه‌ى رِۆژانه).
باشترین چاره‌سه‌ر بۆ وازهێنان له جگه‌ره‌كێشان چى یه؟
1- گرنگترین چاره‌سه‌ر بۆ ئه‌م كێشه ترسناكه ئه‌وه‌یه كه ده‌بێت كه‌سى تووشبوو باوه‌رِ بكات به زیانبه‌خشى جگه‌ره له‌گه‌ڵ پشت به‌ستن به خواى په‌روه‌ردگار و دوعاكردن له خواى گه‌وره بۆ یارمه‌تیدانى له‌سه‌ر وازهێنان له جگه‌ره‌كێشان به نیه‌تى ته‌وبه‌ت كردن و پاراستنى ته‌ندروستى خۆى چونكه له‌شى مرۆڤى تووشبوو ئه‌مانه‌ته له‌سه‌رى تا ئه‌و رِۆژه‌ى ده‌مرێت .
2- زۆر خواردنى خورما و ماستى مانگا له دواى وازهێنان له جگه‌ره‌كێشان كه ده‌بێته هۆى پاككردنى له‌ش له زیانه‌كانى نیكۆتین به ویستى خواى گه‌وره و رِێژه‌كه‌ى كه‌م ده‌بێت له خوێن و هه‌روه‌ها له‌ش داواى ئه‌م مادده ترسناكه ناكات له دواییدا.
3- خواردنه‌وه‌ى گیراوه‌ى گێزه‌ر و ته‌ماته له دواى نان خواردنى نیوه‌رِوان به شێوه‌ى رِۆژانه تا ماوه‌ى یه‌ك مانگ ده‌بێته هۆى پاڵاوتن و پاككردنى خوێن له مادده‌ى نیكۆتینى جگه‌ره‌ى ترسناك، هه‌روه‌ها خواردنه‌وه‌ى گیراوه‌ى عرقسوسى شله‌تێن ده‌بێته هۆى زیادكردنى به‌رگرى له‌ش به‌رامبه‌ر به مادده ژه‌هراویه‌كان چونكه مادده‌ى كۆرتیزۆنى ئاسایی تیایه.
4- خۆپاراستن له بیركردنه‌وه له جگه‌ره به به‌كارهێنانى سیواك (سیواك كردن) به رِێژه‌یه‌كى زۆر وه‌كو له سوننه‌تى پێغه‌مبه‌رى خۆشه‌ویستمان s هاتووه، هه‌روه‌ها به مژینى مێخه‌ك (قرنفل) و به ئه‌نجامدانى هه‌ناسه‌دانێكى قووڵ بۆ چه‌ند جارێك (20 جار) به بێ جگه‌ره له‌گه‌ڵ ده‌ركردنى هه‌ناسه‌كه له سێنگه‌وه به فراوانى وه‌كو چۆن بیركردنه‌وه له جگه‌ره ده‌رده‌كرێت وایه (ئه‌مه‌ش 2 سه‌عات جارێك دووباره‌بكرێت و له دواى ئه‌وه پێویستى به جگه‌ره زۆر كه‌متر ده‌بێت تا چاكبوونه‌وه).
دوایین ووته
له كۆتاییدا : ده‌بێت كه‌سى تووشبوو به جگه‌ره‌كێشان رِاستى یه‌كى پزیشكى بزانێت كه له دواى ماوه‌یه‌كه هه‌ست به لاوازییه‌ك و بێ هێزییه‌كى گشتى ده‌بێت و له دواى سه‌ردانى نه‌خۆشخانه و ئه‌نجامدانى پشكنینێكى پزیشكى بۆى ده‌رده‌كه‌وێت كه تووشى شێرپه‌نجه‌ى هه‌ردوو سى یه‌كانى بووه و له دواى ماوه‌یه‌كى كه‌م له‌شى زۆر لاواز و بێ توانا ده‌بێت و هه‌ناسه‌دانى تێكده‌چێت و هه‌ست به خنكاندن ده‌كات له‌گه‌ڵ ئازارێكى توندى نائاسایی به‌رده‌وام تا مردنى به شێوه‌یه‌كى كتوپرِ (ئه‌مه‌ش له نه‌خۆشخانه‌دا ده‌بینرێت به شێوه‌ى رِۆژانه). خواى گه‌وره بمانپارێزێت. [وَذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ] سورة الذاريات (55). والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته
سەرچاوە سایتی بەهەشت
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
پوكانه‌وه‌ى ئێسك (osteoporosis)
پوكانه‌وه‌ى ئێسك یه‌كێكه له‌نه‌خۆشیه‌كانى ئێسك ، كه‌بریتیه له كه‌مبونه‌وه‌ى ناسروشتى ئاشكرا له چڕى ئێسك (بڕى ئێسكى ئه‌ندامى ونائه‌ندامى ) و گۆڕانى جۆرى له‌گه‌ڵ به‌ساڵاچوون .
هه‌ر له‌ناوى نه‌خۆشیه‌كه‌وه ده‌توانین تێبگه‌ین كه‌ئێسك ده‌پۆكێنێته‌وه و بۆشاییه‌كانى ناو شانه‌ى ئێسك زیاد ده‌بێت و ڕوبه‌رى ئه‌م بۆشایانه گه‌وره‌تر ده‌بێت ، كه‌مبونه‌وه‌ى چڕى ئێسك به‌هۆى كه‌مى بڕى كالیسیۆم و پرۆتینى ئێسك مرۆڤ دوچارى شكانى ئێسك ده‌كات كه زۆر به‌سه‌ختى خۆى ده‌گرێته‌وه و ساڕێژده‌بێت چونكه كاتێكى درێژى ده‌وێت و ئێسك ناگه‌ڕێته‌وه دۆخى سروشتى خۆى ، به‌ساڵاچوان زیاتر دوچارى پوكانه‌وه‌ى ئێسك ده‌بن ، هه‌روه‌ها ئافره‌تانیش پاش نه‌مانى بێ نوێژى.
كام ئێسك زیاتر توشى ئه‌م نه‌خۆشیه ده‌بێت ؟ ئێسكه‌كانى ڕان و بڕبڕه‌ى پشت و مه‌چه‌ك زیاتر به‌م نه‌خۆشیه تووش ده‌بن ، وه زۆربه‌ى جار شكانى بڕبڕه‌ى پشت ده‌بێته هۆى كورتبونه‌وه‌ى كه‌سانى توشبوو به چه‌مانه‌وه‌ى پشتیان .
به‌ڵام شكانى ئێسكى ڕان به هۆى ئه‌م نه‌خۆشیه‌وه ، نه‌ك ته‌نها به ئازاره به‌ڵكو نزیكه‌ى 80% ئه‌م كه‌سانه 6 مانگ پاش ئه‌م شكانه تواناى ڕۆیشتنیان نامێنێت ، له‌مه‌ش خراپتر نزیكه‌ى 20% ئه‌م نه‌خۆشانه له‌ماوه‌ى ساڵێك پاش ئه‌م شكانه ده‌مرن .
پوكانه‌وه‌ى ئێسك چۆن ڕوده‌دات؟
ده‌زانین كه‌ئێسكه‌كانمان له‌سه‌ره‌تاكانى ژیان به‌هێزده‌بن (به‌تایبه‌تى له قۆناغى گه‌شه‌كردندا) وه له بیسته‌كانى ته‌مه‌ن ده‌گه‌نه لوتكه‌ى به‌هێزیان ، له‌وه‌به‌ودوا ئێسك ڕوو له داخوران ده‌كات له‌و به‌شه‌ى ژیان كه‌ماوه ، ئه‌مه‌ش چه‌ند ساڵێك ده‌خایه‌نێت بۆیه كه‌سانى توشبوو پێى نازانن تاوه‌كو ئێسكیان نه‌شكێت ، بۆیه ناوى (نه‌خۆشى بێده‌نگ)ى لێنراوه.
بۆ پوكانه‌وه‌ى ئێسك له ژناند زیاتر ڕوده‌دات؟
به‌شێوه‌یه‌كى گشتى بارستایى ئێسك لاى ئافره‌ت كه‌متره له‌ئێسكى پیاو له‌هه‌مان ته‌مه‌ندا ، بۆیه ئێسكیان بێ هێزتره ، هه‌روه‌ك هۆرمۆنه مێینه‌كان كه سووڕى مانگانه ڕێكده‌خه‌ن ، گرنگیه‌كى زۆرى بۆ ئێسكى ئافره‌ت هه‌یه (ئه‌م هۆرمۆنه ناوى ئێسترۆجینه )، له ئافره‌تى ته‌ندروستدا ده‌ردانى ئه‌م هۆرمۆنه به درێژایى ته‌مه‌نى زاوزێ به‌رده‌وام ده‌بێت تاده‌گاته ته‌مه‌نى (نه‌مانى بێنوێژى)، كه ده‌ردانى ئه‌م هۆرمۆنه ڕاده‌وه‌ستێت ده‌بێته هۆى له‌ده‌ست دانى ئێسكه ماده به شێوه‌یه‌كى خێراتر وه‌ك له‌وه‌و پێش. شایانى باسه ئه‌و ئافره‌تانه‌ى ڕووبه‌ڕووى مه‌ترسى پوكانه‌وه‌ى ئێسك ده‌بن ،ئه‌وانه‌ن كه زووتر یان پێشوه‌خت سوڕى مانگانه‌یان ڕاده‌وه‌ستێت یاخود ئه‌وانه‌ى هێلكه‌دانیان لێكراوه‌ته‌وه.
نیشانه‌كانه‌كانى تووشبوون به پوكانه‌وى ئێسك چین ؟
1-شكانى ئێسك به‌پێكانى ساده.
2-پشت چه‌مانه‌وه.
3-ئازارى خواره‌وه‌ى پشت.
4-كه‌مبونه‌وه‌ى درێژى باڵا.
كه‌ى له‌سه‌ر ئافره‌تان پێویسته به‌دواى دیارى كردنى ئه‌م نه‌خۆشیه‌دا بگه‌ڕێن ؟
1- ئه‌و خانمانه‌ى ته‌مه‌نیات له 65 ساڵ زیاتره.
2- ئه‌وخانمانه‌ى سوڕى مانگانه‌یان پێشوه‌خته وه‌ستاوه .
3- ئه‌وخانمانه‌ى توشى شكانى ئێسك بوون پاش ڕاوه‌ستانى سووڕى مانگانه .
گرنیگترین هۆكاره‌كانى ئه‌م نه‌خۆشیه له پیاوان و ئافره‌تاندا:-
* چاڵاكى وجووڵه‌ى كه‌م له ئه‌نجامى كه‌مترین چاڵاكى وه‌رزشى (پیاسه كردن بۆماوه‌ى نیو كاتژمێر( 3 )سێ جار له‌ڕۆژێكدا).
* كه‌م خۆدانه به‌رهه‌تاو (كه تیشكى رۆژ هۆكارێكى سه‌ره‌كیه بۆ دروست بوونى ڤیتامین D كه‌یارمه‌تى نیشتنى كالیسیۆم له ئێسك ده‌دات بۆ به‌هێز بوون و پته‌وتربونى) .
* جگه‌ره‌كێشان .
* زۆر خواردنى كحول و ئه‌وخواردنه‌وانه‌ى ڕێژه‌یه‌كى به‌رزى (كافیین) یان تێدایه وه‌ك چایى و قاوه هه‌روه ها ، خواردنه‌وه‌ى گازى چونكه تواناى مژینى كالیسیۆم كه‌م ده‌كاته‌وه .
* وه‌رنه‌گرتنى بڕى پێویستى كالیسیۆم له‌خواردنى رۆژانه‌دا كه له سپیاتى هێلكه و شیرو به‌ر هه‌مه‌كانیدا به ڕێژه‌كى به‌رز هه‌یه . . به‌كارهێنانى (كۆرتیزۆن) بۆ ماوه‌یه‌كى درێژخایه‌ن.
* هۆكارى بۆماوه‌یى (له‌وانه‌یه له مێژوى خانه‌واده‌دا تووش بوون به‌م نه‌خۆشیه هه‌بێت).
چۆن ده‌توانن له مه‌ترسى توشبون به‌م به‌خۆشیه كه‌مكه‌ینه‌وه؟ ئه‌مه ده‌كرێت به:-
1- دوركه‌وتنه‌وه له جگه‌ره كێشان و خواردنه‌وه‌ى كحول.
2- ئه‌نجامدانى چاڵاكى وه‌رزشى و خواردنى بڕى پێویستى كالیسیۆم (1-1.5 گرام)له‌رۆژێكدا له سه‌رچاوه سروشتیه‌كانیه‌وه له‌گه‌ڵ ڤیتامین D كه به‌ئاسانى ده‌ستده‌كه‌وێت به خۆدانه به‌رهه‌تاو و هه‌روه‌ها له خوارده‌مه‌نیه ده‌ریایى و به‌رهه‌مه‌كانى شیر.
3-پێوانى زووى چڕى ئێسك پێویسته له‌ژێر سه‌رپه‌رشتى دكتۆرى پسپۆڕدا.
شایانى باسه ده‌كرێت ڕێ له پوكانه‌وه‌ى ئێسك بگرێت (كه پهیوهندى به به‌ساڵاچوانه‌وه هه‌یه ) به‌دروست كردنى ئێسكى به‌هێز له منداڵیدا.
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
ئازار
ئازار دیارده‌یه‌كى مرۆڤانه‌ى زۆر ئاڵۆزه ، كه ژیان لێى بێبه‌ش نیه ، له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وه‌ك نهێنیه‌كى سه‌رسامكه‌ر ده‌مێنێته‌وه بۆ زانستى پزیشكی وه بۆ ئه‌و زانایانه‌ى مامه‌ڵه له گه‌ڵ زینده‌وه‌ران ده‌كه‌ن .
له‌سه‌رتادا وشه‌ى (ئازار) وه‌ك وشه‌یه‌كى به‌ڵگه نه‌ویست له‌دیارده به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌كانى ژیان خۆى ده‌نوێنێت ، به‌ڵام هه‌ركه داوا له‌مرۆڤێك ده‌كه‌یت وه‌سفى ئه‌و ئازاره‌ت بۆ بكات كه هه‌ستى پێ ده‌كات ، ئه‌وا ده‌بینى چۆن به سه‌رسوڕماوى و نامۆیانه سه‌یرت ده‌كات ، كه له‌گه‌ڵ ئه‌م نۆڕینه نامۆو سه‌رسورماویه تۆمه‌تباركردنێكى خاوه‌ن پرسیار خۆى به گه‌مژه‌یى و گێلى و میشك خاوى تێكه‌لڕ ده‌بێت .
ده‌سته‌وستانی مرۆڤ له تێگه‌یشتنى ئه‌م دیارده‌یه ده‌سته‌وستانێكى گه‌وره‌ترى له چاره‌سه‌ركردنیدا یان كه‌م كردنه‌وه‌ى توندیدا لێ كه‌ته‌وتۆته‌وه ، بۆیه مێژوى مرۆڤایه‌تى ته‌ندراوه به هه‌زاران تاقى كردنه‌وه و هه‌وڵدان له‌م مه‌یدانه‌دا سه‌ره‌نجام به‌رهه‌مى جیاوازو شێوازى به‌كارهاتووى جیاواز په‌یدابوون له چاره سه‌ركردنى ئازار و دامركاندنه‌وه‌ى به‌گوێره‌ى جۆر و توندى و سروشتى ئه‌ندامى به‌شه تووش بووه‌كه له له‌شى مرۆڤ ، تائێستاش هه‌واڵه‌كان و شێوازه‌كانى چاره‌سه‌رى ئازار به‌رده‌وامن.
پێناسه‌ى ئازار :
ئازار له‌پزیشكیدا وشیاركه‌ره‌وه‌یه‌كى خورسك یان سروشتیه كه بۆ ئاماژه‌دان به بوونى حاڵه‌تێكى نائاسایى یان ئاگاداركردنه‌وه‌له مه‌ترسیه‌ك كه هه‌ڕه‌شه له جه‌سته ده‌كات ده‌رده‌كه‌وێت.
به‌ڵام ئه‌م پێناسه‌یه سه‌ره‌ڕاى ڕاستى ساده‌یى به‌ناته‌واوى ده‌مێنێه‌وه و تواناى ڕازى كردنى هه‌موو لایه‌ك له پزیشكان و ده‌رونناسان و فه‌یله‌سوف و زمانه‌وه‌نه‌كانى نیه هۆیه‌كه‌شى ئه‌ویه كه ئازار هه‌ست پێكردنێكى تاكیه (فردى)توندیه‌كه‌ى له‌كه‌سێكه‌وه بۆ كه‌سێكى تر ده‌گۆڕێت ته‌نانه‌ت له تاكه‌كه‌سێدا له‌ساتێكه‌وه بۆ ساتێكى تر جیاوازه ، سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه له‌وانه‌یه ئه‌و شته‌ى بۆ كه‌سێك به‌ئازاره بۆ یه‌كێكى تر وانه‌بێت . بۆ نمونه : بزماره كانزاییه‌كان یان هاوشێوه‌كانیان وه‌ك ئامێره كانزاییه نوك تیژه‌كان كه‌خه‌ڵكانێك له له‌شى خۆیان ده‌چه‌قێنێن وه‌ك شێوازێك بۆ دیارخستنى هێز وتوانا له‌سه‌ر دان به‌خۆداگرتن یان بۆ خۆشى و ڕابواردن و بۆ مه‌به‌ستى تر .
ئه‌م كرداره ئازارێك دروست ناكات شیاوى باس بێت له‌م كه‌سانه ، به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه له‌وانه‌یه سه‌رچاوه‌ى خۆشىبێت بۆیان ، به هه‌مان شێوه ئه‌و ئازاره كه‌وا له هه‌ندێك نه‌خۆش ده‌كات بناڵن و هاوربكه‌ن ، به‌ڵام بۆ هه‌ندێكى تر هیچ هه‌ستێكى نامۆیانه‌یان لا دروست ناكات.
ئه‌م پارادۆكسیه(التناقظ) پێناسه‌ى ئازار دژوار ده‌كات و ئه‌وه‌ى خۆى له‌قه‌ره‌ى دیارده‌ى ئازار ده‌دات ده‌كه‌وێته گێژاوێكى گه‌وره‌تر له گێژاوى پێناسه ، وه ئه‌گه‌ر بۆى زیاد بكه‌ین و بیڵێین كه ئازار له‌وانه‌یه ئازارى ده‌رونى یان سۆزیارى(عاطفی) ، جه‌سته‌یى ، ئاوه‌زى بێت ، ئه‌وا هه‌ست به گرانى گه‌یشتن بۆ وه‌ڵامێك ده‌كه‌ین كه هه‌موولایه‌ك پێى قایل بن ، چوونكه نازانیین سنورى نێوان ئازارى ده‌رونى و ئازارى جه‌سته‌یى له كوێ و چۆن دیاربكه‌ین؟!!.
بۆ ئه‌وه‌ى له‌وه زیاتر باسى ئه‌م بابه‌ته مشت ومڕزایه درێژترنه‌كه‌ینه‌وه ، ئه‌وه به‌وه‌نده ده‌بێت كه بڵێین ((ئازار دیارده‌یه‌كى ئاڵۆزه كه چه‌ند هۆكارێك به‌شدارن له وروژاندنى و هه‌ست پێكردنی و وه‌ڵامدانه‌وه‌ى وه ئامانجى سروشتى ئه‌م دیارده‌یه‌ش كه ئاگاداركردنه‌وه‌یه به بوونى مه‌ترسیه‌كى ناوه‌خۆیى یان ده‌ره‌كى كه هه‌ڕه‌شه له جه‌سته‌ده‌كات به‌نه‌گۆڕى ده‌مێنێته‌وه)).
چاره‌سه‌رى ئازار:
سه‌باره‌ت به ئازارى جه‌سته‌یى كه بابه‌تى باسه‌كه‌مانه لێره ، چێوه ده‌ماره‌كان هه‌ڵده‌ستن به گواستنه‌وه‌ى هه‌ستێكى كارتێكه‌ر به ئازاره بۆ مێشك ، چێوه كۆئه‌ندامى ده‌مار له روكه‌شى جه‌سته‌دا بڵاوبۆته‌وه و له‌وێشه‌وه بۆ مێشك درێژ ده‌بێته‌وه . ئه‌م ناوه‌شى لێنراوه بۆ جیاكردنه‌وه له ناوه‌نده كۆئه‌ندامى ده‌مار كه ناگاته ڕوكه‌شى له‌ش.
ئه‌م چێوه ده‌ماره ته‌نها هه‌ستكردن به ئازار(یان بوونى سه‌رچاوه‌ى ئازار) بۆ مێشك ناگوازێته‌وه ، به‌ڵكو هه‌سته جۆراوجۆره‌كان ده‌گوازێته‌وه ، كه‌یارمه‌تى مرۆڤ ده‌دات به هه‌ست كردن به‌وه‌ى له ژینگه‌ى ده‌وروپشتیدایه تاوه‌كو په‌رچه‌كردارى(رد الفعل) گونجاوى بۆى هه‌بێت وه‌كو هه‌ستكردن به سه‌رما و گه‌رما ، به‌ركه‌وتنى سوك و به‌هێز ، لێخشان و هه‌سته‌كانى تر ، ئه‌و چێوه ده‌مارانه‌ى كه هه‌سته‌كان بۆ مێشك ده‌گوازنه‌وه به (دهمارهكانى هه‌ست sensory nerves) ناسراون بۆ جیاكردنه‌وه‌یان له‌و چێوه ده‌مارانه‌ى كه فه‌رمانه‌كانى مێشك بۆ ماسولكه و جومگه‌كانى جووڵه ده‌گوازنه‌وه و به (دهمارهكانى جووڵه motor nerves) ناسراون.
پێشینان ئه‌وڕاستیه‌یان ده‌رك كردبوو كه دهمارهكانى هه‌ست هه‌ستى جۆراوحۆر بۆمێشك ده‌گوازنه‌وه ، بۆیه هه‌ڵده‌ستان به وروژاندنى هه‌سته ده‌ماره‌كان یان وشیاركردنه‌وه‌یان به وروژێنه‌رێكى به هێزتر ، كه به‌سه‌ر كارێگه‌رى وروژێنه‌ره به ئازاره‌كه‌دا زاڵ ده‌بێت و دایده‌پۆشێت و به‌مه‌ش مێشك به وه‌رگرتنى وروژێنه‌ره به هێزتره‌كه‌وه مژوڵ ده‌بێت و زیاتر هه‌ست به ئازار ناكات ، ئه‌مه‌ش ناسراوه به ]دژه وروژاندن [counter irritation له‌نمونه دژه وروژاندنى به‌كارهاتوو له چاره‌سه‌رى ئازاره‌كانى پێ به (ده‌رزى كوتاندن Acupuncture)ه ، ئه‌م شێوازه‌ش له چین سه‌ریهه‌ڵدا پێش زیاتر له 5 هه‌زار ساڵ ، هه‌روه‌ها به‌كارهێنانى كیسى به‌فر بۆ چاره‌سه‌رى ئازاره‌كانى سوتان.
بیردۆزى ده‌روازه :
هه‌ریه‌كه له ده‌رونناسى كه‌نه‌دى (ڕۆناڵد میلزاك)و زاناى فیسۆلۆجى ئینگلیزى (پاترێك دۆڵ) بیردۆزێكیان بۆ ڕاڤه‌كردنى دیارده‌ى ئازار داناوه ناویان ناوه (بیردۆزى ده‌روازه the crate theory) به‌پێ ئه‌م تێواریانه : (دڕكه‌په‌تك شتێكى وه‌ك ده‌روازه‌ى تێدایه كه به‌هۆى هه‌سته‌كانى گوازراوه به‌هۆى هه‌سته ده‌ماره‌كان و فه‌رمان هاتووه‌كانى مێشك ده‌بێته‌وه).
دڕكه‌په‌تك SPINAL CARD به‌شێكه له كۆئه‌ندامى ناوه‌نده‌ده‌مار و له ناو بۆشایى بڕبڕه‌ى پشتدایه . هه‌موو چێوه ده‌ماره‌كان به دڕكه‌په‌تكه‌وه به‌ستراونه‌ته‌وه ، واته ئه‌و هه‌سته‌ى چێوه ده‌ماره‌كان ده‌یگوازنه‌وه ده‌بێت به دڕكه‌په‌تكدا تێپه‌ڕێت پێش گه‌یشتنى به‌مێشك .
به‌گوێره‌ى بیردۆزى ده‌روازه ده‌كرێت ڕاڤه‌ى هه‌ندێك شتى نادیارى په‌یوه‌ندیدار به دیارده‌ى ئازاره‌وه بكرێت ، بۆ نمونه یاریزانى سیرك ، كاتێك به چه‌قاندنى پارچه شوشه یان بزمارى كانزایى له جه‌سته‌یدا به‌بێ هه‌ستكردن به ئازار . حاڵه‌تى له خۆ ڕازیبوون به‌هۆى ئه‌نجامدانى كارێكى سه‌روئاساییه‌وه ، هۆكاربێت بۆ ئه‌وه‌ى مێشك فه‌رمان به‌داخستنى ده‌روازه له دڕكه‌په‌تكدا بكات به‌مه‌ش ئه‌و ئازاره‌ى چێوه ده‌مار هه‌ستى پێده‌كات تێناپه‌ڕێ و ناگاته مێشك به‌مه‌ش ئه‌و مرۆڤه هه‌ست به ئازار ناكات.
ئاگادربوونه‌وه به‌بوونى كارتێكه‌رێكى به ئازار وزانینى سروشتى ئازاره‌كه و هه‌ستكردن پێى هه‌مووى له‌مێشكدا ڕووده‌دات ، ئه‌مه‌ماناى ئه‌وه نیه كه‌مێشك ئازار ده‌چێژێت ، به‌ڵكو ڕاستى زانستى ده‌ڵێ مێشك هه‌ستیار نیه به ئازار ماناى وایه مێشك نامه ده‌ماریه پێگه‌یشتوه‌كه‌ى وه‌رده‌گێرێته‌وه سه‌ر هه‌ست كردن به‌ئازار له‌و شوێنه‌ى جه‌سته‌ى كه‌وتوه‌ته به‌ر كاریگه‌رى كارتێكه‌ره به ئازاره‌كه به گوێره‌ى هه‌مان بیردۆز ، ئه‌و هه‌سته جۆراوجۆرانه‌ى ، كه چێوه كۆئه‌ندامى ده‌مار ده‌یگوازێته‌وه له وانه‌یه بێته هۆى داخستنى ده‌روازه له دڕكه‌په‌تكدا یان كردنه‌وه‌ى ، به‌مه‌ش ده‌شێ بوترێت : كوتان به ده‌رزیه چینیه‌كان و كیسه‌كانى به‌فر ده‌بنه هۆى داخستنى ده‌روازه‌ى ئازار له دڕكه‌په‌تكدا.
هه‌روه‌ها بیردۆزى ده‌روازه دیارده‌یه‌كى تریش ڕاڤه‌ده‌كات كه پزیشك و زانایانى سه‌رسام كردبوو ئه‌م دیارده‌یه‌یش ناسراوه به ئازارى شه‌به‌ح ، ئازارى ئه‌ندامى بڕاوه phantom pain هه‌ندێك له‌و نه‌خۆشیانه‌ى چاره‌سه‌ریان وا ده‌خوازێت كه به‌شێك له جه‌سته‌یان لێ بكرێته‌وه وه‌ك باسك یان ڕانێك هه‌ندێك جار هه‌ست به ئازارێكى توند ده‌كه‌ن له‌و به‌شه بڕاوه‌دا ، كه‌لێكراوه‌ته‌وه و نه‌ماوه ، نه‌وه‌ك له به‌شه جێماوه‌كه‌ى : مه‌راقى ئه‌و نه‌خۆشه بۆ ئه‌ندامه بڕاوه‌كه‌ى ده‌بێته‌وه هۆى كرانه‌وه‌ى ده‌روازه‌ى ئازار ، به‌مه‌ش ڕودانى ئازار له‌لاى ئه‌وكه‌سه ڕاڤه‌ى زانستیانه ده‌كرێت (ئه‌م ڕاڤه‌كردنه له خودى ئازاره‌كه سه‌ر سوڕ هێنه‌رتره).
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
ئێسك و گه‌شتى كالیسیۆم له‌له‌شدا
په‌‌یكه‌رى مرۆڤ له206 په‌‌یكه‌رى ئێسك پێكهاتووه(كه‌مێك زیاتر یان كه‌متر )، كه‌ڕۆڵى جۆراوجۆر ده‌گێڕن ، وه‌ك پاراستنى ئه‌ندامه‌كانى ناوه‌وه‌ى جه‌سته‌ى مرۆڤ و پاڵپشتیان وه‌به‌هاوكارى ماسولكه‌كانه‌و ده‌ماره‌كان كرداره‌زینده‌ییه‌ڵێویست كانى له‌ش فه‌راهه‌م ده‌كات (ئێسكى كه‌لله‌سه‌ر ڵارێزگارى مێشك ده‌كات وه‌په‌‌راسوه‌كان و سىیه‌كان ودڵ ده‌ڵارێزن). ئێسقان ئه‌و مادده‌یه‌كه‌په‌‌یكه‌رى گشتى له‌ش پێكده‌هێنێت ، وه‌ئه‌میش وه‌ك هه‌موو شانه‌یه‌كى ترى زیندوى له‌ش لووله‌ى خوێن و لیمف و ده‌مارى تێدایه، زۆربه‌ى پێكهاته‌ى ئێسك بریتیه‌له: فۆسفات كالیسوم له‌گه‌ڵ بڕێكى كه‌مى ماگنیزیۆم و سیلیكا و هه‌ندێك كه‌مه‌كانزاى تر ئێسكه‌په‌‌یكه‌رى مرۆڤى هه‌رزه‌كار نزیكه‌ى (206-216) ئێسقانى تێدایه‌كه14% كه‌كێشى جه‌سته‌ڵێكده‌هێنێت درێژترین و به‌هێز ترین ئێسقان ، ئێسكى رانه‌و بچوكترین ئێسكیش ئێسكى ئاوزه‌نگیه‌كه‌یه‌كێكه ه‌سێ ئێسكه‌كه‌ى گوێچكه‌كه‌ى ناوه‌ند.
ئه‌م ئێسكانه‌ده‌كرێت بكرێنه‌دوو به‌شه‌وه: ته‌وه‌ره‌په‌‌یكه‌ر و په‌‌له‌په‌‌یكه‌ر، (80) ئێسكى ته‌وه‌ره‌په‌‌یكه‌ر ته‌وه‌ره‌ى ستوونى له‌ش ڵێكدێنێت وه‌ئێسكه‌كانى كه‌لله‌سه‌ر بڕبڕه‌ى پشت و په‌‌راسوه‌كان و كۆپه‌‌كى سینگ ده‌گرێته‌وه.
په‌‌له‌په‌‌یكه‌ر 126 ئێسك له‌خۆ ده‌گرێ وبریتیه‌له‌ئێسكه‌سه‌ربه خۆكان و به‌سته‌ره‌وه‌كانیان به‌ته‌وه‌ره‌په‌‌یكه‌ر. ئێسكه‌سه‌ربه‌خۆكان برتین له: سه‌ره‌وه و په‌‌لى خواره‌وه و ڵاشكۆكانیان. ، ئێسكه‌په‌‌یكه‌ر به‌هۆى به‌سته‌ره‌شانه‌و ژێ و ماسولكه‌و كڕكراگه‌وه‌به‌یه‌كتر به‌ستراون.
له‌روِوى توێكاره‌یه‌وه‌دوو جۆره‌ئێسك هه‌یه:
یه‌كه‌م/ په‌‌ڕه‌ئێسك : ئه‌مه‌شیان دوو به‌شه:
1 - ئێسكى پته‌و( (compact bane: كه(80%) ى ئێسك پێكده‌هێنێت و له‌ئێسكه‌خانه‌وسیسته‌مى هاڤێرسیون دروست بووه‌كه‌به‌هۆى جۆگه‌ى هاڤێرسیوم یان ڤۆڵگمانه‌وه‌به‌یه‌كتر گه‌یه‌نراون ، ئه‌م جۆگانه‌موولوله‌خوێن وده‌مارى ورد له‌وانه‌لیمفیان تێدابێت و ئێسكى پته‌و به‌هۆى سوڕى خوێنى نێوان خانه‌كان خواردن وه‌رده‌گرێت.
ئێسكى پته‌و تواناى چه‌مانه‌وه‌ى نیه‌به‌ڵام توندو خۆگره‌به‌رامبه‌ر زه‌برو چه‌ماندنوه.
2- ئێسكى ئیسفه‌نجى (cancerous bone) : وه‌كو ئه‌وه‌ى له ئێسكه‌درێژه‌كاند هه‌یه ، تایبه‌تمه‌نده‌به.
توانایى كه‌مى به‌رگه‌گرتن و چڕى له‌ئێسكى پته‌و كه‌متره‌له‌پێكهاته‌كه دا یا تیغه‌به‌ربه‌ستى تێدایه.
له‌وانه‌یه‌ئه‌م به‌ربه‌ستانه‌به‌شێوه‌ی كى هه‌ڕه‌مه‌كى خۆیان نیشانبده‌ن به‌ڵام له‌ڕاستیدا به‌شێوه‌یه‌ك ڕێكخراون كه‌ئێسكه‌كه‌زۆر پته‌وبكه‌ن هاوشێوه‌یه‌بۆ ئه‌و تۆڕه‌شیشه‌ى له‌پاڵپشتكردنى بینایه‌به‌كار ده‌هێنرێت ، ئه‌م به‌ربه‌ستانه‌به‌درێژایى هێڵى فشار ڕێكخراون گه‌ر ئه‌و فشارو هێزه‌ى ده‌خرێته‌سه‌رى بگۆڕێت ده‌شى سه‌رله‌نوى ڕێكبخرێنه‌وه ، بۆیه‌ئه‌م ئێسكانه‌زۆرتر كردارى نۆژه‌نكردنه‌وه‌یان به‌ئارسته‌ى كارتێكه‌ره‌كان تێدا ڕووده‌دات وتوانایى گۆڕانى خێراو زۆر یان تێدایه‌به‌ڵام به‌وه‌تایبه‌تمه‌ندن كه‌كه‌متر به‌رگه‌ى زه‌برى ده‌ره‌كى ده‌گرن و له‌ئێسكى پته‌و نه‌رمترن.
دووه‌م/ ئێسكى پێچاو پێچ :
ئه‌و ئێسكانه‌ن كه‌گه‌شه‌یان ته‌واو نه‌بووه، ئه‌مانه‌یان به‌سروشتى خۆیان گه‌شه‌یان ناته‌واوه‌یاخود به‌هۆى ده‌ردێكه‌وه‌له‌ئێسكه‌ك ده‌بێته‌هۆى كردارى گه‌شه‌كردن به‌شێوه‌یه‌كى هه‌ره‌مه‌كى بێ هێز.
له‌ڕووى توێكارى خانه‌ییه‌وه‌سێ جۆره‌خانه‌هه‌یه‌كه‌یار ه‌تى گه‌شه‌ى ئێسك ده‌دات ، ئۆسیتوبلاستسostenblasts ئه‌مانه‌خانه‌ى بنیاتنانى ئێسكن ، ئۆستیۆ كلاستس osteclasts ئه‌مانه‌خانه‌ى مژین یان له‌ناوبردنى ئێسكه‌وه‌ئۆستیوساستس osteocytes ئه‌مانه‌خانه‌ى ئێسكى پێگه‌شیتوون ، هاوسه‌نگى له‌نێوان ئۆستیوبلاست وئۆستیۆكلاست ڵارێزگارى و به‌رده‌وامى به‌شانه‌ى ئێسك ده‌به‌خشێت. ئێسكه‌كانى له‌ش به‌دوو قۆناغ ده‌گوزه‌رێنن، قۆناغى بنیات نان و به‌دوایدا ڕماندن و ڵاش ئه‌وه‌بنیات نان و به‌م شێوه‌یه‌به‌رده‌وام ده‌بێت ، له‌قۆناغى گه‌شه‌و لاوێتى مرۆڤدا دروست كردن زۆرتره‌و ئێسكه‌كان درێژترو به‌هێزتر ده‌بن ، ڵاش ڵێڕاگه‌شیتن و به‌ره‌وپیرى ڕۆیشتن كردارى ڕمان زیاتر ده‌بێت و بارسته‌ى ئێسكه‌كان كه‌متر ده‌بێته‌وه، وه‌زیاتر له‌باره‌بۆ شكان و هه‌روه‌ك پشت بڕبڕه‌ى پشت ده‌چه‌مێته‌وه‌به‌هۆى ڕمانى بڕبڕه‌كان و كورتبونه‌وه‌یان و نه‌مانى نه‌رمیان .
چاڵاكى ئێسك و هێزه‌كه‌ى به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ ئه‌و هێزه‌ى په‌‌ستان و كشانى ماسولكه‌كان و ژێیه‌كانیان له‌كاتى كرژ بوون خاوبونه‌وه‌یان دیخه‌نه‌سه‌ر ئێسك چونكه‌ئه‌م ماسولكه‌و ژێیانه‌نووساون به‌ئێسكه‌وه.
به‌م دواییانه‌سه‌لمێنراوه‌كه له‌ناو ئێسكدا ته‌زوویه‌كى كاره‌بایى به‌دوو جه‌مسه‌رى جیاواز هه‌یه‌كار له‌سه‌ر دابه‌شكردنى كارى خانه‌كانى ئێسك ده‌كات بۆ بنیات و ڕماندن ، هه‌روه‌ك بوارى چاڵاكى ئه‌م خانانه‌ش دیاریده‌كه‌ن. تاقیكردنه‌وه‌كان سه‌لماندیان كه‌له‌كاتى سستى وحه‌وانه‌وه‌ئه‌م ته‌زووه‌كاره‌باییه‌كه ده‌بێته‌وه‌و ماده‌ى بنیاتنه‌رى ئێسك كه‌متر به‌رده‌ست ده‌بێت و له‌ئه‌نجامدا ناسك و بێهێز ده‌بێت ، ته‌نانه‌ت له‌كاتى گه‌شتى ناو بۆشایى تاقیكردنه‌وكان سه‌لماندویانه‌ده‌ره‌نجا مى نه‌بونى یه‌كجاره‌كى هێزى ڕاكێشان زه‌وى ماسولكه‌كان بێ هێزه‌ده‌بن و ئێسكه‌كان ناسك ده‌بن به‌هۆى نه‌بوونى به‌رگریان به‌رامبه‌ر هێزى ڕاكێشانى زه‌وى له‌مه‌وه‌ده‌گه‌یینه‌ئه نجامى ، حه‌وانه‌وه‌ى ته‌واو ئێسك توشى ڵوكانه‌و ده‌كات ، له‌ڕێى چاڵاكتر بوونى خانه‌كانى ڕماندن وبێهێزبوونى خانه‌كانى بنیات نان له‌كاتى حه‌سانه‌وه ئه‌مه‌ش كه‌م بوونه‌وه‌ى ماده‌ى ئێسكى لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
پهیوهندى كالیسیۆم به‌ئێسكه‌وه:
كالیسیۆم یه‌كێكه‌له‌و كانزایانه‌ى له‌به‌شه‌پته‌وكه‌ى ئێسكدا هه‌یه، ئێسك كۆگاى كالیسیۆمه‌له‌له‌شى مرۆڤدا ، وه‌كالیسیۆم بۆ ئێسك و له‌ئێسكه‌وه‌ده‌گوازرێته وه‌به‌هۆى خانه‌ى (ئۆستیۆبلاست)ه‌وه، كارى كالیسیۆم له‌سه‌ر ئێسك كورت نابێته‌وه‌به‌ڵكو له‌ماسولكه‌و ده‌مار و خانه‌كانى ترى له‌شیش كارى جۆراوجۆرى هه‌یه‌له‌گه‌ڵ ئه‌وكاره‌زینده‌ییه‌گرنگ انه‌ى له‌ناو خوێندا ده‌یانكات كالیسۆم له‌ناو ڕێخۆپه‌‌كاندا ده‌مژرێت به‌یارمه‌تى ڤیتماینى D ى چاڵاك هه‌روه‌ها ڕێژه‌یه‌كى زۆرى كالیسیۆم 98% له‌ناو گورچیله‌كاندا دوباره ده‌مژرێته‌وه، هه‌روه‌ك له‌ش ده‌توانێت كالیسیۆمى ده‌ست كه‌وێت به‌خۆدانه‌به‌ر تیشكى سه‌رووه‌وه‌نه‌وشه‌یى .
منداڵان 75% كالیسیۆم به‌كارده‌هێنن و ئه‌م ڕێژیه‌ش بۆ 30% كه‌م ده‌بێته‌وه‌له‌ته‌مه‌نى 20 ساڵیدا چونكه‌له‌م ته‌مه‌نه‌دا كالیسیۆم بۆ بنیاتنانى ئێسك به‌كارناهێنرێت به‌ڵكو بۆ پاراستنى چڕیه‌كى. هه‌موو خانه‌كانى مرۆڤ ڕێژه‌یه‌كى كه‌مى كالیسیۆمیان تێدایه‌كه‌ده‌كاته‌یه‌ك له‌سه‌رئه‌و هه‌زاربه‌شه‌ى له‌ده‌روه‌ى خانه‌دا به‌رده‌سته، ئه‌م كالیسیۆمه‌ى ناو خانه‌كۆنترۆڵى زینده‌چاڵاكیه‌كانى وه‌ك گه‌شه‌و گرژبونه‌وه‌و بنیات نان ده‌كات و به‌نه‌بوونى كالیسیۆم ئه‌م جه‌سته‌له‌كاركردن ده‌وه‌ستێت جه‌سته‌ى مرۆڤ ناتونێت كالیسیۆم به‌رهه‌م بێنێت به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بوونى بڕێكى زۆر كه‌م له‌م كانزایه‌په‌‌یوه‌ندى به‌ژیان و مه‌رگه‌وه هه‌یه‌ئه‌وا جه‌سته‌و مێشك به‌ته‌نها پشت به‌نه‌ریتى خواردنى ئه‌وكاسه‌نابه‌ستێت بۆ قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ى كالیسیۆمى له‌ده‌ست چوو ده‌رئه‌نجامى ده‌ردان و به‌كارهێنانى سروشتیه‌كان .
ته‌رازوى كالیسیۆم ، ده‌كه‌وێته‌و ڕژێمى پشت ده‌ره‌قیه‌رژێم parathyroid gland)) كه‌له‌چوار ڕێژێمى بچوكى ڵێك دێت كه‌وتونه‌ته‌ته‌نیشته‌ك نى ڕژێنى ده‌ره‌قیه‌وه، ئه‌م ڕژێنانه‌هۆرمۆنێك ده‌رده‌ده‌ن ، ئاستى ئه‌م كانزایه‌له‌ناو خوێن و وشله‌ى نێوان خانه‌كان ڕێك ده‌خات. ڕێكخستنى نیشتنى كالیسیۆم له‌ئێسك وده‌ردانى بۆ ناو خوێن ڕێكخراوه‌له‌لایه‌ن چاڵاكى هۆرمۆن و ڤیتامینات و ڵێداویستى جه‌سته‌به‌كالیسیۆم . ڤیتامین D ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى ده‌گێرێت له‌مژینى كالیسیۆم له‌كۆئه‌ندامى هه‌رس و گورچیله‌له‌خوێنداو گه‌یاندنى به‌ئێسك ، ئه‌گه‌ر ئاستى وه‌ك ڵێویست نه‌بوو ئه‌وا (ته‌رازوو)ه‌كه‌كار له‌سه‌ر ڕاكێشانى هه‌ندێك كالیسیۆم له(بانكى ئێسك)دا ده‌كات كه‌به‌درێژایى ته‌مه‌نى نێوان منداڵ و لاوێتى له‌ویدا ڵاشه‌كه‌وت كراوه.
لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك كه‌له‌لایه‌ن دكتۆر (ڤیلیمێر ماتكۆفیتش) كراوه‌له‌كۆڵێژى ڵزیشكى زانكۆى واشنتۆن ده‌ریخستوه‌كه‌ئێسكى تازه‌ڵێگه‌شیتوو تواناى وه‌رگرتنى هێز وچڕى هه‌یه‌و ئه‌وه‌شى ئاشكرا كرد ئه‌و كچه‌هه‌رزه‌كارانه‌ى بڕێكى زۆر ترى كالیسیۆم به‌كاردێنن ، زیاترى لێ ڵاشه‌كه‌وت ده‌كه‌ن ئه‌مه‌ش كارێكه‌ئه‌سته‌مه‌له‌ته مه‌نێكى به‌ساڵاچودا ، له‌ته‌مه‌نى 35 ساڵیدا له‌ژیانمان بڕى ئه‌و ماده‌یه‌ى ده‌یدۆڕێنین زیاتره‌له‌وه‌ى جه‌سته‌مان فه‌راهه‌مى ده‌كات ، جائه‌گه‌ر ئه‌وپه‌‌ڕى ئێسكمان تائه‌و كاته دروست نه‌كردبێت ئه‌وا سه‌ره‌و ژێربونمان خێراتر ده‌بێت. ئه‌ونده‌ماوه‌بیڵێن كه‌مى كالیسیۆم ده‌بێته‌هۆى نه‌خۆشیه‌ك به‌ناوى (داخورانى ئێسك) ، شایانى باسه‌كالیسیۆم له‌توانایىدا نیه‌چاره‌سه‌رى ئه‌م نه‌خۆشیه‌بكات ڵاشان توشبوون ڵێ بۆیه‌ته‌نها ڕێگاى چاره(خواباشتر ده‌زانێت ) به‌خواڵاراستن ده‌بێت له‌م نه‌خۆشیه، ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ده‌خوازێ بڕێكى باشى ئه‌م كانزایه‌به‌درێژایى ته‌مه ن بخورێ به‌تایبه‌تى له‌ماوه‌ى گه‌شه‌دا بۆیه‌خواردنه‌وه‌ى گڵاسێك شیرى ته‌واو چه‌ور(حلیب كامل الدسم) 3 جار له‌رۆژێكدا ئامۆژگارى نایابه، هه‌ر گڵاسێك 290 میلیگرام كالیسیۆمى تێدابێت كالیسیۆمى زیاترى تێدایه‌وه‌له‌ناوخودى شیردا ڤیتامین D تێدایه‌كه‌ڵێویسته‌بۆ مژینى كالیسیۆم.
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
ویرایش توسط behnam5555 : 10-12-2011 در ساعت 02:34 PM
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
سورِى ئینسۆلین له له‌شى مرۆڤدا
ئینسۆلین یه‌كیكه له گرنگترین هۆڕمۆنه‌كانى ناو جه‌سته‌ى مرۆڤ ، كردارى ڕێكخستنى ئاستى سوته‌مه‌نى له‌ش به‌م هۆرمۆنه سه‌یره به‌نده وه ڕێگا به‌م سوته‌مه‌نیه ده‌دات بۆ چونه ناو خانه‌كانى له‌شمان. هه‌نگاوه‌كانى یه‌كه‌مى ژیانى ئینسۆلین له هه‌ندێ خانه‌ى دیاریكراوى (په‌نكریاس)ه‌وه ده‌ست پێده‌كات ، كه‌پێیان ده‌وترێت (خانه‌ى بێتا B-cells ) ، په‌نكریاس ڕۆژانه نزیكه‌ى (30 - 50) یه‌كه‌ى ئینسۆلین ده‌رده‌دات بۆ پارستنى ئاستى پێویستى ئه‌م هۆرمۆنه له‌ناو جه‌سته‌ى كه‌سێكى پێگه‌یشتووى ته‌ندروستدا .
ئاستى ئه‌م هۆرمۆنه له‌خوێندا پاش (8 - 10) خوله‌ك له خواردن ده‌ست ده‌كات به به‌رزبوونه‌وه تا ده‌گاته لوتكه پاش (30 - 45) خوله‌ك له خواردنى ژه‌م ، وه ( 90 - 120 ) خوله‌كى ده‌وێ له‌پاش خواردن بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ ئاستى بنه‌ڕه‌تى.
(گلوكۆز) به‌باشترین وروژێنه‌رى (په‌نكریاس) داده‌نرێت بۆده‌ردانى ئیتسۆلین ، به‌ڵام پاش جێگیر بوونى ئاستى (گلوكۆز)ى خوێن له‌نێوان (80 - 100) میللیگرام/دێسیلیتر (په‌نكریاس) زیاتر ئه‌م هۆرمۆنه ده‌رنادات .
ئینسۆلین له دوو قۆناغى بنه‌ڕه‌تێدا ده‌رده‌درێت : -
1. قۆناغى سه‌ره‌تایى: ئه‌م قۆناغه‌یان پاش به‌رز بوونه‌وه‌ى خێرایى ئاستى (گلوكوَز) ده‌ست پێده‌كات به جۆرێ كه ئینسۆلین به شێوه‌یه‌كى خێرا ده‌رده‌درێ بۆئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ ئه‌م به‌رزبونه‌وه خێرایه بگونحێ ، له‌وانه‌یه ئه‌مه شرۆڤه‌ى بارى (حاله) دابه‌زینى شه‌كرى ئه‌و كه‌سانه بكات كه به نه‌شته‌ر گه‌ده‌یان یاخود به‌شێك له ڕیخۆڵه باریكه‌یان هه‌ڵگیراوه ، به هۆى به‌رزبونه‌وه‌ى خێراى ئینسۆلین له‌گه‌ڵ نه‌بونى ڕوبه‌رى ته‌واو بۆ به‌رده‌وام بوون له مژینى (گلوكۆز) لاسه‌نگیه‌ك له‌نێوان ئاستى به‌رزى ئینسۆلین و ئاستى نزمى گلوكۆز ڕووده‌دات وه له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامى به‌رزبونه‌وه‌ى ئاستى گلوكۆز كه‌م كه‌مه ئاستى ئینسۆلین داده‌به‌زێت.2. قۆناغى دوایى: قۆناغى هه‌ڵكشانى دووباره‌ى ئینسۆلین .... وروژاندنى به‌رده‌وامى (خانه‌كانى بێتا) له لایه‌ن گلوكۆزى ده‌ره‌كیه‌وه ده‌بێته هۆى كه‌م بونه‌وه‌ى هه‌ستیارى ئه‌م خانانه بۆ گلوكۆز (ئه‌گه‌ر هاتو له چوار كاتژمێر زیاترى خایاند) یاخود گلوكۆزى ناوه‌كى به به‌رده‌وامى زیاتر له (24) بیست و چوار كاتژمێر به ئاستى به‌رزمایه‌وه ، ئه‌م دیارده‌ى ناهه‌ستیار بوونه جێگیرو به‌رده‌وام نیه‌و ده‌كرێ بگه‌ڕێندرێته‌وه بۆ دۆخى ئاسایى خۆى . ئه‌مه‌ش له‌وانه‌یه شرۆڤه‌ى باری (حاله) هه‌ڵكشانى ناجێگیرى شه‌كرى خوێن بكات لاى هه‌ندێك له‌و نه‌خۆشانه‌ى كه نه‌خۆشى شه‌كره‌یان نیه ، ئه‌م نه‌خۆشانه گازانده له هه‌ڵكشانى ئاستى شه‌كر ده‌كه‌ن له هه‌ندێ كات ، به‌ڵام به ڕێكخستنى ژه‌مى خواردن و خۆ دوورگرتن له زۆرخواردنى شیرنیه‌مه‌نى و كاربوهیدرات شه‌كره‌كه‌یان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆئاستى ئاسایى خۆى . به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر ئه‌و سیستمه خۆراكیه‌ى كه‌پسپۆرى خۆراك بۆ نه‌خۆشى دیارده‌كات ، یه‌كێكه له هۆكاره هه‌ره‌گرنگه‌كان بۆنه‌خۆشى شه‌كره به‌تایبه‌تى له جۆرى دووه‌م ، بۆ پاراستنى تواناى خانه‌كانى بێتا بۆ ده‌ردانى ئینسۆلین . ئینسۆلینى گه‌یشتوو له‌ناو ده‌نكۆڵه‌ى لكاوه به یه‌كێك له پێكهێنه‌رانى خانه‌وه . گه‌شتى چونه‌ده‌ره‌وه‌ى ئینسۆلین به‌په‌یدابوونى بڕێك گلوكۆز له ناو خانه وه به‌رزبوونه‌وه‌ى ماده‌ى (ATP) كه به یه‌كه‌ى وزه له‌ناو خانه ناوده‌برێت ، ده‌ست پێده‌كات ، له‌م دۆخه‌دا خانه ئاگادارى زیاد بوونى گلوكوز و پێویستى ده‌ردانى ئینسۆلین ده‌بێت بۆ زاڵبوونى به‌سه‌ر ئاستى گلوكۆز .
ده‌روازه‌كانى چونه‌ده‌ره‌وه‌ى توخمى (پۆتاسیۆم) پێوه‌ده‌درێن و ده‌روازه‌كانى هاتنه‌ژووره‌وه‌ى (كالیسیۆم) ده‌كرێنه‌وه ، له‌گه‌ڵ هاتنه ژووره‌وه‌ى كالیسیۆم ده‌چێته ناو ئه‌و ده‌نكۆڵانه ، ئه‌م ده‌نكۆڵانه گرژ ده‌بنه‌وه‌و ئینسۆلین ده‌رده‌ده‌ن و ئه‌و گه‌شته‌ی ده‌ست پێده‌كات كه هاوڕێى ده‌بێت بۆ گه‌یشتن به وێستگه‌ى دوایى .
كاتێ ئینسۆلین ده‌گاته خانه‌كانى له‌ش به‌دواى (وه‌رگر)ـى تایبه‌ت به‌خۆیدا ده‌گه‌ڕێ كه له‌باوه‌شى ده‌گرن، ئه‌م وه‌رگرانه له‌سه‌ر ڕووى خانه‌كانه‌وه‌ن، ئه‌م وه‌رگرانه له‌سه‌ر هه‌موو خانه‌كانى له‌شن وه له‌وه ده‌چێته چه‌وریه‌خانه‌كان و خانه ماسولكه‌ییه‌كان زیاترین ژماره‌یان له‌م وه‌رگرانه ده‌بێت.
ئه‌م وه‌رگرانه وه‌ك بازنه‌ى به‌یه‌ك گه‌یاندنى ناوه‌ندى ده‌ره‌وه و ناوه‌ندى ناوه‌وه‌ى خانه كارده‌كه‌ن، له‌وێدا كه ئینسۆلین كارى خۆى ده‌كات. ئه‌م خانانه تواناى وه‌رگرتنى ڕێژه‌یه‌كى كه‌م له‌ئینسۆلینیان هه‌یه له‌به‌رتایبه‌تمه‌ندیه� �یان و هه‌ستیاریان ـ ئه‌م وه‌رگرانه له‌پرۆتینێكى شه‌كرى دووپارچه پێك دێن، پارچه‌ى گه‌وره پێى ده‌گوترێت (ئه‌لفا) و كێشى گه‌ردى یه‌كسانه به 130,000داڵتون و درێژ ده‌بێته بۆ ده‌ره‌وه‌ى خانه به‌ڵام پارچه بچوكه‌كه پێى ده‌وترێت (بێتا) وه كێشى گه‌ردى یه‌كسانه به 90,000 داڵتۆن و به‌شى زۆرى له‌ناوه‌وه‌ى خانه‌یه‌و له كۆتاییه‌كه‌یدا ده‌گاته ترشه‌لۆكێك(ئه‌نزیم) كه چالاك ده‌بێت به لكانى ئینسۆلین به وه‌رگره‌وه، ئه‌م ترشه‌لۆكه ده‌بێته هۆى به‌ستنى فسفۆر به پارچه‌ى (بێتا) وه به‌شێوه‌یه‌كى خودبه‌خودى ئه‌م كرادره ده‌بێته هۆى وروژاندنى زنجیره‌یه‌ك له كردار كه ده‌بنه هۆى ده‌ركه‌وتنى كارى فسیۆلۆژى ئینسۆلین. ئه‌م ڕێبازه ئاڵۆزه له‌سه‌ره‌تاى له‌باوه‌ش گرتنى ئینسۆلینه‌وه تا ده‌ركه‌وتنى كاریگه‌ریه فسیۆلۆژیه‌كه‌ى له‌وانه‌یه توشى هه‌ندێ كه‌م و كورتى بۆماوه‌یى ببێت كه ده‌بێته هۆى كه‌م بونه‌وه‌ى كاریگه‌رى ئینسۆلین به‌هۆى شێوانى قۆناغى پاش وه‌رگره‌كان، به‌ڵام هه‌ندێ له باره‌كانى(حالات) شه‌كره هۆكاره‌كه‌ى بوونى گرفته له ڕێژه یاخود هه‌ستیارى وه‌رگره‌كان بۆ ئینسۆلین یان هه‌ردووكیان پێكه‌وه.
دیارده‌ى ڕێكخستنى داكشاو بریتییه له دیارده‌ى كه‌مبوونه‌وه‌ى ژماره‌ى وه‌رگره‌كانى ئینسۆلین ده‌ره‌نجامى به‌رزى ڕێژه‌ى ئینسۆلین وه‌ك خۆ پاراستنێك له كاریگه‌رى زیاد بوونى ڕێژه‌ى ئینسۆلین هه‌روه‌ك له باره‌كانى(حالات) قه‌ڵه‌وى و خواردنى شیرنه‌مه‌نى و كاربۆهایدرات به‌ڕێژه‌یه‌كى زۆر، له‌وانه‌یه‌ش وه‌رگرتنى ئینسۆلینى ده‌ره‌كى به‌ڕێژه‌یه‌كى زیاده‌وه، به‌پێچه‌وانه‌وه دیارده‌ى ڕێكخستنى هه‌ڵكشاو بریتیه له زیاد بوونى ژماره‌ى وه‌رگره‌كانى ئینسۆلین به‌هۆى كه‌مى ئینسۆلینى به‌رده‌ست هه‌روه‌ك له حاڵاتى ئه‌نجامدانى چالاكى وه‌رزشى و به‌ڕۆژوو بوون ڕووده‌دات بۆ ئه‌وه‌ى ده‌رفه‌تى زیاترى هه‌بێت بۆ به‌ستران به وه‌رگره‌كانه‌وه. بوونى ڕێژه‌یه‌كى زیاده‌ى (كۆرتیزۆن Cortisone) له تواناى یه‌كگرتنى ئینسۆلین له‌گه‌ڵ وه‌رگره‌كان كه‌م ده‌كاته‌وه به‌هۆى كه‌م كردنه‌وه‌ى هه‌ستیارى وه‌رگره‌كان بۆ ئینسۆلین هه‌روه‌ك له بارى(حاله) ئه‌و نه‌خۆشانه ڕووده‌دات كه چاره‌سه‌رى به كۆرتیزۆن وه‌رده‌گرن به شێوه‌یه‌كى درێژخایه‌ن بۆ هه‌ندێك نه‌خۆشى وه‌ك ته‌نگه نه‌فه‌سى (ڕه‌بوو). یه‌كێكى تر له كاریگه‌ریه‌كانى ئینسۆلین بریتیه له ڕێدان به‌چوونه ناوه‌وه‌ى گلوكۆز بۆ ناو خانه پاش یه‌كگرتنى ئینسۆلین و وه‌رگر، ئه‌م گلوكۆزانه‌ش به‌هه‌ندێ ڕێ و شێوازى تایبه‌ت ده‌گوازرێته‌وه بۆ ناو خانه.
گوازه‌ره‌وه‌كانى گلوگۆز:
كردارى ئۆكساندنى گلوكۆز له ناوخانه‌كان بریتیه له‌و سه‌رچاوه‌یه‌ى وه‌زه ده‌داته خانه‌كان به‌تایبه‌تى خانه‌كانى (مێشك) كه به‌ته‌واوه‌تى پشت به گلوگۆز ده‌به‌ستێت بۆ دروست كردنى ووزه.
دیوارێكى خانه‌یی ده‌ورى خانه‌ى داوه كه له سێ چین پێكهاتووه، دوو چینى چه‌ورى كه چینێكى پرۆتینیان له نێواندایه، بۆیه ئه‌و ماددانه‌ى له‌ناو چه‌وریدا ناتوێنه‌وه تێپه‌ڕبوونیان به دیوارى خانه‌دا ئه‌سته‌مه وه‌ك گلوگۆز له‌به‌ر ئه‌مه بۆ چونیان پێویستی به ( گوازه‌ره‌وه)یه.
ئه‌م گوازه‌ره‌وانه هه‌ندێكیان پێویستیان به ووزه‌یه وه هه‌ندێكى تریان پێویستیان پێى نیه به‌ڵكو به‌هۆى جیاوازى خه‌ستیه‌وه ، له ئاستى خه‌ستى به‌رزه‌وه بۆ ئاستى خه‌ستى نزمه‌وه ده‌گوازرێنه‌وه ، تا ئێستا به‌لایه‌نىكه‌م پێنج جۆره گوازه‌ره‌وه بۆ گلوگۆز دۆزراونه‌ته‌وه كه پشت به وزه نابه‌ستن وه هه‌ستیاریان جیاوازه‌و ناوى كورتكراوه‌ى ( GLUT) یان لێ نراوه.
-گوازه‌ره‌وه‌ى (GLUT - 1):
ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه له هه‌موو شانه‌كانى له‌شى مرۆڤدا هه‌یه و پێداویستى سه‌ره‌كى دابین ده‌كات ، ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه هه‌ستیارێكى زۆرى بۆ گلوگۆز هه‌یه بۆیه گلوگۆز ده‌گوازرێته‌وه ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ بوونى خه‌ستیه‌كى كه‌م له گلوگۆز ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه پێكهێنه‌رێكى گرنگى یه‌كه‌ى په‌رده‌ى نێوان مێشك و خوێنه ئه‌ویش به دابین كردنى گلوگۆز بۆ مێشك به‌ڕێژه‌یه‌كى گونجاو و تێر.
- گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT - 2):
هه‌ستیارى بۆ گلوگۆز كه‌مه و ته‌نها له كاتى به‌رزى ڕێژه‌ى گلوگۆزدا كارده‌كات وه‌ك پاش نان خواردن ، ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه به گوازه‌ره‌وه‌ى گلوگۆز بۆ ناو خانه‌كانى بێتا داده‌نرێت بۆ ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ به‌رزبوونه‌وه‌ى گلوگۆز ئینسۆلینێكى زیاتر بڕژێنێ.
له‌وانه‌یه ئه‌م گوازه‌ره‌ویه به‌م تایبه‌تمه‌ندیانه‌ى ڕێگر بێ له ده‌ردانى چاوه‌ڕوان نه‌كراوى ئینسۆلین له په‌نكریاسه‌وه یان ڕێده‌گرێ له وه‌رگرتنى گلوگۆز له لایه‌ن خانه‌كانى جه‌رگه‌وه هه‌روه‌ك له حاڵاتى به‌ڕۆژووبوندا.
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT - 3):
له‌هه‌موو شانه‌كاندا هه‌یه وه گوازه‌ره‌وه‌ى سه‌ره‌كى ناو شانه ده‌ماریه‌كانه و هه‌ستیاره‌كى به‌رزى بۆ گلوگۆز هه‌یه و به‌رپرسه له گواستنه‌وه له نێوان شله‌ى مۆخ و ده‌ماره خانه‌كان.-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT - 4):
له‌ناو ماسولكه‌كانى جوڵه و چه‌وریه شانه‌كان هه‌یه ، ئه‌م گوازه‌ره‌وانه له‌ناوخانه‌كاندا هه‌ن و درێژ بوونه‌ته‌وه بۆ سه‌ره‌وه‌ى خانه بۆ له‌باوه‌ش گرتنى ئینسۆلین به‌هۆى وه‌رگره‌كانى.
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT - 5) :
ئه‌مانه له ڕووكه‌شى خانه‌كانى كۆئه‌ندامى هه‌رسدا و جه‌رگ و تۆوى پیاودا هه‌ن، ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه شه‌كرى (فره‌كتۆز) ده‌گوازێته‌وه كه ووزه‌یه‌كى زۆر ده‌به‌خشێت، ئه‌م كوازه‌ره‌ویه زۆر هه‌ستیاره به‌فره‌كتۆز.
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT -6)
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (GLUT - 7):
ئه‌م گوازه‌ره‌ویه گلوگۆزى به‌ستراوه به فسفۆر له گه‌ردیله‌ى كاربۆنى ژماره 6 ده‌گوازێته‌وه بۆ ناو یه‌كێك له پێكهێنه‌ره‌كانى ناو خانه، ئه‌م گوازه‌ره‌وه‌یه له جه‌رگ و هه‌ندێك شانه‌ى تردا هه‌یه.
هه‌ندێك گوازه‌ره‌وه‌ى تریش هه‌یه كه بۆ كاركردنیان پێویستیان به وزه‌یه ، ئه‌مانه گلوگۆز و سۆدیۆم ده‌گوازنه‌وه و پێیان ده‌گوترێت (SGLT) دوانیان لێ وه‌سف كراون تاوه‌كو ئێستا، ئه‌م گوازه‌ره‌وانه له كۆئه‌ندامى هه‌رس و گورچیله‌كان دان بۆ دووباره مژینه‌وه‌ى گلوگۆز:-
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (SGLT - 1)له ڕیخۆڵه‌كان و بۆڕیه‌كانى گورچیله‌دان.
-گوازه‌ره‌ه‌وه‌ى (SGLT - 2) له بۆڕیه‌كانى گورچیله دایه.
به چوونه‌ژووره‌وه‌ی گلوگۆز بۆ ناوخانه كردارێكى تر ده‌ست پێده‌كات به‌مه‌به‌ستى دروست كردنى وزه‌ى پێویست بۆ ژیانى خانه و پاشان و شانه و پاشان ئه‌ندام و له كۆتایشدا له‌شى مرۆڤ.
به‌هیواى ئه‌وه‌ى توانیبتمان له‌م چه‌ند دێره‌دا كورته‌یه‌كى گه‌شتى ئه‌م هۆرمۆنه نایابه‌تان بۆ باس بكه‌ین له زایانگه‌یه‌وه تا مه‌نزڵگاكه‌ى وه ئه‌و ده‌روازانه‌ى پێیاندا تێپه‌ڕ ده‌بێ .
په رتوکی ژیان
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
10-12-2011
|
|
مدیر تاریخ و بخش فرهنگ و ادب کردی |
|
تاریخ عضویت: Aug 2009
محل سکونت: مهاباد
نوشته ها: 19,499
سپاسها: : 3,172
3,713 سپاس در 2,008 نوشته ایشان در یکماه اخیر
|
|
نیکۆتین دوای 10 چرکه ده‌گاته مۆخ
دوای توێژینه‌وه‌ییه‌کی نوێ ده‌رباره‌ی زیانه‌کانی نیکۆتین ده‌رکه‌وتووه که نیکۆتین دوای چه‌ند چرکه‌ییه‌ک ده‌گاته مۆخ و زیانه‌کانی ده‌گه‌ینێت به مۆخ ، توێژینه‌وه‌که ئه‌وه‌شی روون کرده‌وه که نیکۆتین مه‌ترسیدارترین ماده‌ی کیمیاوییه که کاریگه‌ریه‌کی خراپی هه‌بێت بۆ سه‌ر مۆخ و مێشک ، جگه له‌مه‌ش هۆکارێکی سه‌ره‌کیه بۆ خوو گرتن ، وه‌کو ماده هۆشبه‌ره‌کانی کۆکاین و هیرۆین ، ه ده‌بنه هۆی دروستکردنی ئه‌نزیمێکی زیان به‌خش ئه‌م ئه‌نزیمه‌ش فاکته‌رێکی سه‌ره‌کیه بۆ هه‌ست کردن به که‌م وکورتیه‌کان له مێشک و له ناوبردنی خۆشی ، له میانه‌ی توێژینه‌وه‌که‌دا هاتووه که دوای داگیرساندنی جگه‌ره‌و کێشانی به 10 چرکه نیکۆتین ده‌گاته مێشک و زیانی خۆی بلاوده‌کاته‌وه ، جگه له‌مه‌ش زیان گه‌یاندن به ته‌ندروستی دڵ و هۆکارێکه بۆ به‌رزبوونه‌وه‌ی په‌ستانی خوێن و زان گه‌یاندن به ملوله‌کانی خوێن ، جگه له‌مه‌ش بگه‌ره بۆ ئافره‌تان زیانی زۆرتره وه‌ک پیاوان به‌تایبه‌تی ئافره‌تانی دووگیان کا کاریگه‌ری خراپی ده‌بێت بۆ سه‌ر کۆرپه ،
__________________
شاره که م , به ندی دلم , ئه ی باغی مه ن
ره وره وه ی ساوایه تیم , سابلاغی مه ن
دل به هیوات لیده دا , لانکی دلی
تو له وه رزی یادی مه ن دا , سه رچلی
خالید حسامی( هیدی )
|
|
کاربران در حال دیدن موضوع: 1 نفر (0 عضو و 1 مهمان)
|
|
|
مجوز های ارسال و ویرایش
|
شما نمیتوانید موضوع جدیدی ارسال کنید
شما امکان ارسال پاسخ را ندارید
شما نمیتوانید فایل پیوست در پست خود ضمیمه کنید
شما نمیتوانید پست های خود را ویرایش کنید
اچ تی ام ال غیر فعال می باشد
|
|
|
اکنون ساعت 04:49 PM برپایه ساعت جهانی (GMT - گرینویچ) +3.5 می باشد.
|
حالت خطی
