موسیقی آفریقا

[SHeRvin]

موسیقی آفریقا

موسیقی آفریقایی، مخصوصا ً موسیقی سنتی سیاهان آفریقا را در خارج از آفریقا، کمتر می شناسند. برای غیر آفریقاییها، این موسیقی، عجیب، دشوار و بدون جذابیت است و در نتیجه زحمت گوش دادن به آن را به خود نمی دهند. هم موسیقی آفریقایی و هم موسیقی غیر آفریقایی زادهٔ خلاقیت بشرند و در نتیجه عناصر یکسانی چون گام و فاصله و لحن و ملودی و امثالهم را در خود دارند. موسیقی تقریبا ً در همه کشورها، نقش یکسانی را بازی می کند و در قالب ترانه ها، لالاییها، ترانه های رزمی، موسیقی دینی و امثال آن ارائه می گردند. در مجموع، در آفریقا هم سازهایی شبیه به اروپا، از جمله سازهای زهی، بادی و کوبه ای، وجود دارند.
مفهوم موسیقی آفریقایی به کلی با موسیقی غربی فرق دارد. موسیقیدانهای سنتی آفریقا برای لذ ّت بردن، صداها را با یکدیگر ترکیب نمی کنند. هدف آنها بیان همه جنبه های زندگی از طریق عنصر صداست. آنها از طریق موسیقی، منحصرا ً طبیعت را تقلید نمی کنند، بلکه با به کارگیری صداهای طبیعی، از جمله زبان گفتاری، طبیعت را بازسازی و آن را به موسیقی تبدیل می کنند. شاید ظاهرا ً این موسیقی یکنواخت به نظر برسد، ولی هر صدایی معنی ویژه خود را دارد. برای اینکه بتوان معنای موسیقی آفریقایی را درک کرد، باید به بررسی آن در متن زندگی آفریقایی پرداخت.
موسیقی در جامعه آفریقا نقش بسیار مهمی دارد و درست از لحظه تولد، یکی از حیاتی ترین جنبه های زندگی یک آفریقایی را تشکیل می دهد. کودکان آفریقایی از ابتدای خردسالی، نقش مؤثر و مهمی را در موسیقی به عهده می گیرند و در سن سه یا چهار سالگی، ساز می سازند. بازیهای موسیقایی که توسط کودکان آفریقایی اجرا می شوند، آنها را برای شرکت در فعالیتهای دوره بزرگسالی از جمله ماهیگیری، شکار، کشاورزی، آسیاب گردانی، حضور در مراسم عروسی و تشییع و رقص آماده می سازند.
در آفریقا بین انسان و هنر، پیوند عمیقی وجود دارد. هنر در آفریقا، بالاترین نقش را در برقراری ارتباط بین انسانها ایفا می کند. شاید به همین دلیل است که در بعضی از زبانهای آفریقای سیاه، برای تعریف موسیقی، فعل دقیقی وجود ندارد. این هنر به قدری در انسان آفریقایی نهادینه و موروثی است که شاید ضرورتی برای نامگذاری آن وجود نداشته است. طبل در جامعه آفریقایی به قدری مهم است که گاهی آن را با یک مرد برابر می گیرند، از همین رو زنان باید همان احترامی را که به طور سن‍ّتی برای مردشان قائل می شوند، برای طبل هم قائل شوند. در بعضی از کشورهای آفریقایی، زنان حتی اجازه ندارند تحت هیچ شرایطی به طبل دست بزنند، هر چند اسلام بسیاری از تبعیضهایی را که علیه زنان وجود داشته، در آفریقا از بین برده است.
موسیقی آفریقایی عموما ً با هنر دیگری چون شعر یا رقص درآمیخته و به صورت مهم ترین عنصر بیانی روحیه و احساسات سیاهان درآمده است. به این ترتیب، دور از ذهن نیست اگر آفریقاییها اصولا ً موسیقیدان باشند. در بعضی از کشورهای آفریقایی، موسیقی عنصری پویا و نیروی پیش برنده حیات اجتماعی است. در برخی دیگر، موسیقی کم و بیش شغلی نیمه حرفه ای است که همه کس نمی تواند آن را خلق و اجرا کند و باید گروههایی در این زمینه، فعالیت کنند. این گروهها نیمی از سال را به موسیقی می پردازند و معاش خود را از این طریق به دست می آورند و نیم دیگر سال را به کار دیگری می پردازند.
در بسیاری از جوامع آفریقایی، حق نواختن بعضی از سازها یا شرکت در مراسم آیینی به همه کس داده نمی شود و در انحصار موسیقیدانهای حرفه ای است. این افراد منحصرا ً از طریق هنرشان ارتزاق می کنند و به خانواده ها یا طبقات اجتماعی (کاست) خاصی تعلق دارند.
در آفریقای غربی، برای مشخص کردن موسیقیدانهای حرفه ای از واژه گریوت (Griot) استفاده می کنند. نقش گریوتها چیزی بیشتر از موسیقی و جادوست. آنها راویان تاریخ، فلسفه و اساطیر و آرشیو آداب و سنن مردم هستند و در شفا و درمان جسمی و روحی بیماران هم دخالت می کنند. بسیاری ترانه های مذهبی می خوانند و تقریبا ً نقش کشیشهای اروپایی قرون وسطی را دارند. مردم آفریقا از گریوتها می ترسند و در عین حال توانایی آنها را تحسین می کنند، هر چند به خاطر آنکه به پایین ترین طبقه اجتماع تعلق دارند، برایشان احترامی قائل نیستند. از آنجا که موسیقی محور تمام فعالیتهای یک گریوت است، به رغم ترس و اکراه مردم از آنها، باز هم نقشی حیاتی و مهم را در زندگی آفریقاییها ایفا می کنند. شاید بتوان نوازندگان اروپایی گیتار را معادل نوازندگان آفریقایی یعنی گریوتها گرفت. نوازندگان اروپایی در هر حال نسبت به گریوتها وضعیت بهتری دارند، زیرا مردم به آنها توهین نمی کنند. موسیقی آفریقا، تأثیر انقلابی را که در حال حاضر همه قاره آفریقا را در خود گرفته است، به خوبی نشان می دهد. موسیقی در جوامع سن‍ّتی غالبا ً کاری به برآوردن نیازهای زندگی مدرن ندارد. به عبارت دیگر، در دنیای مدرن، رقابت فوق العاده بالاست و موسیقی به عنوان یک حرفه، نمی تواند فرصت چندانی را برای اهل موسیقی فراهم آورد. در بعضی از جوامع، اصولا ً موسیقی، شغل تلقی نمی شود و به همین دلیل، دچار محدودیتهای بیشتری هم می شود. با توجه به وضعیت دنیای معاصر، موسیقی سنتی در تمام دنیا رو به زوال است، مگر اینکه آینده موسیقیدانها تضمین شود. این مسئله، به ویژه در موسیقی آفریقا که در آن موسیقی شکل مکتوب ندارد و سینه به سینه منتقل می شود، به شکل بارزتری مشاهده می گردد.
این سخن بدین معنی نیست که موسیقی سنتی آفریقا را باید از تأثیر موسیقیهای کشورهای دیگر حفظ کرد. هنرمندان اصیل با اختلاط با فرهنگهای دیگر، می توانند هنر متعالی تر، غنی تر و گسترده تری را ارائه کنند.
● سازها و سبکها:
سازهایی که در اغلب کشورهای آفریقایی وجود دارند، بسیار شبیه سازهای سایر کشورها هستند در هر حال، فرهنگ هر کشور و ناحیه ای، بر شکل و نحوه نواختن سازها تأثیر می گذارد. برای مثال در مناطق جنگلی آفریقای غربی، طبل بیشتر از مناطق بی درخت ساوانا در آفریقای جنوبی محبوبیت دارد. سازهای موسیقایی، پیوند نزدیک بین مجسمه سازی و موسیقی را نشان می دهند.
در موسیقی سراسر این قاره بزرگ، همگونی خاص‍ّی احساس می شود، ولی، البته تفاوتهای بین موسیقیهای نواحی و قبایل هم، آشکار است. فرهنگهای نگرو (Negro) در جنوب صحرا، تبادل موسیقایی زنده و پویایی با ساکنان بخش شمالی آفریقا دارند. همچنین نواحی وسیعی از آفریقا، دارای فرهنگهای مرزی است که ترکیبی از فرهنگ نگرو و جوامع آفریقایی شمال است.
بخش اعظم موسیقی آفریقا مبتنی بر کلام است و لذا پیوند بین زبان و موسیقی، چنان عمیق و دیرینه است که می توان از کلام به عنوان سازی موسیقایی استفاده کرد.
از آنجا که موسیقی آفریقا بیان جنبه های گوناگون زندگی و سرشار از حس است، فرهنگهای مختلف با سبکهای موسیقایی گوناگون می توانند روی موسیقی تأثیرات بسیار مهمی بگذارند. در شرق آفریقا، فرهنگها پیچیده هستند و حول گله داری دور می زنند. منطقه خوئی ـ سان (Khoi – San) در جنوب آفریقا، فرهنگ ساده ای دارد که منحصرا ً مبتنی بر نمادهای گردآوری غذاست. مردم سواحل شمال غربی گله ندارند و به خاطر ساختار سیاسی پیچیده ای که در اثر حاکمیت اروپاییها پیدا کرده اند، بیشتر به نظامهای پادشاهی قدرتمند متکی بوده اند. سواحل غربی آفریقا، یعنی سرزمین بین سرزمین خوئی ـ سان و بخش شمال غربی، فرهنگی متشکل از شرق آفریقا و شمال غربی آفریقا دارند. تعدادی از قبایل پیگمی (Pygmy) هنوز در انزوای نسبی و در جنگلها زندگی می کنند. بخش شمالی قاره تا حد زیادی تحت تأثیر فرهنگی موسیقایی اسلامی است.