پرندگان و محيط زيست شهرها

[رزیتا]

بدون شك در بين بسياري از گونه هاي حيات وحش، پرندگان بهترين نمونه از حيواناتي هستند كه براي مشخص كردن كيفيت محيط زيست، وضعيت زيستي انسان ها، گستردگي آلودگي ها و بالاخره بقاي انسان ها، به شمار مي روند، حتي در بعضي از فرهنگ ها و در بين بعضي ملل حضور يا عدم حضور آنها در يك محل بيانگر رخداد فاجعه يا خير و سلامت براي انسان هاست. در سال هاي اخير نيز شاهد بوده ايم كه هرگاه آلودگي در جايي انتشار مي يابد مثلاً آلودگي هاي نفتي اولين شاخص آن، نشان دادن پرنده يي آلوده و بيمار است. متاسفانه، در بسياري از كشورها همه ساله تعداد زيادي از پرندگان به علت آلودگي هاي محيط زيست از بين رفته و تعداد زيادي نيز در شرايط بسيار نامطلوبي به سر مي برند. اين كاهش در شهر بزرگي مانند تهران، به خوبي و به سهولت قابل مشاهده است. در گذشته يي نه چندان دور، كه شهر تهران از مجموعه شمس العماره، بازار، پامنار، منيريه، پيچ شميران و دروازه دولت تشكيل مي شد و دور و نزديك آن پر از باغات مختلف و قنات هايي با آب جاري و پاك بود، سر و صداي شادمانه پرندگان زيادي از قبيل قناري ها، بلبل ها، سهره ها، توكاها، چكاوك ها و قمري ها شنيده مي شد. اكنون به جاي تمام آن باغ ها، گلستان ها و آب هاي جاري، ساختمان هاي عظيم، جاده هاي پهن و اتوبان هاي همراه با اتومبيل هاي رنگارنگ و روبه تزايد، روبه روز عرصه را بر اين حيوانات مظلوم تنگ تر كرده و آنقدر شهر پر سر و صدا و آلوده شده و آنها را بدون جا و پناه گذاشته ايم كه تعداد زيادي از آنها از بين رفته اند يا از اين محيط خفقان آور خود را دور كرده و ديگر بازنگشته اند. اگر چندتايي هنوز باقي مانده اند، در حقيقت در حالت احتضارند و در عوض به جاي آنها جمعيت روزافزوني از كلاغ ها و زاغي ها جاي آنها را پر كرده و مي رود كه ديگر جايي براي پرندگان كوچك قبلي باقي نگذارند. اولين كتابچه يي كه در مورد پرندگان شهر تهران انتشار يافت، توسط شخصي انگليسي به نام سايمون جرويس در اواسط دهه 30 بوده است. اين پرنده شناس، در بخش زيست شناسي دانشگاه تهران فعاليت مي كرده و در آن زمان تعداد پرندگان شهر تهران و حومه را حدود 150 گونه تخمين زده است. حدود 40 سال بعد كه بررسي پرندگان شهر تهران از طرف شهرداري به اينجانب واگذار شد، تعداد گونه هايي كه در پارك ها و نواحي اطراف تهران مورد بررسي قرار گرفت، تنها 61 گونه مشاهده شد. اين بررسي 14 پارك مهم شهر واقع در شمال، مركز، غرب، شرق و جنوب و مناطق درختي و باغات حاشيه شهر را شامل مي شد و در چهار فصل و هر هفته يك بار انجام مي گرفت. اگر تمام مناطق، پارك ها، بستان ها و باغات احتمالاً موجود در حاشيه شهر مورد بررسي كامل قرار گيرند، به نظر مي رسد احتمال دارد 8 تا 10 گونه ديگر به فهرست قبلي اضافه شود. يعني در مجموع 70 گونه. اين تعداد نشان مي دهد بيش از 60 درصد از تعداد گونه ها كاسته شده است. به نظر مي رسد تحقيق در مورد شناسايي و وضعيت پرندگان در سطح شهر تهران كار ساده يي باشد، ولي بالعكس بسيار مشكل و وقت گير است چون جمعيت شهر تهران در سه دهه اخير به نحو بي سابقه يي افزايش يافته و به لحاظ شرايط نامناسب اقتصادي و خدمات در شهرها، اغلب ساكنان شهرها و روستاها، كسب و كارشان را رها كرده، ساكن تهران شده اند. مي رود كه ايران بشود تهران. در نتيجه تنها فضاهاي حياتي كه داراي آب و هوايي نه چندان پاك و سالم است، پارك ها هستند كه از ساعات اوليه صبح تا اواخر شب مورد استفاده گروه هاي مختلف مردم قرار گرفته و شلوغ هستند. در اين صورت پرندگان كجا مي توانند امنيت داشته باشند. متاسفانه ما هم به پرندگان نه از ديد عطوفت بلكه از ديد خصومت و تعيين مزه گوشت با آنها برخورد مي كنيم. بعضي از آنها كه ديگر جايي را در پارك ها امن نديده اند، به پشت پنجره ساختمان هاي بلند پناه برده اند. البته اگر شانس بياورند و صاحبخانه براي مدتي كه در آنجا هستند، برايشان مزاحمتي به وجود نياورد وگرنه اجباراً از آنجا نيز گريزان شده و دور مي شوند.

از طرف ديگر هيچ كاري براي حفاظت از آنها در سطح شهرها انجام نداده ايم. بررسي و شناسايي گونه ها، حتي بررسي پرندگان شهر تهران محدود به يك سال بوده و هيچ گونه تداومي نداشته است. به هيچ يك از پيشنهادات گزارش عمل نشده و اصولاً زيبايي و شادمانه بودن آنها در پارك ها مورد توجه قرار نگرفته است و مسائل آموزشي مردم براي حفاظت از اين گونه هاي زيبا كم و بيش به فراموشي سپرده شده است. هنگامي كه صحبت از پرندگان و پارك ها مي شود، سريعاً كساني كه هيچ گونه آشنايي با خلق و خو و ويژگي هاي رفتاري آنها ندارند، دست به كار شده و چند قفس تنگ و كوچك درست كرده و تعدادي پرنده را در آنها رها مي سازند، بعد از چندي نيز همگي از بين رفته و قفس ها به حال خود رها شده اند.

ويژگي بزرگ اين دسته از حيوانات، امكان تحرك آنهاست. خوشبختانه اين توانايي را دارند كه لااقل از محل خطر بگريزند ولي آلودگي ها را چه كنند؟ به سادگي مي توان گفت مي ميرند. در اين صورت تنها گونه هايي باقي مي مانند كه به آلودگي ها تحمل بيشتري دارند. اينها همان كلاغ ها و زاغي ها هستند، از هزاران سال قبل پرندگان بسياري در جوار انسان ها زندگي مي كرده اند. اكنون پس از هزاران سال كه انسان از در طبيعت به، بر طبيعت درآمده، سرعت انقراض 50 برابر انقراض در حالت طبيعي شده است... و چنانچه وضع به همين منوال پيش رود تا 100 سال آينده سرعت انقراض به 500 برابر سرعت انقراض كنوني مي رسد و اين زماني است كه ما هنوز نمي دانيم به غير از گوشت و پر آنها گونه هاي مختلف شان چقدر مي توانند به ما انسان ها كمك و خدمت برسانند كه هرگاه گونه يي منقرض شود، ديگر هرگز انسان ها نمي توانند از نعمات و سودمندي آنها بهره يي ببرند.